Innleiing

Regionane i Danmark

Danmark skårar høgt i samanliknande undersøkingar der det er livslykke ein prøver å få mål på. Ordspråk flest gir ymt frå "skikk følge eller land fly", altså ganske vanlege tilpassingar som fanst i deler av folket og til dels enno gjeld. Mange ordspråk er så behageleg forma at ein nyt dei og stundom funderer på om dei også har mogeleg nytteverdi for ein sjølv. Det er iallfall ein kunst - ordkunst - å smi gledegivande ordspråk. Og sunn livsklokskap finn ofte fleire former.

Er likande, gamle ordtak gangbare og haldbare og ganske nyttige i dag? Som underhaldning: vurder det sjølv. Som gløtt inn i dansk mentalitet og kulturhistorie: Ja visst. Men atterhald må også til. Forholda har endra seg.

• Landsbygda i Danmark blir i stor grad fråflytta - og ei stor mengde ordtak er frå landlivet før mekanisering og industrialisering toga inn og endra vilkåra.
  
  

• Det er forskjell på Danmark før og i vår tid elles også - kva som utgjer Danmark og kva haldningar som kallast stuereine, blant anna. Å banke og rise barn er til dømes ikkje det vanlege og lovlege meir, verken i heim eller skole. Heller ikkje slavehald i koloniane: Danmark henta rundt 100.000 slavar i Afrika før 1803 og frakta dei fleste til De dansk-vestindiske øer. [Dansk Wikipedia, "Slaveri"]. Slaveri er ikkje det beste. Overutbyttande "grisefarming"og "kyllingdrift" likeins. Grisebonden som dyrkar fram gris ganske industrielt, profiterer på redusert griseverd - dvs. at grisen får øydelagt for seg. Andre former for dyreslavehald er heller ikkje topp humant. Kva for gode tilpassingar som heng i hop med danske svineoppdrettarar og danske bondebygder før, kan ein gjerne gjere overslag over i staden for å bli lurt til lite humane haldningar som eventuelt er nedfelt i ordspråk frå slikt hald. Kort sagt: Gamle, inngrodde tilpassingar og innstillingars utlaup: ordtak.

  Nye tider: Ein heil del autoritære innstillingar frå før i tida høver ikkje lenger mellom danna danskar. Grisebønder får heller snakke svinske ordspråk for seg sjølve. Det er gradsforskjell mellom umenneskeleg, utbyttande slavehald og anna oppdrett - gradsforskjell. Det er noko felles også: Manglande trivsel, fullverdige liv på eigne premissar, til dømes. Den som blir tilpassa utbytting med hud og hår, eignar seg mindre som klok swami og buddhistmunk i starten iallfall. Praktisk medkjensle, metta er "tingen" det kan blir spurt etter. Oskeladden blir hyppig og raust lønt for ein flik medkjensle i eventyr etter eventyr.

  No, urbaniseringa som stekker folkeleg utfalding verda over, vinn også fram på måtar og til prisar som mange ikkje har overblikk over. Utbytting gir utarming av dei som er "nedst i lasset"; det er ein fingerregel.
  
  

• Det er dokumentert forskjell mellom landsdelane i Danmark når det gjeld trivsel [1], og forskjell på folk, der som her.

Nokre konklusjonar: Menneskevesenet er ikkje forandra så mykje sidan steinalderen, men tekniske nyvinningar har gjort andre tilpassingar mogeleg - somme gode, somme fæle. Nye grunnforhold spirer det jamt nye ordtak ut frå med stunder. Og ordtak som spira frå gamle forhold, som romma tyranni med slaveri og einevelde, kan vi gjerne greie oss utan, dersom det ikkje er mentalitetar og livsorienteringar som var, vi ser etter, og kan åtvarast mot.

Om ordtak lèt til å skjere alle over ein kam, er slik nivellering neppe god nok i tilfelle det er vesentleg forskjell på folk, til dømes galne og sunne danskar. Ein kan venteleg ikkje seie som på kyrkjegarden: Her er alle lik.

