Bio-organisk

Hage for fuglar og meir

Har ein hage, skulle det vere kjekt å la plantane få utfalde seg som dei er laga til, og ikkje først og fremst som andre vil.

Ein familie kan også stelle med hagen så han blir enda betre enn naturleg. Det skjer ved å gi hagen vern, skjerme mot innkik, skjerme mot stygg utsikt, og skjerme ganske så høveleg for vind og ver - med gjerder, murar, vollar og hekkar som det passar - og grøfte, vatne, plante bærbusker, frukttre og andre nyttevekstar, ha kjøkkenhage og meir til. Om ein ikkje tar på seg arbeidet med å hauste bær og frukt, sylte, safte eller tørke, kan ein då gle fuglane og barna som får sjå fuglane flyge og ete.

Det er gildt for barn å ha ein hage som ikkje er farleg, der dei kan leike godt skjerma. Også far og mor kan like å slappe av i hagen, sitje og ligge i sola som det høver, og nyte livet litt betre enn i stua.

Har ein gode badestrender nær ved, er behovet for svømmebasseng i hagen neppe så stort.

Kan ein opne huset til hagen, kan ein høyre vindsuset, rasling i lauv, sjå bølgande gras, og høyre bølger som slår mot stranda også, om det ikkje er ein trafikkert veg like ved. Det er det ofte i urbane strok, og dei blir det fleire av. Med skrumpande areal til heimane, blir det lett mindre naturkontakt og mindre glede over å leve. Ein skulle passe seg!

Alt er ikkje gledelaust fordi ein bur i blokk. Har ein balkong, har ein venteleg plass til noko som kallast vertikal hage og balkongkasser. Om ikkje, kanskje ein har plass til plantar inne. Det er skrive bøker om slike formar for hager også. Sjå boklista nedst på sida, til dømes.

Her i landet har Norsk hageselskap gitt ut mange fine bøker om hagestell. Medlemsblad og andre fordelar følger medlemskapet.

Økologisk

Grete Lene Serikstad skriv at økologisk landbruk skal halde ved lag og fremme helsa til jord, plantar, dyr, menneske og jordkloden som ein heilskap.

Økologisk landbruk skal bygge på levande økologiske system og krinslaup, arbeide med dei, etterlikne dei og hjelpe til å bevare dei.

Økologisk landbruk skal bygge på forhold som sikrar rettferdig med omsyn til felles miljø og høve til livsutfalding.

Økologisk landbruk skal drivast ansvarleg og så varsamt at ein tar vare på miljøet og vernar helsa og velværet til folk i vår tid og i kommande generasjonar.

(Sigerstad 2009, s 5)

Ordet 'økologisk' tyder det same som organic på engelsk. 'Bio-organisk' kan ein også sjå, og biodynamisk, som er den kloke dyrkingsmåten etter antroposofen Rudolf Steiner. Ordet 'økosofi', derimot, er brukt av filosofen Arne Næss (1999). Det følger altså djup filosofi med landbruk og hagebruk ved at visse oppfatningar ligg under, og kan klarleggast. Somme grunnoppfatningar er kloke. Somme er tradisjonelle og andre industrielle; dei siste kan ein godt vere varsam med.

Økologisk dyrking greinar seg i økologisk hagedyrking og økologisk landbruk.

Meir eller mindre overlappande ord er permakultur (samandraging ifrå permanent agriculture, og som på mange måtar er 'berekraftig landbruk'). Dessutan kan naturleg hagebruk og skoghage nemnast blant hovudomgrep som har somt til felles, og somt som stikk seg ut.

Korfor økologisk hage?

Ein minskar risken for kjemikaliar i miljøet, og i grønsaker, korn, frukt og bær ein prøver å dyrke og sanke. Om det er forureina luft, kan det aksnkje ikkje hjelpe mykje, og heller ikkje om jorda er forgifta av tungmetall i skitne brøytekantar og andre skitne spor frå vegar nær ved. Klimaet har endra seg; det kan ein med fordel ta høgde for.

Økologisk hagearbeid krev andre tankebanar enn kortsynte materielle. Ein velretta innsats med molda og hagedesignen kan gagne. Ein prøver å spele på lag med naturen så lenge fuglar og biller, insekt tar alt ein har streva for. Samtidig prøver ein å skjerme fruktene, bæra og såkornet så ikkje ramp eller fuglane tar alt - om det då ikkje er fuglane ein har tenkt på, og har bærbusker og frukttre for å glede dei små, Busker, tre og blomar har estetiske verdiar - dei gler alle til vinteren og også då, når snøen ligg kvit over greiner - så lenge vi har snøen. Det er noko å sjå etter i kvar årstid. Som Ivar Aasen forma det:

Om vel du vil sjå på berre eit strå,
du kan ikkje meir enn å undrast derpå.
- Frå Nøgje.

Hagearbeid gler både store og små, og kan få fram sunn mat utan sprøytemiddel og uønska konserveringsmiddel.

