Frå Orknøyingsoga (Jarlesoga)

Grunnteksten til denne arbeidinga er Gustav Indrebø si omsetting av Orknøyingsoga. Tilleggsopplysningar og kommentarar har eg lagt til berre i stikkords form. Dei er frå Anne Holtsmarks 1970-omsetting av soga for det aller meste. Det gjeld geografiske namn, namn på historiske personar, og litt av kvart anna.

Dessutan kjem andre data, med kart over Orknøyene og liste over stadnamn frå før og no om dagen, på neste side. Slike hjelpemiddel kan ein ha for handa i eit eige vindauge og ved nokre få tastetrykk. Så går det lett å jamføre og studere delar av geografien i tillegg.

Frå Anne Holtsmarks føreord til soga, frå 1970

Anne Holtsmark skriv at soga om jarlane i Orknøyene høyrer til dei eldste av dei islandske sogene, og er å rekne saman med kongssogene. Den tar til i den grå urtida då Noreg blei funne av sigrande finnar - det budde folk der frå før også - og går frå dei første jarlane av Mørejarlætta til Jon Haraldsson jarl, som døydde 1231, men som soga føreset enno lever. Det blir derimot fortalt at broren hans David døydde, det skjedde 1214, og det skulle vere mogeleg å seie at Orknøyingsoga i den forma vi har den, er forfatta mellom 1214 og 1231. Enda nærare: Bjarne Kolbeinsson biskop er den siste bispen som er nemnd, og at han døydde i 1223 blir ikkje omtalt.

Dette vil seie at vi er midt i kongssogers stordomstid, dei åra då Snorre Sturlason skreiv soga om Olav den heilage, Sverresoga var nyss gjort ferdig, og Snorres "Heimskringla" var unnagjort litt etter. Frå same tid, så nær opptil at forskarane har hatt vanskeleg for å sjå kva som kom først eller sist, er "Fagerskinna", ei fullstendig Noregshistorie, og "Morkinskinna", om kongane etter Olav den heilage og til Sverresoga tar til 1177.

Dei forfattarane som er kjente, er islendingar, men dei skreiv for eit norsk publikum, i somme tilfelle for norske oppdragsgivarar, skriv Holtsmark.

Det lar seg ikkje gjere å gi Bjarne biskop æra for å ha skrive Orknøyingsoga, og det er neppe truleg det er han. Soga har for mange merke etter å vere forfatta av ein islending. {s 7] Orknøyingsoga er eit samlingsverk, den bygger på mange og ueinsarta kjelder og ber merke av det. {8]

Soga har vore godt kjent og likt på Island i mellomalderen og finst i fleire handskrifter. I Flatøyboka finst heile soga innarbeidt i dei norske kongssogene.

Den gamle teksten har berre kapittelinndeling og ikkje overskrifter. Eventuelle overskrifter i soga er laga av omsettarar. Soga har vore omsett mange gongar og til fleire språk, blant anna til nynorsk av Gustav Indrebø, Oslo 1929, nemner Holtsmark til sist {s 9].

Gustav Indrebø fortel

"Den norske historia har mykje å takka den sogeskrivaren for som sette saman Orknøyingasoga", skriv Gustav Indrebø i innleiinga til Orknøyingasoga.

"Orkneyboerne har grund til at være stolte af deres saga; dette farverige og dramatiske mesterværk", hevdar den danske Asger Møller, og "Orkney-sagaen . . . spænder over et tidsrum på henved 300 år (ca. 880 - ca. 1170) . . . Det (anses) for sikkert, at Orkney-sagaen i den form, hvori den kendes i dag, er nedskrevet omkring år 1200. Sagaskriveren har været en islænder." [Møller 76ff]

Gustav Indrebø illustrerer ifrå tidfestinga: "Fleire ting vitnar om at [soga] er yngre enn 1190. Såleis nemner ho at Rognvald jarl blei lyst heilag; han blei lyst heilag 1192. På hi sida må ho vere eldre enn ca. 1220, etter som Snorre Sturleson har nytta henne til kongesogene sine." [jf. Indrebø, 9-11]