Men å uttrykke det generelle hardt og triveleg bør gjerne halde fram og ikkje falle, sidan slike uttrykksmåtear også femner over stor or rik ordkunst. (1) å forme ordtak som femner over viktige forhold og trendar (straumdrag); (2) å velje ut dei likaste ved skjøn eller på anna vis; og (3) å bruke dei dei flott som det høver, og til gagn. Slik skulle verke konstruktivt.

Frå historia bak fransk-danske og andre ganske danske ordtak

Danske innlån av ordtak er mange og til dels gamle. Her i samlinga er det i dag rundt 1360 ordspråk, hermer og nokre nevar sitat frå dansk. Somme av dei er innlån i dansk. Danskar og svenskar har elles felles arv i ordtak frå Halland, Skåne og Blekinge - frå tida før dei landskapa blei svenske: Halland i 1645 - Skåne og Blekinge i 1658. Det heiter at "I nutidens regionaliseringsproces er Skåne, Halland og Blekinge med deres dansk-svenske historie en region med fælles dansk-svensk kulturidentitet, hvis historiske rødder skal søges i Danmark." [◦Lenke]

Danske ordtak viser seg å vere innlån i stor grad - frå latin, tysk og eldre ordtaksamlingar i Holland og Frankrike, syner Aage Hansen [Jf. 'Syv' i boklista nedanfor]. Same kva opphavet til svært mange ordtak kan ha vore, har dei blitt sirkulert i danske krinsar gjennom mange hundre år, og blir kalla danske i dag, dei fleste. Med nye lån er det kanskje litt annleis. Kor som er, rundt 830 av dei rundt 1360 ordspråka i samlinga her kan gå for danske. Av desse finn vi over 100 frå Peder Laale si samling, 43 er etter Peder Syv, og "Gammal dansk samling" 23. Jydane har 33 ordspråk med her.

Nokre fleire vakre ord er innlån - og såleis ganske danske - især dei ca. 115 frå Norden: Sverige (71), Island (18), Noreg (12), Finland (8) , Færøyene (5) og Grønland (1) i alt, og 4 frå ◦Slesvig, som Danmark laut gi til Tyskland hausten 1864. Attåt Slesvig-ordtak kjem 25 til frå Tyskland. Frå ulike folk i Afrika over 22, frå engelsk 43, frå USA nokre få - og så bortetter.

Samlarar

Takk vere innlån, omsettingar og samlarar har danskane fyldige og fyndige ordtak eller fyndord, og sentensar frå gamle dagar rundt om i Europa:

• Om Peder Laale veit vi nesten ingen ting visst. Samlinga etter han kan ha vore frå seint 1300-tal, og ho blei trykt i 1506. Samlinga, Parabolae, inneheld det somme kallar barbariske latinske ordspråk, dvs. at latinen ofte er forvanska. Men dei 1200 sentensane har også dansk tekst, og danske, folkelege uttrykk er med. Den første trykte utgåva er frå 1506. Forordet seier at boka er gitt ut av lærde menn ved universitetet i København. Trykkaren var ein hollending busett i byen. [◦Lenke] [◦Meir]

• "Gammal dansk samling": Eit handskrift frå siste firedel av 1500-talet med nær 2 200 ordspråk er den nest eldste bevarte ordspråksamlinga etter Laale si. Ein veit ikkje kven som har laga til samlinga. Handskriftet har vore kjent og delvis brukt av seinare ordspråksutgivarar som Peder Syv (under).

• Sokneprest Søren Andersen Vedel frå Ribe, son til diktaren Anders Sørensen Vedel, samla og ordna eit handskrift med om lag 100 danske ordspråk i 1609.

• Samlingen Problemata (eigentlig "Problemata et pro verbia moralia") er bevart i ei utgåve trykt i København i 1611. Det finst eit seinare opptrykk, og det kan ha funnest ei eldre utgåve. Problemata som sjølv rommar stoff frå Peder Låle, har vore ei viktig kjelde for Peder Syv [under], og samlinga har blitt nytta av enda fleire. Ein veit ikkje for visst kven som har laga Problemata, men det var mest truleg salmediktaren Hans Christensen Sthen (1544-1610).

