Når det gjeld folketrua, har ho mange røter i norrøn tru og folketru. Element frå gamle nordiske overleveringar kjem fram i forteljingar, folketru og skikkar i Danmark. Jørn Piø (1973) gir mange døme på dansk folketru i Den lille overtro.

Danske eventyr fortel jamt om landskap og dyr som tilhøyrarane har kunne sjå for seg, og freidige fyrar med sterk sjølvtillit – eigenskapar som kua bønder og barn og kanskje andre også kunne trenge å høyre om.

~ೞ⬯ೞ~

Samlarar og omsettingar

Danske eventyrsamlingar blei samla og redigerte rundt midten av 1800-talet, men somme er eldre, først forma på 1400- og 1500-talet. Dei tidlege eventyra inneheld ofte namn på byar og regionar. Som Lauritz Bødker skriv, "I røynda er det neppe mogeleg å dra eit skarpt skilje mellom eventyr og segner når det gjeld form og innhald", og så forklarar han korfor (Bødker 1967: 364-65)

Diktaren Adam Oehlenschläger strøydde inn omsettingar av Grimm-eventyr mellom kunsteventyra sine, og også H. C. Andersen drog på tyske og andre forteljingar før dei fremste samlarane av folkelege eventyr stod fram.

Hans Christian Andersen og Svend Grundtvig er mellom dei mest kjente attforteljarane av danske eventyr. Dei omforma tilfanget dei gav ut. (Bødker 1967: 375). Evald Tang Kristensen (1843-1929), lærar av vestjysk bondeslekt, skreiv ned som han fekk det fortalt, og dikta ikkje om på det. Han var meir rett på sak.

Hans Christian Andersen

Som eventyrforfattar tilhøyrer H. C. Andersen . . . verdslitteraturen. – Store Norske Leksikon

Den danske diktaren og forfattaren H. C. Andersen (1805-75) var fødd i Odense, og er særleg er kjend for eventyra sine. Andersen er ein av mange som samla og omarbeidde gamle vandrehistorier. Vandrehistorier handlar om korleis vi kjem gjennom livet "uden at tabe snøvsen".

I 1835 gav han ut dei første to eventyrsamlingane sine. Det var med eventyra sine at han blei mest kjent og lesen. Nokre av dei er inspirerte av danske folkeeventyr, andre av forfattaren sitt eige liv.

Han skreiv i alt 156 eventyr og meir realistiske "historier". Eventyra hans var til å begynne med omdiktingar av folkeeventyr, men etter kvart fann Andersen sjølv opp motiv til eventyra sine. Eventyra gjorde H. C. Andersen vidkjent i mange land. Eventyra hans blei gitt ut av Hans Brix og Anker Jensen i fem band i 1919, og ei kritisk utgåve ved Erik Dal kom 1963-67.

Svend Grundtvig

Svend Grundtvig (1824-83) var dansk litteratur- og språkforskar, og arbeidde især med folkeviser. Han samla og gav ut danske folkeeventyr også. Men samlinga hans, Danske Folkeæventyr I-III (København 1876-1884), er ikkje på nær så folkeleg som tittelen på banda kan få ein til å tru. Det har seg slik: På vegen frå oppteikning til utgiving blei oppteikna eventyrforteljingar endra. Det blei lagt til lange utbroderingar, tilleggsreplikkar og gjentak. Dessutan gjorde innslag frå ein eller fleire variantar somme av forteljingane fyldigare og meir nyanserte. For enda om mange av forteljarane var landsbykunstnarar, kunne dei ikkje hamle opp med framståande diktarar som Asbjørnsen og Moe, skriv folkeminneforskaren Ørnulf Hodne i ei bok om det norske folkeeventyret (Hodne 1998). Grunnen var ikkje minst at samlarane kjende og kunne sette saman delar frå fleire variantar for å få ei gildare forteljing i alt.

I Tyskland har ein sanna det same når det gjeld kor autentiske eventyra til brørne Grimm vel er: Det har komme for dagen etter kvart at det folk før trudde var ganske ekte folkeeventyr, er tilverkingar ein stad mellom munnleg fortalte eventyr og det litterære kunsteventyret.

Svend Grundtvig gjer greie for kva for oppteikningar han har lagt til grunn for kvar eventyrattforteljing i samlinga si. Dei opplysningane står ikkje i samlinga, men som tillegg i innhaldsoversyna til Grundtvigs handeksemplar av band 1-3.

