Om Ivar Aasen

Nynorskens far blei født 5. august 1813 i Ørsta, og døydde 23. september 1896 i Kristiania (no Oslo).

Då Noreg blei løyst frå det 434 år lange sambandet med Danmark i 1814, hadde landet mista sitt eige, gamle skriftspråk fleire hundreår før. Dei som skreiv på Ivar Andreas Aasens tid, laut bruke dansk som han.

Målreisaren meinte at landet trong eige skriftspråk og ville kveike noko skapeleg og godt på gamle røter og stubbar. Han reiste omkring, lytta og skreiv notat til han blei redd for å miste dei -

Ei av dei mange mytane om han er at han var så redd for brann at han heller sat og hutra og fraus om vinteren enn å fyre i omnen. No vel, han hadde omsorg for papira sine, og ikkje brannvarslar og sprinklaranlegg. Det var andre tider.

I Universitetsbiblioteket tar Aasensamlinga om lag tre hyllemeter. Det er ei av dei mest innhaldsrike samlingane der. Nøysam skreiv han ned mykje sentralt på smålappar og også i minihefte han lèt til å ha sydd saman sjølv. Han har visst røyka mykje pipetobakk, skal ein dømme etter alt tobakkspapiret i arkivet hans. Innpakningspapiret blei glatta ut med omhug, skore i to og brukt som kladdepapir. Så skreiv han omkring den kjente Tiedemannslogoen - nesten uråd å lese for granskarane. Konvoluttar han fekk tilsendt med brev i, blei skorne opp og brukt til skrivepapir. Også gamle teaterbillettar brukte han slik ender og då.

Dette og meir til skriv Oddvar Vasstveit.

Ein ser ofte at folk vil skrøyta stort og vidt,
av vett og kunnskap.
Men når det kjem nærare,
so veit dei best
om småting,
og minst om det som trengtest mest.
Slikt er heller verre.

Ivar Aasen: "Fals og fusk", i Symra, her i gjendikting

Mil etter mil: Mann med enorm arbeidskapasitet, flit og energi

Ivar Aasen kom i forgrunnen mellom dei som gjekk hardt inn for å skilje ut det norske språket slik at det stod fram som klart att. For å få det til, arbeidde han dessutan språkprøvene han samla inn.

Den sindige sunnmøringen reiste rundt og samla inn prøver på dialekter. Dei blei seinare grunnlag for ein "folkespråkets grammatikk". Han var ein mann med dagbok og reiseminne ved sida av arbeidsnotatane sine, og det viser seg at han irriterte seg om og om att over at folk ikkje skjønte kva han gjorde, og stelte uhøflege spørsmål i tillegg. Han noterte seg også at "overalt synes det at være bedre Folk søndenfor Bergen enn nordenfor".

Slike sitat og andre er no lagt fram for folk. Han møtte altså mangel på interesse og forståing for mest alt han gjorde, der han kom. Slik var det ofte, unntatt mellom høgt danna.

Det er ofte ikkje lett å sjå kva slags metode og framgangsmåte han kunne. Men for kvart nytt område han kom til, skreiv han heldigvis ei samanfatting.

Danna

Når Ivar Aasen kom til ei ny bygd, var han på jakt etter det han sjølv kalla "en dannet Mand" som kunne fôre han med ord og uttrykk, og Aasen skreiv ned. Moden eller høg alder var ikkje noko krav. Aasen klargjorde det slik:

Ved en dannet Mand mener jeg ikke en fornem Mand, men en oplyst, fordomsfri og ædelt tænkende Mand, enten han saa er Bonde eller Stormand."

Richard Berge d.e. i Rauland var mellom dei mange sneis ordleverandørane for Ivar Aasen. Midt i høyonna kom Ivar og ville så gjerne få skrive ned gamle ord, skriv Berge ein stad.

Ein annan dag kunne Ivar vere å finne i Botsfengselet for å tale med einkvan frå Setesdal som sat der.

På kvar stad Aasen slo seg ned mens han var ute og reiste og granska korleis folk ordla seg, spurde han seg høfleg fram til folk som var kjent for kunnskap og danning. Dei som var villige og hadde stunder, spurde så Aasen ut om talemålet i bygda, gjerne ut frå lister han hadde sett opp føreåt. Han skreiv opp ord og bøyingar av orda og tok òg med korleis orda blei brukt samanhengande i talen. Også anna folkeleg kulturstoff skreiv han opp, mellom anna ordtak.

Han hadde også Universitetsbiblioteket å gå til. Heime skifta han mellom å stå og sitte mens han skreiv, avdekkjer Kjell Venås ein stad.

Han hadde godt samarbeid med historieprofessor Peter Andreas Munch og fleire andre sentrale folk ved universitetet. Om Ivar Aasen:

"Han skapte eit skriftspråk på eiga hand. Det er ei sjeldan bragd i verdshistoria." - Kjell Venaas [◦Lenke]

Høg standard gav autoritet

For alt han gjorde, blei Ivar Aasen også grunnleggaren av norsk leksikografi.

Den faglege standarden han sette, er framleis ein målestokk for ordboksredaktørar.

Ivar Aasen er òg eit førebilete i det at han skreiv utfyllande føreord til ordbøkene sine, der han gjorde greie for arbeidsmåten sin, og for dei rammene han sette for arbeidet.

Den strenge faglege standarden i ordbøkene og dei andre bøkene som legg fram språkleg tilfang, gjer at verket hans har stor autoritet. Det skal mykje til at ein set spørjeteikn ved ei opplysning frå Ivar Aasen.

Strid kom rundt det nye landsmålet

Det går mangt eit menneske og ser seg fritt ikring for Ivar Aasens skuld. - Tarjei Vesaas

I 1870-åra var det mange som ivra for at Ivar Aasen skulle få eige professorat ved universitetet i hovudstaden, for han var høgt akta mellom språkmenn i landet. Aasen hadde gitt ut dei viktigaste verka sine, Norsk Grammatik (1864) og Norsk Ordbog (1872). Men det fanst personar i maktstillingar som klarte å velte framlegget om å opprette eit eige landsmålsprofessorat, og meinte det var gale å opprette eit professorat i eit språk som ingen skreiv eintydig. Aasen blei derfor aldri bydd noka stilling ved universitetet.

Fattig blei han ikkje av den grunn: Han hadde statsstipend og gav ut bøker. Då han døydde i 1896, etterlé han seg ein formue som svarer til eit par millionar kroner og vel så det i notidsverdi, fortel Ottar Grepstad (lenke nedanfor).

Det skulle bli mykje strid før landsmålet kunne brukas fritt ved universitetet. Men etter at reformatoren Johan Sverdrup blei statsminister i 1884, blei det ny vind i slakna segl. Sverdrup såg for seg at Aasens landsmål skulle bli hovudspråket i Noreg. Det blei det likevel ikkje.

Fagre etterslåttar over bondegut frå småkårsheim ein stad

"Den store mester Ivar Aasen (. . .) var stor i alt hvad han gjorde." - Aasen-motmannen Professor Johan Storm, etter Ivar Aasens bortgang.