• Peder Syv (1631-1702) kjempa for morsmålet og i 1682 og 1688 følgde to store ordspråksamlingar (Almindelige danske ord-sprog og korte lærdomme, I-II) med omkring 15 000 folkelege uttrykk, talemåtar, fyndord, munnhell, lære- og levereglar frå Danmark, Norden elles, men mest frå latin, tysk, hollandsk og fransk. Han hadde tilgang til mange bøker, og tida han levde i, var for arbeid med ordtaksamlingar, mykje som ein arv frå humanismen som vakna og utvikla seg i Europa frå to hundreår før, og Peder Syvs to band "er hovedkilden til de mange senere samlinger af ordsprog fra dansk skriftlig overlevering." [Den Store Danske, "Peder Syv"]

• Friederich Breseman gav ut Danske ordsprog og mundhæld i 1843. Han nytta i stor grad Peder Syv og Johan Meyer (1757) sine samlingar.

• To år etter, i 1845, gav salmepresten Nikolai Frederik Severin Grundtvig (1783-1872) ut ei samling på dryge 3000 ordtak og munnhell han hadde brukt nær tretti år på å samle.

• I 1850 kom Christian Molbech si Danske Ordsprog: Tankesprog og Riimsprog, samla frå trykte og munnlege kjelder. Samlaren hadde innsett at "innfødte ordspråk" som levde i allmogen, var ein språkskatt [ix, xii].

• I 1879 kom ei samling ordna av pastoren Edvard Mau, Dansk Ordsprogs-Skat, eller Ordsprog, Skjæmtesprog, rimsprog, Munheld, Talemåder, Tankesprog, samt et lille Udvalg af Bibelsteder: efter trykte og utrykte Kilder samlede og ordnede, tillige med nogle varianter, oplysninger og henvisninger..

• Evald Tang Kristensen gav ut ei samling i 1890. Ho heitte Danske ordsprog og mundheld, skjæmtsprog, stedlige talemåder, ordspil og samtaleord. Han hadde vore i kontakt med pastor Mau og etterlyst både ordtak og provins-variantar i Mau si samling, som til dømes "Hæg og læg er af ét læg". ["Til Læseren!", s 2]. Kristensen nytta ingen trykte kjelder; han hadde 267 namngitte leverandørar, og namna står framme i boka.

• Blant amerikanske, britiske og mange andre land sine ordspråk finn ein fyndige ord av diktarar og andre kjente, til dømes Shakespeare og Emerson. Fint forma ord og utsyn frå namngitte personar kan gli inn i ordtak-arven. Det er likeins i norsk, svensk og dansk. Her i samlinga er mange dusin slike ord med, og det finst fleire.

• I vår tid har mange danske folkloristar forma nye bøker over ordspråk, og somme har lånt inn ei mengd ord frå andre folk og kulturar, ikkje berre skandinaviske og nordiske, men også tyske, engelske og vidare frå "heile verda". [Sjå tilfanget]

Ulike slags ordspråk

I tillegg til gjengse ordspråk har vi munnhell, fragment, og meir til. Døme:

• Reint ordspråk: "Kyrne til andre har større jur." [Det kan vere koner ein snakkar om her, i overført tyding. Verdien av og meininga med ordtak kjem i stor grad an på bruken, og kva ein legg i ordtaket.]
• Munnhell, herme: "Det er øvinga som gjer det, sa jenta, ho sløkte lyset med rumpa."
• Fragment: "Å ta beina på nakken."

Somme av orda og tankane har enderim og rytme, andre har meir eller mindre fullkomne bokstavrim. Somt kan gå tapt i omsetting, somtid ikkje, og somtid blir noko vunne då. Det er dessutan rom for variasjonar over tema i gamle og nyare ordspråk og innlemmingar av sitat mellom ordspråka også, syner det seg. Boka American Proverbs av Mieder og fleire (1996) gir eit vell døme.

Ei stjerne - * - bak ei setning syner det kan vere eit endra ordspråk eller ei nyforming.