Å høyre dyrefablar kan godt starte like tidleg som kontakt med likande dyr.

Innleiing

Ein fabel er ei kort forteljing på vers eller prosa. Fabelen som fortelje-form var kjend alt i gammal tid. I fabelen opptrer og tenker dyr, plantar, livlause ting, naturkrefter og eigenskapar som menneske for å underhalde og kanskje også lære unge og gamle noko om å te seg meir høveleg enn dei som tabbar seg i vidt forskjellige situasjonar.

Historia til esopsfablane går tilbake til oldtidas Hellas og omland, og enda vidare, til oldtidas Frygia og Lilleasia elles, Egypt og Libya, fortel Olivia and Robert Temple (1998, xii). Kven som laga dei eldste "esopsfablane" er ganske uvisst, enda om namnet Esop er knytt til somme.

Mange av fablane som finst i Europa og blir kalla esopsfablar, blei forma i Romarriket, og andre har komme til etter kvart i hundreåra etter Romarriket fall samen, i ein levande forfattartradisjon.

I India finst ei rekke samlingar frå mange hundreår tilbake. Ei av dei, Pantsjatantra, også kalla Femboka, nådde grekarar og romarar gjennom persiske og arabiske mellomledd. Gamle greske og romerske fablar kom inn i lesebøker, og nådde derifrå ut til vide lag av folket.

Forfattarar har også brukt fablar. Mest kjend er franskmannen Jean de la Fontaine sine. Attgivingane hans har blitt folkeeige i Frankrike. Fontaine fekk etterliknarar i fleire land, også i Danmark og Noreg.

Fornøyelege og kostelege historier med innbytarar

Fablar flest er ganske korte, litt fornøyelege historier. Somtid finst ein eller annan lærdom hengt etter, og somtid ikkje. Det kan dessutan vere rom for fleire lærdommar og kommentarar. Ordet 'fabel' kjem frå det latinske fabula, forteljing. Ein fabel er oftast ei lita historie. Den er titt og ofte usannsynleg, for eksempel ved at dyr ter seg og snakkar som menneske. Dessutan kan ein forstå det er nyttige lærdommar i somme, men neppe alle. Nokså mange av lærdommane er etterhengde, lagt til mange hundreår i ettertid av nokon, som Georg Fyler Townsend. Å få ulike tankar (hug-assosiasjonar) frå fablar og eventyr kan også barn få til i eit lagleg sosialt klima. Sunt kan det også vere. Det kan vere gildt for barn og unge å kommentere fablar, berre det ikkje går alvor og prestisje i det. Er lykka god, ser ein det finst mange innfallsvinklar. Det er fordi menneske formar ulike assosiasjonar, slik brørne Tony og Barry Buzan syner i The Mind Map Book: Unlock Your Creativity, Boost Your Memory, Change Your Life. (1995, 64-66; 2010, 37-40).

Det er ikkje alle etterhengde tankar og normer til fablar som høver forholda i vår tid og i vår del av verda: Nye tider, nye sedar og nye tilpassingar, kan ein seie. Men noko gammalt gjeld enno, sidan menneskenaturen ikkje har endra seg radikalt ifrå oldtida og til hit. "Han er lur som ein rev" seier ein om somme. Men så er det også slik at samanlikninga haltar, jamt og trutt. Det skulle ein helst ikkje sjå vekk frå. Den som er lur som ein rev, har neppe hi i skogen og går på rov ved nattetid utan å bli tatt. Enda om ei samanlikning kan halte på fleire måtar, kan jamføringane i ho vere jamt gagnlege til tider likevel. I alle fall kan ein få noko å tenke på

Somme dyr i fablane som kjem, er heimlege innbytarar: i staden for løva finn ein ofte bjørnen, og så bortetter. Det blir kanskje greiare å halde styr på dyra og plantane slik; iallfall har det vore vanleg å skifte ut slik før i tida. Den gamle fabelen om "Reven og druene" blei til dømes til den heimlege "Reven og rognebæra" etter eit slik typisk mønster. Frå gammalt byter også ulike dyr på å ha rollene i same fabelen i ulike versjonar. I nokre fablar er det hundar som er med, i andre versjonar er hundane erstatta med ulvar, og så vidare. Døme: notane til Gibbs (2008), nr 17, 22, 86 osv.