Vi veit ikkje kven som skreiv soga og kva og kven han støtta seg til for heile tilfanget, men soga blir halden for ei av dei mest pålitelege norrøne sogene. Den fortel først om korleis finnar (alias kvenar) fann Noreg og slo seg fram til nokon av dei mest kjente i landnåmslandet sitt og vidare derifrå. Norske og danske historikarar reknar likevel innleiinga i soga som uhistorisk (Indrebø), mellom anna fordi kong Rolv i Heidmark blir presentert som avkom av ein jotun (eit "troll") kalla Svade. Men på den andre sida har jo mange andre sagt dei stammar frå gudar (nesten som tyrkiske innvandrarar å rekne, som Odin, om ein festar mykje Heyderdalsk lit til Ynglingesoga). Det er minst like tvilsamt, om ikkje verre uti demagogi-gata.

Det budde folk i Noreg frå før då finnar fann landet og kom seg til i det og biland. Og mange norske jarlar har altså tvilsamt stamtre - meir og meir vanskeleg å stadfeste dess lenger ein går attover i tid, som hovudregel - men nett den her soga blir iallfall halden for å vere ei av dei mest pålitelege. Den viser "Det hadde blitt mykje ihopgifting mellom jarleætta og skotske hovdingætter . . . Elles òg har der vore samkvem, og blodblanding, mellom skottar og nordmenn", fortel Indrebø [12]

Dessutan ser ein at norrøn historie handlar meir enn noko anna om valdsfolk, ikkje om offera, alle etterlatne, eller vanlege folk og korleis dei budde og levde og hadde det. I norrøn tid hadde dei ikkje så mykje det siste perspektivet i soger dei skreiv ned. Dei let jamt temaet "kvardagslivet" vere.

Orknøyingsoga

1. NOREG BLIR FUNNE AV FINNAR*

Fornjot heitte ein konge; han rådde over det landet som dei kallar Finnland og Kvænland. Det ligg austanfor den havbotnen som går inn mot Gandvik; vi kallar han Helsingebotn. Fornjot hadde tre søner, den eine heitte Ler - vi kallar han Æge -, den andre Loge, og den tredje Kåre. Kåre var far til Froste, far til Snær den Gamle; son hans heitte Torre. Torre hadde to søner, den eine heitte Nor, og den andre Gor. Dottera hans heitte Goe. Torre var ein stor blotmann. Han heldt eit blot kvart år midvinters. Det kalla dei for Torre-blot. Av det fekk månaden [torre, frå midten av januar til midt i februar] namn.

Ein vinter då dei heldt Torre-blotet, hende det seg at Goe kom bort. Dei leita etter henne, men dei fann henne ikkje. Og då den månaden var lidd, let Torre stelle til blot att og blote for at dei skulle bli vise med kor Goe var avkoma; det kalla dei Goe-blot. Men dei blei ikkje meir vise om henne enn før. Tre år seinare gjorde brørne hennar den lovnaden at dei skulle fare av og leite etter henne. Dei skifta leitinga mellom seg, såleis at Nor skulle leite rundt om i landa, og Gor skulle leite kring alle utskjer og øyer; han fór til skips. {13]

Begge brørne hadde mykje folk med seg. Gor seglde med skipa sine utetter havbotnane og ut i Ålandshavet. Sidan ransaka han vidt mellom Sveaskjera og på alle dei øyene som er i Austersjøen; deretter for han over Gøtaskjera, og så seglde han til Danmark og ransaka alle øyer der. Der fann han nokre frendar som var ætta frå Ler den Gamle på Læsøy. Frå Danmark drog han endå lenger, men fekk ikkje spurlag på syster si.