I økologisk landbruk er det viktig å stimulere samspelet mellom jord, mikroorganismar, planter, dyr og menneske fram til stabile økosystem. Kunstgjødsel, kjemiske sprøytemiddel, genmodifiserte organismar og syntetiske vekstfremmarar blir ikkje brukt.

Eit ugras er ein plante vi ser mykje av, men ikkje mykje av verdien av.

Å lage sin eigen kompost treng ikkje lukte for mykje. Organisk gjødsel finst også, men kan falle dyrare.

Det er fint å så eigne frø. I landbruket hjelper det mot monopolisering av frø, som har vakse til eit monnaleg problem i fleire land enn Frankrike.

Ved å planlegge hagen kan du få meir ut av han. Det er ikkje likegyldig kva for plantesortar ein setter ved sida av kvarandre. Dei kan vere til gjensidig hjelp mot skadedyr av og til, eller gi høgare avkastning, om det er det du er ute etter.

Ein kan også lage spray, olje og såpe som driv vekk somme skadedyr.

Eit varsku: Kunstgjødsel driv fram avlingar eit godt stykke tid, men mineraliserer jorda - moldlaget blir tynnare etter kvart. Dermed blir molda mindre fruktbar. Det er normalt det vide samspelet mellom gjødsel, meitemark og bakteriar i jordsmonnet som gir plantar flest høvelege vekstvilkår. Bakteriar spalter mineralar så plantane kan ta dei opp i seg, til dømes. Kunstgjødsel kan strupe balansane der og kanskje føre til avlingar som inneheld mindre av sporstoff og meir. I den grad kunstgjødsel kverkar levekåra for makkane eller driv dei vekk, blir jorda mindre porøs og mindre god. Det heng saman med at makkane borar gangar som gir luft-gangar under torva. Plantar pustar inn (opptar næring) gjennom røtene og pustar ut (slepper ut gassar) over jorda. Det som plantar flest pustar ut, er godt for planeten. Det er oksygen. Somme plantar bitt karbondioksyd monneleg også. Trea er mellom dei beste. Dei lagar altså friskare, reinare luft, bitt karbondiksyd, er gode å sjå på, og parkar gjer folk friskare, etter forsking frå USA. Nær sagt alle kan så frø om dei finn ein plass som høver. Kor kunnig det blir gjort, er ei anna sak. (Vevstad 1977)

Det er mykje å passe på.

Planteinndelingar og laust og fast

I boka Nyttevekster i farger (Aschehoug. Oslo, 1957) deler Jørgen Vasshaug inn plantane slik oversikta syner:

Stivelsesplanter;
Sukkervekstar;
Oljevekstar;
Grønsakvekstar;
Fruktvekstar;
Kryddervekstar;
Stimulansvekstar;
Lege- og giftplantar;
Fiber- og spinnevekstar;
Fargeplantar;
Parfymeplantar;
Vekstar som gir trevirke;
Sand- og slambindande plantar.

Ein og same vekst kan ha fleire bruksmåtar. Han kan bli brukt for å stimulere, lege og forgifte: Noko kjem an på doseringane her. Noko kjem an på kva delar av veksten vi bruker, og kor lenge. Og noko kjem an på nøyaktig kva vi gjer ut av den veksten vi har med å gjere.

Den korte oversikta hjelper oss å hugse at vi er avhengige av plantar - indirekte eller direkte - for å overleve. Vi har mykje glede og nytte av plantane, og kunne hatt meir. Plantar blir brukt til anna enn å ha i seg som mat, drikke, medisin og meir.

Overlag nyttig og viktig å hugse når ein gir seg ut i skog og mark, åker og eng, frå fjøre til fjell for å sanke ville vekstar: Ikkje alt som veks og gror er etande; noko kan vere giftig, ja, døyeleg.

Allier deg med ein som kan, første gongane du er ute og sankar. Då går det gjerne lettare. Mykje bra etande er å finne når ein har basiskunne; anna også. Det finst bøker om å overleve i naturen og finne og lage til forskjellig slags mat i villmarka, til dømes.

I eit langstrakt og kupert land kjem ei rekke vekstar i sving for sesongen til ulike tider i dei ulike landsdelane.

Dei gamle kinesarane sa: "Lev når du er ung, les god litteratur når du har blitt eldre, så opplevingane dine kan gi rikare lesing."

Viss du ikkje åt døyeleg giftig sopp og andre farleg då du levde livet som ung og ulest, kan du jo nå å bli gammal og klar til å studere. Hald godt håp i live.

Handbøker som floraer og hagebøker - vandrarbøker også - kan vere greie.

Basisrådet: Plukk ikkje vekstar til matlaging om du ikkje veit heilt sikkert kva det er. Mat frå ville vekstarhar elles lange tradisjonar her i landet. Vi kan sanke både til matlaging, folkemedisin, og til anna. [Ulltveit 2001]

Latinske namn på plantedelar med meir