Quiz om bær og frukt

Alle bær er frukter, men ikkje alle frukter er bær. Test deg sjølv, sjå korleis det står til med kvardagskunnskapane: Hald då handa eller noko anna over svara til høgre og sei "bær" eller "anna frukt" som du meiner det passar nedetter lista. Kanskje du blir aldri så lite forbausa. Så kan du teste ein annan - skil berre mellom "bær" og "frukt"; så går det vel . . . Kan hende du vil summere skårane til sist.

Agurk	Frukt
Ananas	Frukt (multippelfrukt)
Appelsin	Bær
Aprikos	Bær
Aubergine (eggplante)	Bær
Avocado	Bær
Banan	Bær
Bringebær	Samansett frukt
Bønner	Belgfrukt ("tørrfrukt")
Daddel	Bær
Drue	Bær
Eikenøtt	Frukt ("tørrfrukt")
Eple	Falsk frukt
Fersken	Steinfrukt
Grapefrukt	Bær
Graskar	Frukt
Hasselnøtt	Frukt ("tørrfrukt")
Jordbær	Falsk frukt
Kirsebær	Steinfrukt
Klementin	Bær
Kokosnøtt	Steinfrukt
Korn	Frukt
Linser	Belgfrukt
Mandarin	Bær
Mandel	Frukt
Melon	Bær
Morellbær	Steinfrukt
Nype	Falsk frukt
Oliven	Steinfrukt
Paranøtt	Frø
Peanøtt	Belgfrukt
Plomme	Steinfrukt
Sitron	Bær
Squash	Frukt
Tomat	Bær
Tranebær	Bær
Vassmelon	Frukt

Ut i vår hage . . . Det er lett å vakle her. Opplysningskontoret for frukt og grønt fann det godt å få ei ekspertfråsegn frå Even Bratberg, Universitetet for miljø- og biovitskap på Ås. For som dei skriv på bokmål: "Vi får mange spørsmål kvar dag om kva som er forskjellen på ei frukt og ei grønsak, ei frukt og eit bær, osv. Vi har derfor innhenta ei ekspertfråsegn frå Universitetet for miljø- og biovitenskap (tidlegare Noregs Landbrukshøgskole på Ås) om emnet. (mi omsetting)" Det står lenke til Opplysningskontoret si utgreiing nede på sida.

Eit vink: Har det frø, er det frukt, botanisk tala. Frå det er det klart at tomat er frukt - av bærtypen. Det er også slik med banan, agurk og squash: dei har frø og er bærfrukter, det som vi kallar bær.

I tillegg til frukter frå plantar et ein blad (salatblad), stilkar (seleri) røter (gulrot) og blomster (blomkål). Blad, stilkar, røter og blomster går som grønsakar jamt over.

I butikkar og i kokkeopplæringa har dei ikkje alltid for seg det er slik. Dei om det. Her er ei kort-kort utgreiing hos Britannica Online:

fruit, in its strict botanical sense, the fleshy or dry ripened ovary of a plant, enclosing the seed or seeds. Thus, apricots, bananas, and grapes, as well as bean pods, corn grains, tomatoes, cucumbers, and (in their shells) acorns and almonds, are all technically fruits. Popularly, however, the term is restricted to the ripened ovaries that are sweet and either succulent or pulpy. (EB, "fruit")

Frukt er bær og andre frukter

Frukter blir inndelt i bær, kapslar, nøtter, og steinfrukter. Alle slags bær er altså frukter, botanisk tala. Og her i artikkelen er det det botaniske synet som helst skal fram, i motstrid til somme vanlege oppfatningar som vel kan vere like tenlege til sitt bruk. Til dømes har tomaten - bærfrukt, botanisk tala - blitt sett som litt av kvart i USA [WP: "Tomato"], og i kjøkkenet blir han handtert som grønsak. [Oxford Dictionaries, "Is a tomato a fruit or a vegetable?"]

Bær

Bær er "enkle, kjøtfulle frukter" som til vanleg har mange frø. Det gjeld for banan og tomat og tranebær, blant andre. Helst er det kanskje slike modne fruktemne (plante-ovarium) som er søte og saftige ein vil ha, til dømes i form av druer.

Daddelen er eit bær med eitt frø. Vassmelon, agurk og graskar er bæraktige frukter. Appelsin, mandarin, sitron, grapefrukt, lime og andre frukter av sitrusplantar er bær.

Tomaten er ingen grønsak, botanisk sett, men eit bær, og eggplantefrukta (auberginen) like eins. Og melonen er frukta på ein urteplante, det vil seie eit stort, saftig og velluktande bær.

Ikkje bær: Bringebær, bjørnebær og jordbær er ikkje klassifiserte som ekte bær, men "aggregatfrukter", falske frukter. Slike består av mange småfrukter. Bringebæret er ei samansett frukt av steinfrukter, og er altså ikkje eit bær. Jordbær er ei falsk frukt. Kirsebær og morellar er ikkje bær, dei heller, men steinfrukter.

Frukter

I botanisk forstand er frukt det ferske eller tørka ovariet (fruktemnet) til ein plante. Inni det ovariet er det eit frø eller fleire. Det finst (frukt)kjøtfulle frukter på den eine sida og "tørrfrukter" på den andre.

1. Blant dei enkle fruktkjøtfulle - bær - finn vi til dømes tomatar (sjå ovanfor).

Bringebær, bjørnebær og jordbær høyrer derimot med til "samansette frukter" (aggregate fruits). Ananas er ei "multippelfrukt" (multiple fruit).

2. "Tørrfruktene" femner over eikenøtter og andre nøtter, mandlar, bønner og andre belgfrukter, frukter med kapslar, og kornfrø. Ja, både bønner, kornfrø, agurkar og eikenøtter og mandlar er frukter. I kapselfrukta er frøhusveggen tørr og opnar seg. I nøtta er frøhusveggen tørr og hard og opnar seg ikkje. Og steinfrukter har saftig og mjuk ytre del. Den harde delen som ikkje opnar seg, er inst. Kokosnøtta er ei steinfrukt, ikkje ei nøtt.

Eple, jordbær og nyper høyrer med blant falske frukter (hjelpefrukter). I falske frukter er det især blomsterbotnen som er med og dannar frukta.

Ekstra om frukt og grønsaker

Med 'grønsak' meiner ein vanlegvis den ferske, etande delen av ein urteaktig plante: det kan vere rot, rotknoll, løk, stilk, blad, blomar, og frukt. Dermed har vi også komme fram til (nokre) frukter er grønsaker, men ikkje alle grønsaker frukter . . . Det er berre sånn det er.

Eit lite oversyn

• Rotgrønsaker (rotfrukter) omfattar beter, gulrøter, reddik og turnips.

• Stilkgrønsaker femner over sånt som asparges og kålrabi.

• Blant etande rotknollar og underjordiske stilkar finn vi potet.

• Bladgrønsaker og bladstilkgrønsaker omfattar rosenkål, kål, seleri, salat, rabarbra og spinat.

• (Blomster)løkgrønsaker: Løk, kvitløk.

• Blomstergrønsaker omfattar artisjokk, brokkoli og blomkål.

• Frukter som blir kalla grønsaker på grunn av bruken, omfattar bønner, agurkar, eggplante, mais, squash, pepar og tomat.

GULT ER IKKJE KVITT: Dessutan er gulostar å skjere skiver av gule, trass i særnamnet "kvitost", som altså er feil. Ei stakkars lita jente som var i alderen for å lære grunnfargane, blei forvirra og såra og gjekk i surr fordi den store "kvitosten" ved bordet ikkje var kvit, men gul. Det kunne somme meieri ta til seg.