Nor, bror hans, venta til snøen la seg på fjella og det blei godt skiføre. Då fór han frå Kvænland og innom havbotnane og kom dit lappane bur, det er attanfor Finnmark. Lappane ville nekte dei å fare gjennom landet sitt, og det blei eit slag der. Men slikt fanteri og trollskap følgde det med Nor og følget hans, at uvennane deira fekk støkken berre dei høyrde hærropet og såg at våpna blei svinga. Lappane la på flukt. Nor fór så vest over Kjølane, og dei var lenge ute utan å sjå folk, men skaut dyr og fugl til mat åt seg. Dei for til dess vatnet tok til å renne vestover ned frå fjella. Då følgde dei vassdraga og kom seg ned til sjøen. Der dei kom fram, var det ein stor fjord, ei havbukt. Der var gilde bygder der, og store dalar gjekk ned til fjorden. Der samla det seg ein hær imot dei, og dei baud slag imot Nor med det same. Men det gjekk som vanleg, fiendane fall eller flydde alle i hop, og Nor og mennene hans gjekk fram som sigd over åker.

Nor for frammed heile fjorden og la han under seg og blei konge over dei bygdene som låg på innsida av fjorden. Nor stogga der om sommaren, til det kom snø på heiene. Då stemna han oppetter den dalen som går mot sør ifrå fjorden. Denne fjorden er no kalla Trondheim.

Somme av mennene sine let han fare frammed havsida over Møre. Han la under seg bygdene der han kom. Då han kom sør over det fjellet som var sør for dalbotnen; drog han sør gjennom dalane der, like til han kom til eit stort vatn som dei kalla for Mjøsa. Då snudde han vest over fjellet att, for det blei sagt han at mennene hans hadde tapt for ein konge som heitte Sokne. Dei kom då til ei bygd som dei kalla Valdres. Derifrå fór dei ut til sjøen og kom til ein lang og trong fjord som no heiter Sogn. Der møttest dei med Sokne, og det blei eit stort slag; for Sokne brydde seg ikkje om trolldommen deira. Nor gjekk hardt fram, og han og Sokne skifta hogg. Der fall Sokne og mykje av hæren hans.

* "Funne av finnar er jo rett på ein måte i alle tilfelle . . . og god finnekunst heiter heuristikk også.

2. NOR PÅ LEITING GJENNOM NOREG ETTER SYSTERA

Etter dette fór Nor inn gjennom den fjorden som går nordetter ifrå Sognefjorden. Det var der Sokne hadde blitt konge, der som det heiter Sokndal no. Nor drygde lenge der, og no heiter fjorden Norefjorden. Der kom Gor bror hans inn mot han, men ingen av dei hadde spurt til Goe. Gor hadde lagt alt land utmed sjøen under seg etter som han for nordetter. No bytte brørne landa imellom seg; Nor hadde alt fast land, og Gor skulle ha alle øyene som han kunne fare innanfor med styrefast skip.

Etter det fór Nor til opplanda, og kom dit det heiter Heidmark no. Der rådde ein konge som heitte Rolv or Bjarg. Han var son til Svade jotun nordanfrå [16} Dovre. Det var Rolv som hadde bortført Goe Torredotter ifrå Kvænland. Han for straks inn mot Nor og baud han tomannsstrid. Dei slost lenge, men ingen fekk sår. Då forlikte dei seg; Nor fekk syster til Rolv, og Rolv fekk Goe.

Ifrå Heidmark snudde Nor nordetter att til det riket som han hadde lagt under seg. Han kalla det Norveg [Norvége, Noreg, Norge]. Han rådde for det riket så lenge han levde, og sønene hans etter han. Men dei bytte landet imellom seg, og så tok rika til å gjerast mindre etter som kongane blei fleire; såleis blei fylka kløyvde ut.

3. BEITE FEKK NOREG

Gor hadde øyene, derfor kalla dei han for sjøkonge. Sønene hans var Heite og Beite. Dei var sjøkongar og store ustyringar. Dei fór med mykje ufred mot riket åt Nor-sønene, og dei og Nor-sønene heldt mange slag med kvarandre, og sigra kvar sin gong. Beite la seg inn i Trondheim og herja der. Han låg der som det heiter Beitsjø og Beitstad no. Han let drage eit skip inst ifrå Beitstad og nord over Eldeid; der støyter Namdalane til nordanfrå. Han sette seg i lyftinga og heldt i styrevolen og eigna til seg alt det som då låg på babordssida, og det er mange bygder og mykje land.