Fablar i Vesten. Stutt historikk

Nokre eldgamle røter og meir til. I Vesten og vidare har somme fablar ofte blitt knytt til Esop (Æsop). Det er svært lite vi kan seie for sant om Esop, dersom han fanst. Han kan ha levd på 500-talet før vår tidsrekning. Dei fleste "esopsfablane" er eigentleg ikkje av han, men somme kan ha vore det. Om Esop blir det også sagt at han ikkje skreiv ned nokon fablar sjølv. Og dei som har komme til oss ifrå oldtida, er resultat av mange sitt arbeid. Jamvel Sokrates sysla med å forme om fablar til vers mens han sat i fengsel og venta på å døy.

Den atenske filosofen Demetrius Phalereus tilverka den første Esopsamlinga om lag 300 fvt. (= før vår tidsrekning, f.Kr.), og slaven Phaedrus (Fedrus) imiterte dei på latin, og så bra at keisar Augustus let han bli fri mann for det.

Talekunnige og filosofar var vane med å bruke fablane til å øve seg i å finne moralske hovudpoeng, og innbaud lærde til ordskifte om moralane i dei.

Somme esopsfablar syner seg å vere eldre enn frå Esop si tid. Og mange andre esopsfablar stammar frå tida etter Esop, mellom anna frå munkar i Mellomalderen (ca. 500 e.Kr. - 1500 e.Kr.).

I nesten sju hundre år forsvann fablane frå det danna selskap, men på 1300-talet laga ein lærd, gresk munk i Konstantinopel (Istanbul i dag) - Maximus Planudes (1260 - ca. 1330) - ei samling med rundt 150 fablar i prosa. Men Aust-Romarriket, der Konstantinopel var hovudstaden, fall i 1453.

Etter dette blomstra delar av den høge lærdommen frå antikken gjennom Renessansen i det som no er Italia, og som på den tida var ei rekke mindre statar. Verk blei omsette og trykte, og stadig fleire i Italia og Tyskland fekk kjennskap til fablar, først og fremst frå samlinga til Planudes. Martin Luther omsette tjue av dei, og vennen Philip Melancthon oppmoda han til å omsette alle saman, men utan at det blei noko av.

Nevelet-samlinga. I 1610 gav den lærde sveitsaren Isaac Nicholas Nevelet ut den tredje trykte utgåva med fablar i boka Mythologia Aesopica. Han tok med Planudes sine fablar og 136 andre frå andre kjelder, som også var Vatikan-manuskript. Førti fablar blir tillagt Aphthonius frå rundt 315 e. Kr. i Antiokia, og førtitre er tillagt Babrius. Nesten ingenting er kjent om han, men han samla mange av fablane som er kjent som Esopsfablar i dag. Nevelet-samlinga inneheld dessutan dei latinske versjonane av fablane etter Phaedrus (Fedrus), Avienus og andre i oldtida.

Takk vere Nevelet-samlinga har Esop ry som klok moralist, og fablane har i hundrevis av år vore "lest mest i Vest", nest etter bibelen, og dessutan omsett til mange språk.

George Fyler Townsend (1814-1900). Ei mengde fablar her kjem frå ei bok med 300-350 knappe fablar tillagt Esop (kanskje 620-560 fvt.?) og omsett av Townsend. Talet på fablar som er med i det gamle standardverket, varierer med kva utgåve ein gjestar, men det er toppen 350 fablar hos han. [1]

Her på sidene har mange Townsend-fablar blitt utfylt med linjer frå andre versjonar for å gjere teksten klarare og greiare for yngre lesarar i sær. Det var elles Townsend som innførte skikken med å hefte ei stutt norm og liknande etter forteljingar som til då hadde vore utan slike vedheng. [Jf. Wikipedia, "George Fyler Townsend"]

I føreordet til boka si listar Townsend opp mange faste element ein finn i vestlege fablar. I dei blir dyra tillagt temmeleg fastlagte eigenskapar. Såleis er ulven fæl og oksen sterk, og dessutan normer. Ikkje alle av dei er like høvelege utanfor diktatur - det var jamt hardare forhold før.

