Plantekurar, urtekurar

Ein vill bjørn som har blitt forgifta av bulmeurt, bruker dei friske røtene av carlinatistelen som medisin. - William A. R. Thomson

Noko har ein bamse innanfrå (instinktivt) enda om han ikkje alltid handlar rett overfor bulmeurt, men et så han blir forgifta. Det går også an å lære kva som venteleg gir vinst, og la vere å skvatretilpasse seg i eit sig som gir langsiktige tap lange vegar. Hovudting er heilt nære ting - det kan vel høve mange.

Folk tillegg størst lækjande kraft til drogar som kjem lengst vekke frå, drogar som kostar mest. Med mi lange erfaring har eg tatt til å tru at folk går til verdas ende for å leite etter noko dei kunne finne like på sin eigen dørstokk, kunne vi berre lære å stole på naturen [der på dørstokken?].

- Maurice Mességué, fransk urtemann

Dei visne blada samlar seg på skufla - Les feuilles mortes se ramassent à la pelle -, men det er neppe mykje hjelp å få derifrå eller frå dei visne haustblada på dørstokken heller:

Skal ein freiste urtekur, kjem kunnskapar med i bildet: Om nå på året det er mest av dei beste verkestoffa i planten som veks, om korleis ein går fram for å hauste og stelle i stand eit preparat og produkt frå ulike plantar, og om kva som er forsvarlege måtar å innta dei på, aleine eller i lag med andre, og kor lenge, eventuelt - og kanskje i samvirke med legemiddel, om ein har behov for slikt. Så kan det kanskje gå bra, eller ein blir betre etter kvart. Og om ikkje betre, så iallfall ikkje gjort sjuk eller sjukare.

Slik er det jamt over og ofte.

No kjem nokre kuriosum:

Mjølaukeekstrakt og britiske fødselslegar

Mjølauke (bokmål: mjøldrøye, meldrøye) er kvilestadiet for soppen Claviceps purpurea, ein parasitt som veks på rug. Mjølauke har vist seg å vere verksam under fødsel, mot migrene og i andre tilfelle.

Mot slutten av det 1500-talet meldte ein tysk lege at mjølauke blei brukt av jordmødrer for å skunde på fødsel.

I 1808 offentleggjorde doktor John Stearn i New York ein rapport, "An Account of Pulvis Parturiens". I den tilrådde han eit pulver for å skunde på fødslar, og den verksame ingrediensen i pulvêret var mjølauke. Ein av fordelane ved det var at det minska faren for ein frykta komplikasjon, nemleg blødingar etter at barnet var født.

Etter kvart blei bruk av mjølauke i form av flytande ekstrakt brukt nesten som rutine under siste fødselsstadium.

Farmasøytindustrien bad dernest forskarar om å isolere den verksame ingrediensen. Forskarane hadde god framgang, men skjønte ikkje kor komplisert mjølauke er kjemisk sett.

I 1906 hevda eit britisk farmasøytisk firma at dei hadde isolert det verksame alkaloidet, og kalla det ergotoksin. Tolv år etter kom eit sveitsisk farmasøytisk firma med den same påstanden og kalla alkaloidet sitt ergotamin.

Det fekk no vere som det var, britiske legar og jordmødrer nekta å ha noko å gjere med nokre av stoffa og heldt seg til det vanlege preparatet ifrå den britiske farmakopéen: flytande ekstrakt av mjølauke.

Det medisinske forskingsrådet måtte til å få klarlegge tinga. Dei fann både det britiske og det sveitsiske farmasøytfirmaet hadde tatt feil: Sjølv om ergotoksin og ergotamin stimulerer livmora sterkt, er dei relativt uverksame når dei blir gitt gjennom munnen (oralt) slik det var skikken.

Nei, mjølaukeverknaden kom av eit anna alkaloid, som ein av medlemmane av det britiske forskingsrådet fann fram til (isolerte). Dette alkaloidet fanst i den flytande mjølaukeekstrakten som britiske og det sveitsiske firma hadde forkasta, men som britiske legar og jordmødrer altså heldt fast ved. Det kom godt med for alle barselspasientane deira.

"Resultatet var ei strålande rettferdiggjering av britiske fødselslegar." [Kjelde: Thompson]

Mygla brød og penicillin

Når fiskarar dreiv sjøen langt ute ifrå kysten, hadde dei med seg mygla brød til å ha på sår dei fekk.

Den skotske bakteriologen Sir Alexander Fleming (1881-1955) let ein gong ei plate med bakteriekultur stå ope framme ei helg. Inn gjennom ope vindauge og ned på plata segla ein spore av sopparten Penicillinum mens Dr. Fleming tok ferie. Han kom attende og oppdaga at bakteriane hans ikkje hadde grodd. Han kom til at noko hadde hindra dei i det.

Han sat såleis med det ein kallar ei forureina kulturplate i laboratoriet sitt i St. Mary's Hospital Medical School. Det førte til at penicillin blei oppdaga, og penicillin har berga livet til mang ein sidan, ved at det drep uønska bakteriar. Penicillin er ein grøn muggsopp. Du kan finne muggsopp på ei mygla brødskive eller visse typar fransk ost også.

Oppdaginga til Fleming var ikkje følge av målbevisst medisinsk forsking, men av relevante observasjonar i eit tilfelle der kanskje 99 av hundre bakteriologar hadde kassert den forureina vekstplata utan vidare.

Det tok deretter over ti år før penicillin kunne etterliknast syntetisk ("ein klosset, kostbar imitasjon") og produserast i stor stil. Som følge av oppdagingane rundt penicillin fekk Alexander Fleming og to andre britiske forskarar Nobelprisen. [Kjelder. Thomson, p 186 f o.a.]

Dr. Fleming tar imot hylling

Nokre år etter hadde Fleming blitt berømt, og blei vist rundt i nokre nye laboratorer i USA. Dei var imponerande for si tid, med airconditioning og tette vindauge.

"Ah", skal Fleming ha sagt, "de forstår eg aldri ville ha gjort oppdaginga mi under desse forholda, dei er for reine!"

Urtedrikken til ei gammal kone

I 1775 blei Birminghamlegen William Withering bedt om å sjå til ei gammal kone. Ho var heilt opphovna av vatersott. Han slo fast at ho ikkje hadde lenge att å leve. Eit par veker etter forhøyrde han seg om henne. Då fekk han høyre at ho hadde komme seg heilt greitt. Ho sa det kom av ein urtedrikk som ei gammal kone i Shropshire hadde brygga.

Doktor Withering analyserte den teen. Den var samansett av tjue ellar fleire ulike urter, kom han til, og slo fast at den verksame urta ikkje kunne vere noka anna enn revebjølla. Ti år seinare la han ut i ei berømt avhandling om 163 tilfelle og "påviste verdien av revebjølle (Digitalis purpurea) i behandlinga av hjartesvikt", skriv William Thomson.

NB: Revebjølle er farleg giftig.

Fakta: Digitalis, den verksame ingrediensen som trekkast ut av blada på revebjølle, er enno mellom dei fremste medikamenta mot hjartesjukdommar, over 200 år etter Dr. Witherings gjennombrot.