Heite, son til Gor, var far til Sveide sjøkonge, far til Halvdan den Gamle, far til Ivar Opplendingejarl, far til Øystein Glumra, far til Rognvald [Ragnvald] jarl den Rike [= Mektige] og Rådkloke [Rådsnare]. [17}

Innleiinga til soga blir kalla uhistorisk; jf. jotunsonen i den. I den grad ættedetaljane stemmer, er kvenar (finnar) opphav til mykje av adelen i Noreg. I dag er kvenane ein finsktalande minoritet i Noreg.

Mørejarlane

1. VELDET TIL KONG HARALD OG ROGNVALD JARL

Rognvald jarl var i lag med Harald Hårfagre då han vann landet, og Harald gav han styringa over Romsdal og begge Møra. Rognvald var gift med Ragnhild, dotter til Rolv Nevja. Son deira var Rolv, han som vann Normandie. Han var så stor at ingen hest orka å bere han, derfor heitte han Gange-Rolv. Frå han er Ruda-jarlane [Ruda = Rouen] komne, og Englands-kongane. Rognvald og Ragnhild hadde også sønene Ivar og Tore Tegjande. Rognvald hadde frillesøner også: dei heitte Hallad og Rollaug og Einar, han var yngst.

Harald Hårfagre fór vest over havet ein sommar og skulle tukte vikingane; for han var lei av ufreden deira; dei herja i Noreg om somrane, og om vintrane heldt dei seg på Hjaltland [Shetland] eller Orknøyene. Harald la under seg Hjaltland og Orknøyene og Suderøyene [Hebridene], og han fór radt vest til Man og øydde Man-bygda. Han heldt mange slag på denne ferda, og eigna til seg landa så langt vest at ingen Noregskonge har vunne land lenger vest sidan. I eitt av slaga fall Ivar, son til Rognvald jarl.

Då kong Harald skulle segle austetter att, gav han Rognvald jarl Hjaltland og Orknøyene i bot for sonen. Men Rognvald jarl gav begge landa til Sigurd, bror sin; han var stamnbu hos kong Harald. Kongen gav Sigurd jarlsnamn før han fór vestanfrå, og Sigurd blei etter der vest.

5. SIGURD DREP MELBRIDGE JARL

Sigurd jarl blei ein stor høvding; han slo seg saman med Torstein Rand, son til Olav Kvite [18} og Aud den Djuptenkte, og dei vann heile Katanes [Caithness] og mykje meir av Skottland: både Mærhøve [Moray] og Ross. Sigurd let bygge ei borg i den sørlege delen av Mærhøve. Han og skottejarlen Melbridge Tann gjorde avtale om at dei skulle møtast og bli forlikte. Dei skulle komme saman på ein avtalt stad med førti mann kvar. Men då den fastsette dagen kom, trudde Sigurd at skottane ville syne seg trulause. Han let åtti mann bu seg til på førti hestar. Då Melbridge fekk sjå det, sa han til mennene sine: "No er vi svikne av Sigurd, for eg ser to mannsføter på kvar hesteside, og det er dobbelt så mange menn som hestar. Lat oss no herde hugen og søke fram, så kvar av oss får felt ein mann før vi sjølve fell!"

Så gjorde dei seg ferdige til å slåst. Då Sigurd såg kva dei dreiv på med, sa han til mennene sine: "No skal halvparten av våre folk stige av hestane og komme bak på skottane når det ber i hop; men vi andre skal ri imot dei som hardast og ri sund fylkinga deira."

Og slik gjorde dei. Det blei ein hard kamp men ikkje lang, før Melbridge og følget hans fall. Sigurd let feste hovuda deira i salreimene som sigersteikn. Så gav dei seg på veg heim att, og skrepte av sigeren sin. Då dei hadde ridt eit stykke, ville Sigurd jage på hesten med foten. Då støytte han med tjukkleggen bort i tanna som stod ut av hovudet på Melbridge og rispa seg. Det slo seg verk i såret, så det hovna opp, og det blei banen hans. Sigurd den Rike [= Mektige] er hauglagd på Ekkjalsbakke [No: Kyle of Sutherland].