Townsend si bok blei vidt utbreidd på slutten av 1800-talet, med mange ulike utgåver og forleggarar.

Kor mange "esopsfablar" finst? Det finst iallfall mellom 300 og 600 fablar innan "Esopfabel-tradisjonen" i Vesten. Somme av fablane som blir kalla esopsfablar kan tenkast å ha blitt fortalt av ein Esop i gamle Hellas, men det er usikkert. Dei fleste er nok laga av andre. Av dei er somme frå før Esop, og dels frå andre land enn Hellas, viser Olivia and Robert Temple (1998), og enda fleire kjem til oss frå ein svært lang og kulturformande tradisjon etter at Esop kan ha levd.

For å halde styr på den nokså flytande mengda med fablar, med ulike versjonar av fleire av dei, har det blitt laga indeksar. Ein mykje brukt ein er forma av Ben Edwin Perry (1892–1968). Han har forma ei nummerert liste på 584 fablar der dei som har eldst kjente kjelder, kjem først i lista. Det finst også ein utvida Perry-indeks, som går opp til 731 fablar. (Wikipedia, "Perry Index")

Kor mange fablar som blir tatt med i ei fabelsamling, kjem an på kjeldene ein har, og kanskje også kva for fablar ein vel å ta med ifrå dei. Somme er gjort over same leist og blir ganske like, til dømes.

Enkle jamføringar. Det finst ein fabeltradisjon i Vesten, ein som har overlevd oppå greske, egyptiske, libyske og andre røter. Og det finst fabeltradisjonar i andre land og rike å jamføre med. Fablar frå ulike kulturar og land kan handle om nokolunde det same, og somme fablar kan godt ha glidd over i kvarandre mellom folkeslaga. Det finst til dømes oldtidsfablar om dyr og folk i buddhismen som er eldre enn esopsfablar som er ganske like. Eg kan peike på jamføringskjelder - prøv innleiingane til desse:

• Fablar i indiske Pantsjatantra.
• Jataka-forteljingar frå buddhismen.

• I mellomalderverket Gesta Romanorum finst fint fabelmateriale som folk hadde til underhaldning i rundt 500 års tid.
• Tusen og ei natt inneheld godt med fablar som ikkje er med blant esopsfablane, og somme som er med mellom dei.

Mykje er uavklara når det gjeld kven som laga kva for fablar, men éi sak er sikker: ingen av dei som er nemnde ovanfor, laga fabelen om orrhøna som kom flygande gjennom glaset på Noregs Tekniske Høgskole (no: NTNU, avdeling Gløshaugen) i Trondheim under ei førelesing og blei opphav til namnet på linjeforeininga (studentorganisasjonen) Orrhøna.

Orrhøna som kom inn på universitetet i Trondheim (fabel)

Under ei førelesing som blei halden i hovudbygget på Gløshaugen, brasa ei rype inn gjennom ei glasrute og gjekk i golvet.

Ho blei eit lett bytte, og enda som middagsmat for einkvan.

❋ Opptakspapira og fagpåmeldingane skulle ein iallfall ha ordna med før ein tar seg inn til ei lukka førelesning.

"Fabellærdommar" i form av apropos kan gi forteljingar vind i segla, aktualisere dei for somme, kanskje gi historia ein liten vri, og så vidare.

⬭⬭⬭⬭⬭

Esopsfablar - nokre sentrale lærdommar

• Store undertrykker og fortærer mange små, men små kan bli sterkare ved å stå saman.
• Det gjeld å styre mellom fellene.
• Det er jamt best å la vere å bli narr under mektige
• Den dagen kongen berre ligg og purkar, kan kongemakt-grepet gleppe.
• Heilt uskikka konge kan bli avsett.
• Det gjeld å unngå at virak gjer ende på lysare og joviale sider ved deg.
• Den dagen du blir utsett for norma "Ligg berre stille i nøda", kan du bli utbytt dobbelt opp.

Fleire fablar

• Pantsjatantra, Femboka
• Indiske fablar
• Buddhist-fablar