Til eventyret "Tvillingbrørne" (eventyr nr. 8 i band 1) nemner Grundtvig til dømes tretten variantar som attforteljinga hans bygger på. Ni av dei er frå hans eiga manuskriptsamling, og fire variantar er frå Evald Tang Kristensens samling.

Grundtvig hadde fått tilsendt avskrift av over tusen eventyr som den jyske skolelæraren Evald Tang Kristensen hadde oppteikna, og dei brukte Grundtvig flittig. 32 av dei 122 variantane som Grundtvig gir som kjelder til band I-II av Danske Folkeæventyr, stammar frå Kristensen. Det syner seg også at ein Kristensen-variant er hovudkjelda til 16 av dei 39 eventyra i Grundtvig-samlinga.

I 1875 foreslo Grundtvig at Kristensen skulle hjelpe til med stoff til ei "skikkeleg dansk eventyrsamling" som kunne skyve vekk Grimm si. Han tilbydde Kristensen fem hundre kroner for tusen eventyr. Kristensen gjekk ikkje inn på forslaget . . ." [Kristensen 1995, 1:8-9]

"Hadde Grundtvig sett på Tang Kristensen som sin like i feltet, og samarbeidt på like fot, utan å vere nedlatande og utan personleg forfengelegskap, hadde det danske svaret på Grimms eventyrsamling vore til for hundre år sidan. I skrivande stund ligg det enno ikkje føre", skriv Vibeke Arndal. [Kristensen 1995, 3:288]

Grundtvig var fælt nedlatande. Kristensen syner korleis i ei skildring av eit fagleg møte men mannen. Skildringa står i eit brev til Fr. Barfod 15-3-1884:

I samkvem danna mannen sin personlegdom eit sært misforhold til verket hans . . . No har han og eg ikkje mykje med kvarandre å gjere. Men likevel, om eg no kom til København på vitjing og kom inn til Dykk nokre gongar, og De så sette eller la beina dykkar opp på bordet så eg kunne sitte og sjå på støvelsolane Dykkar og De drakk Dykkar halve bayer[øl] og let meg sitte tørr i munnen og så vidare, ville eg så smått ta til å tenke at De likevel vanvørda meg. [Kristensen 1995, 3:286]

Grundtvig hadde brukt det meste av livet på folkeviser frå mellomalderen, og det kom til å prege eventyrgjenskapingane hans. Mens dei innsamla historiene som regel hendte i samtida til forteljarane (informantane), flytta Grundtvig eventyr tilbake til riddartid i mellomalderen, ei tid med kongsgardar, turneringar, sjørøvarar og anna som han fekk for seg kunne passe inn.

Grundtvig i Danmark var elles godt på linje med norske og tyske kollegaer som både samla og redigerte eventyr frå folk. Men han kvidde seg ikkje for å "løfte eventyret ut av det allmogeaktige og til tidlegare tider", fordi han trudde han gjorde vel ved å "tukle med dei" utan å orientere om endringane sine. Det skreiv han med andre ord i eit brev frå 1876 til Evald Tang Kristensen. Grundtvig sine syn kan verke hovmodige. [Kristensen 1995, 1:10]

Grundtvigs attforteljingar har sidan blitt normaliserte av danskar. Uskjønelege ord er erstatta med ord som i dag er meir gangbare. Den omstendelege og pedantiske framstillinga til Grundtvig er somme stadar blitt forenkla og retta ut for å gjere ho meir forståeleg eller så ho flyt lettare. Det har blitt gjort for at notidige lesarar skal kunne nyte gjenforteljingane hans utan ordbok og fotnotar.

Grundtvig-eventyra, især dei to første banda, er omsette til fleire språk.

Evald Tang Kristensen

Evald Tang Kristensen (1843-1929) frå Jylland samla ei av dei mest omfattande folkeminnesamlingane i verda, seier Inger Marie Kofod ved Dansk Folkemindesamling. Han realiserte med det motsetninga til "Lite, men godt, sa kjerringa, ho mjølka katten." Innskot: Danskane bruker Tang Kristensen, Evald i katalogar, mens Kristensen, Evald Tang er den norske måten å gjere det på, fortel Språkrådet i ei lita orientering.

Kristensen blei født ved Kolding på Jylland. På 1800-talet vandra han i mange år rundt på den jyske hede (landområde) og gjesta fattigfolk i Midt- og Sør-Jylland. Det aller meste av tilfanget han sjølv skreiv ned, blei hausta i Ringkøbing amt (fylke) og Vejle amt. Han skreiv ned eventyr, segner, molbusoger, skjemtesegner, ordtak, barneleikar, bondeviser, nidviser og store mengder andre folkeminne. Fattige jydar fortalde for betaling, og Kristensen skreiv ned.