Sonen til Guttorm heitte Sigurd. Han styrde eitt år og døydde barnlaus. Då Rognvald Mørejarl fekk vite at både far og son hadde døydd, sende han Hallad, son sin, vestetter, og kong Harald [19} gav han jarlsnamn. Då Hallad kom dit vest, busette han seg på Rossøy [Mainland]. Men vikingar fór omkring både på øyene og over på Nes, og drap folk og rana. Når så bøndene klaga skaden sin for Hallad jarl, tykte han det var vanskeleg å hjelpe dei, og han blei lei av jarleverdigheita. Han velta seg ut av jarledømet og tok bondes rett og fór attende til Noreg. Folk tykte dette var skammeleg ferd.

6. EINAR FER TIL ØYENE

To danske vikingar sette seg no fast på øyene, den eine heitte Tore Treskjegg og den andre Kalv Skurva. Då Rognvald jarl fekk høyre det, likte han det stor-ille, og han kalla til seg sønene sine, Tore og Rollaug - Rolv var ute og herja på den tida. Rognvald spurde kven av dei som ville ha øyene. Tore bad han rå for om han skulle fare.

"Eg kjenner for", sa jarlen, "at framgangen din vil bli størst her du er; vegane dine går ikkje herifrå."

Då spurde Rollaug: "Vil du at eg skal fare?"

Jarlen sa: "Jarledøme er ikkje laga for deg; dine følge stundar til Island. Der skal ætta di vekse, og den blir gjæv der i landet."

Då gjekk Einar fram, yngste sonen hans, og sa: "Vil du at eg skal fare til Øyene? Eg skal love deg noko du sikkert vil like, at eg skal aldri meir komme deg for auga. Eg har lite godt å skiljast frå her, og lita tru på at eg får mindre framgang ein annan stad."

Jarlen sa: "Du passar dårleg til høvding, for mor di var trælfødt i all si ætt. Men det er sant at dess før du fer og dess seinare du kjem att, dess betre [20} vil eg synest det er."

Rognvald gav Einar ei fullskipa tjuesesse, og kong Harald gav jarlsnamn til han.

7. VIKINGANE BLIR DREPNE

Einar seglde vest til Hjaltland, og der slutta det seg folk til han. Deretter fór han sør til Orknøyene og seglde imot Kalv og Tore. Det kom til slag, og begge vikingane fall. Då blei dette kvede:

Treskjegg gav han troll i vald,
Torv-Einar drap Skurva.

Etter det la Einar under seg øyene og blei ein stor høvding. Han var den første som fann på å skjere torv til brenne av jorda på Torvnes [Tarbat Ness] i Skottland; for det var lite ved på øyene. Einar var ein stor og stygg mann, einøygd, men såg likevel godt.

8. SLAG MELLOM EINAR JARL OG HALVDAN KONGSSON

Då sønene til Harald Hårfagre blei så gamle at dei var fullvaksne, blei dei nokre store ustyringar og ufredsmenn innanlands. Dei fór mot jarlane til kongen, drap somme og dreiv somme bort frå eigedommane deira. Snøfridsønene Halvdan Hålegg og Godrød Ljome for mot Rognvald Mørejarl og drap han, og la under seg riket hans.

Men då kong Harald fekk vite det, blei han fælande harm og fór imot sønene sine. Halvdan rømde om bord i eit skip og seglde vest over havet, men Godrød gav seg over til far sin. Kong Harald gav Tore dotter si Ålov i ekte som bot for far hans, og jarlsnamn og farsarven hans.

Halvdan [21} Hålegg kom til Orknøyene, og straks det blei kjent at ein son til kong Harald var kommen, blei dei forstøkte. Somme gjekk Halvdan til handa, men Einar jarl flydde ifrå øyene og opp i Skottland. Halvdan la under seg øyene og gjorde seg til konge der. Men Einar kom att same året, og han og Halvdan møttest. Då blei det eit stort slag, og Einar vann siger, og Halvdan sprang over bord i mørket om kvelden. Då kvad Einar ei vise:

Eg ser ikkje spyd fly mot fiendeflokken
frå hendene til Rolv eller frå Rollaug,
endå vi lyt hemne far.
Men i kveld, når kjemper går kvast i slaget,
tapper Tore jarl på Møre mjøden teiande.

Om morgonen då det blei lyst, gav dei seg til å leite rundt om på øyene, om det var nokon som hadde komme seg unna. Då tok Einar jarl til orde: "Eg veit ikkje kva det er eg ser borte på Rinansøy [North Ronaldsay]; stundom lettar det på seg, og stundom legg det seg ned att. Enten er det ein fugl eller ein mann; vi skal fare dit og sjå etter."

Der fann dei Halvdan Hålegg, og Einar let riste blodørn i ryggen på han med eit sverd: dei skar alle sidebeina laus frå ryggen og drog ut lungene, og Einar gav han til Odin, til siger for seg. Då kvad Einar dette:

Mang ein fager skjegging
Blei fredlaus for eit saueran;
eg drap den unge kongssonen her på øyene.
Hugstore Harald planlegg kanskje hemn,
for eg skar hogg i skjoldet hands.
Eg skjelv ikkje likevel.

Endå ei vise kvad han.

[Eg er glad for at spyd frå stridslystne kjemper
Beit den unge kongssonen.
Det er godt å gjere storverk!
Eg vil ikkje dølje at kongen syner vreide;
Der på holmen flaksa gråfuglen mot såret.]

Deretter let han kaste haug over Halvdan og kvad:

Eg hemna dauden til far min, Rognvald.
Nornene har skifta rett.
Folkestøtta er fallen,
det var min fjerding.
Kast no stein over Høgleggen, snare sveinar.
Eg sender han hard skatt:
sigeren er vår.

Då dette spurdest til Noreg, blei brørne til Halvdan fælande harme, og truga med å fare til Orknøyene og hemne han. Men kong Harald fekk det til så det ikkje blei med det same.

Då Einar fekk høyre om truslane deira, kvad han:

Mange er etter meg [lystne på livet mitt],
for å hemne seg over mangt.
Det er menn av ymse ætter,
høgborne, hatande.
Men før dei har felt meg
får dei ikkje vite
kven av oss som først endar livet
under ørnekloa.

Noko seinare drog kong Harald vest over havet og kom til øyene. Einar flydde frå øyene over til Katanes. Det fór då meklingsmenn mellom dei så dei blei forlikte. Kong Harald la bøter på øyene og baud dei bøte seksti mark [tjue kilo] i gull. Einar jarl baud seg til å betale [23} det heile mot å ta odelen åt bøndene som sin eigedom. Bøndene gjekk med på det, for dei rike tenkte at dei skulle løyse inn heile odelen sin seinare, og dei fattige hadde ikkje fe til å betale bota med. Einar betalte bota. Sidan eigde jarlane all odelen lenge, til dess Sigurd jarl gav orknøyingane att odelen sin.

Kong Harald fór attende til Noreg, og Einar jarl rådde for Orknøyene lenge sidan, og døydde sottedaud. Han hadde tre søner; den eine heitte Arnkjell, den andre Erlend og den tredje Torfinn Hausakljuv. Etter Harald Hårfagre hadde døydd, var Eirik Blodøks konge i to år. Då kom Håkon Adalsteinsfostre til landet, og Eirik flydde unna, som før er fortalt. Jarlane Arnkjell og Erlend, sønene åt Torv-Einar, fall i England med Eirik Blodøks, såleis som det før er skrive.

Gunnhild og sønene hennar fór sidan til Orknøyene og la dei under seg, og var der ei rid. Derifrå fór dei til Danmark, men først gifta dei bort Ragnhild, dotter til Eirik og Gunnhild, til Arnfinn, son til Torfinn jarl. Torfinn blei då jarl på øyene. Han var ein stor høvding, og stridshuga. Han døydde sottedaude, og er hauglagd på Haugaheia på Rognvaldsøy [Hoxa på South Ronaldsay]. Folk tykte han blei ein gjæv mann.

På neste side kjem fleire opplysningar omkring denne soga, som i alt inneheld 90 kapittel.