Det aller meste av tilfanget til Kristensen hausta han i Ringkøbing amt (fylke) og Vejle fylke i Midt- og Vest-Jylland. Alt i alt fekk han stoff frå rundt 6500 personar, men ikkje berre frå dei to fylka. Sjølv skreiv han ned 3000 viser med 1000 melodiar, 2700 eventyr, 2500 skjemtesegner, 25 000 segner, mange ordtak, rim og gåter, og fleire titusen nedteikningar om skikkar, barneleikar og anna frå dagleglivet i Danmark før.

"Eg er samlar", sa Tang Kristensen, "eg gjer det arbeidet som skulle gjerast no. Seinare får nok vitskapen tid til å skilje frå det som ikkje har verdi." Samlinga hans er for det meste svært folkeleg og kvardagsleg, med titals variantar over same forteljinga til tider. Det førte til ei av dei mest omfangsrike i verda, og eit flott dokumentasjonsverk innan jysk kultursoge, sidan Kristensen kava for å gi att frå det han fekk høyre, så nøyaktig han makta. [Kristensen og Arndal 1995, 1:13]

Samlingane hans finst i Dansk Folkemindesamling, København. Han gav ut mykje i eit lite tidsskrift, Skattegraveren (1884–91), og i dei store bokseriane Jyske Folkeminder (13 band, 1871–97), Danske Sagn (6 band, 1892–1900), ei ny rekke i 7 band (1928–39), Gamle Folks Fortællinger om jydsk Almueliv (6 band, 1891–1905), og mindre bøker med gåter, ordspråk, barnerim og anna.

Litt nærare inn på livet

Eit jysk folkeminne er ei historie, ei segn, ein song, eit rim – nesten kva som helst som dei mange fattige jydane kunne finne på å fortelje eller synge. Songane deira var somtid simple og krenkande nidviser der ein dreiv gjøn med presten eller klokkaren. Kristensen noterte alt i eit kladdehefte og sende det til København, der Svend Grundtvig var i ferd med å organisere ei samling folkeminne.

Etter å ha avslått eit tilbod frå Svend Grundtvig om fem hundre kroner for tusen innsamla eventyr i alt, gav Kristensen ut den første samlinga si sjølv i 1881. Då var det blitt knute på tråden mellom dei to. Han meinte sterkt at allmogen sine munnlege forteljingar var ein kunstart i seg sjølv og burde respekterast, også nidvisene.

I innleiinga til den andre eventyrsamlinga si – gitt ut i 1884 – skriv han elles det var vanskeleg å skrive opp eventyr for han som ikkje hadde lært å stenografere. Han sanna at han ikkje evna å få med særeigne vendingar og endatil kroppsspråk, minespel og geberdar til korleis eventyr blei fortalt, slikt som var med å gi eventyret koloritt (farge). Men han fekk med innhaldet, skriv han.

Kristensen var lærar, og evna å få sky jydar til å opne seg for han når han kom traskande til dei vinterstid, gjennomvåt og med våte skor etter å ha gått mil over hei og mark. For om sommaren laut han stelle med småbruket sitt, som han hadde ved sida av den elendig betalte lærargjerninga si. Han hadde mykje til felles med forteljarane sine, kunne gjere dei trygge og få dei til å fortelje litt av kvart. Ofte gav han dei litt pengar for å motivere dei til å fortelje. Det var jamt nødvendig, og Kristensen skriv somme stadar at dei største utgiftene på innsamlingsturane hans var betalinga han så ofte måtte ut med for dei folkeminna han fekk. "Eg plar jo alltid å gi kvar forteljar eller songar noko for bryet, og det er han ikkje berre glad for, men reknar med det også."

Somme ville ikkje fortelje noko utan for pengar. Kristensen skriv at folk svarte alltid berre for pengane si skuld, ikkje fordi dei var glade i folkeminna. Men det var dei som hadde noko å fortelje. Han punga ut, og tente nesten ingenting sjølv på folkeminnearbeidet sitt.

Han skreiv opp mange eventyr. Somme av kjeldene til Kristensen fortalde breitt, andre nesten i telegramstil. Med variantar blei det fleire tusen. Somme eventyr arbeidde han dessutan på. Han skreiv: "Når eg har opptil tjue oppteikningar av same eventyret, er ikkje noko meir naturleg enn å la to oppteikningar utfylle kvarandre." Til det: Så lenge ein gjer greie for kva ein har gjort og tar vare på originalmanusa, kan framgangsmåten vere likande.

Eventyr og andre stubbar hos Kristensen blei fortalt på jyske dialekter. Han trudde dialektene ikkje skulle vere til hinder, men som tida har gått har samlingane hans blitt meir og meir "utilgjengelege for folk", "knudrete og uforståelege", skriv Vibeke Arndal, som har halvomsett tre band av dei til meir moderne dansk. [Kristensen 1995, band 1, s 10]

Eventyr på normalisert språk kan nå lenger ut og glede fleire barn og unge og kanskje vaksne også. Det er rom for mange tilnårmingar til eventyra i tillegg til nøyaktig nedskriving av "knudrete og uforståeleg", for eksempel.

Biografiske data

Oppveksten til Evald var ikkje lykkeleg. Stefaren styrte oppsedinga. Så snart den unge Evald var konfirmert, blei han sendt til Lyngby ved Grenå med tanke på utdanning til lærar, og han gjekk ut fleire år etter frå Lyngby Seminar med vitnemålet "Mykje dugleg".

I 1864 blei han gift med Frederikke Duedahl. Ho døydde i barselseng saman med den nyfødte. I 1872 gifta han seg på ny, denne gongen med ei kusine.

I 1888 fekk han statsstøtte som sette han i stand til å samle inn folkeminne. I over 50 år samla han viser, eventyr, segner, skildringar, historier og livsskildringar frå rundt 6500 informantar som for det meste kom frå fattige lag i folket.

Dette munna ut i mange bøker. Dei laut han først sjølv finansiere og gi ut i små opplag, for det var lita interesse for arbeidet hans på den tida. Seinare er samlingane hans blitt ei skatta informasjonskjelde om dansk folkeliv på 1800-talet.

I 1888 kjøpte Evald Tang også hus i Hadsten. Der skreiv han mange av dei største verka sine. Og frå 1897 budde han i Mølholm ved Vejle, der han fekk bygt villaen "Mindebo (Minnebu)". Her budde han resten av livet. Han blei enkemann i 1900 og gifta seg att fem år etter med Kirsten Marie Jensen Huus.

Evald Tang Kristensens store samling – ho er på over 24.000 handskrivne sider – dannar grunnstammen i arkivet Dansk Folkemindesamling i lag med samlingane etter Svend Grundtvig og Henning Frederik Feilberg (1831-1921).

Henning Frederik Feilberg

Folkloristen og soknepresten Henning Frederik Feilberg (1831-1921) blei student i 1849. Då gjekk han ut frå Ribe latinskole. Seinare blei han kapellan og vann mykje kjennskap til livet i Sør-Jyllands fattige strok, og det skreiv han om. Storverket blant folkelivskildringane hans er "Dansk Bondeliv" frå 1889.

Etter kvart som helsa hans blei verre, fekk Feilberg pensjon frå prestegjerninga. Han flytta til Askov, og arbeidde derifrå i over tretti år med folkloristikk. Alt på 1850-talet hadde han vore i kontakt med Svend Grundtvig og hadde samla informasjon både om festskikkar, skikk og bruk, og folkedikting. Han var også blant dei første som fatta interesse for barnefolkloren.

Saman med filologen og folkloristen Axel Olrik (1864-1917) grunnla han det danske nasjonalarkivet Dansk Folkemindesamling. Og Olrik er kanskje mest kjent for det han kalla "episke lover" i folkediktinga. "Lovene" er meir eller mindre narratologiske reglar.

~ೞ⬯ೞ~

Omsettingar til engelsk

Mange danske eventyr er omsette til engelsk. Briten Benjamin Thorpe var først ut (1888). Han brukte eventyra i ei samling av Carit Etlar (1816-1900) frå 1847. I seinare tid har Lauritz Bødker, som har gitt ut Danske folkeeventyr (1960), og European Folk Tales (1963), også vore med og gjort danske eventyr betre kjente (Booss xv).

Nyleg har Timothy R. Tangherlini redigert og omsett boka Danish Folktales, Legends, and Other Stories (2014). Tangherlini er folklore-professor og leiar for Scandinavian Section ved University of California, Los Angeles. I boka hans får ein forklart forskjellige tilnærmingar til folklore; tilfang om fem danske eventyrforteljarar og bakgrunnen til kvar; og andre sider ved danske folklore. Boka inneheld mange omsette soger frå Evald Tang Kristensens innsamla verk.