Baron von Münchhausen

Hieronimus Karl Friedrich von Münchhausen (1720-97), tysk baron, offiser, anekdoteforteljar, jeger og fargerik selskapsmann. Portrettet av han i ryttaruniform er frå 1752, og finst i Münchhausen-museet i Bodenwerder, Tyskland.

Baron Münchhausen (ein ser også Munchausen etter engelsk omdanning av ordet) er kjent som ein notorisk skrytepave og forteljar av oppdikta eventyrskrøner. Mannen er ikkje berre oppdikta, for det fanst ein verkeleg baron Münchhausen utanom mannen som fortel skrøner i Münchhausen-boka. Den verkelege Münchhausen (1720-97) - baronen sjølv - budde på eit gods i Bodenwerder nær Hannover, Tyskland. Det var ein flink eventyrforteljar med fri, behageleg forteljemåte. Han hadde komme langt etter å ha tent som offiser i det russiske kavaleriet.

Baron Münchhausen sitt fulle namn var Karl Friedrich Hieronymus, Freiherr [Baron] von Münchhausen. Som ung tente han for hertugen av Brunswick-Lüneburg, og seinare gjekk baronen inn i det russiske militæret, og tente der til 1750. I den tida var med på to felttog mot Ottomanriket, altså tyrkarane, i 1740 og 1741. Heimattkomen til Bodenwerder fortalde baronen skrøner om opplevingane sine, det er, vittige og overdrivne soger. Den gladlynte selskapsmannen blei vidkjent for å fortelje groteske og fantasifulle anekdotar - men i forretningar blei han halden for heiderleg.

Fabuleringar med Münchhausen i hovudrolla kom etter kvart i omløp, fortalde av andre. I slike frie forteljingar reiste baronen til månen, berge seg i ei myr ved å trekke seg opp etter håret, og mykje anna tullete. Historiene om Münchhausen blei først samla og gitt ut av ein anonym forfattar i 1781. Ein engelsk versjon blei gitt ut på engelsk i 1785 av Rudolf Erich Raspe. I den seinare, "fullstendige" utgåva som voks til, utgjer dette tilfanget kapitla 2 - 6 av i alt 17. Raspe la til mange eldre lygesoger i Münchhausens namn. Det meste af det humoristiske materialet i boka hans er lånt frå andre kjelder. Alt i førsteutgåva til Raspe var mykje av det morosame stoffet tatt frå andre kjelder og tillempa til baronsprading. Den rettelege baronen var elles ikkje ein som dreiv med sjølvskryt eller å vere uærleg, men boka til Raspe framstiller han som en notorisk skrytepave og løgnhals, og har skada namn og rykte for han.

Gottfried August Bürger omsette Raspe-sogene tilbake til tysk i 1786 og la til forteljingar, og gjorde framstillinga folkeleg. Bürger's bok er den best kjente blant tysktalande. Ho blei kolossalt omtykt. Mange historier i boka hans, og i Raspes før han, inneheld elles eventyrbrokkar. Ein veit ikkje heilt nøyaktig kor mange av historiene som stammar frå baronen sjølv, men det er minst tre av dei. Dei fleste historienen i hans namn bygg på folkelege forteljingar - og eventyrbrokkar - som var i omløp i mange hundre år før Münchhausen, endatil gamle greske og romerske.

Den rette Münchhausen mislikte bøkene om seg. Han syntest han blei frårøva både historiene sine og den typiske fabuleringskunsten sin.

På 1800-talet blei historiene utvida og arbeidt på av mange forfattarar, og det blei gitt ut over hundre ulike utgåver. Den franske gravøren, bilethoggaren og illustratøren Gustav Doré (Louis Christophe Paul Gustave Doré, 1832-83) har illustrert mange baron-forteljingar. Eg har tatt med eit utval.

Det har komme Münchhausen-filmar på tysk, russisk, fransk og engelsk. Den engelske spelefilmen av Terry Gilliam frå 1988, blei Oscar-nominert fire gongar. Det er også reist eit monument over baronen i fødebyen hans. Bodenwerder i Tyskland. Ei statue av baronen har blitt reist i Kaliningrad, og skrønene held fram i sin sigersgang over store delar av verda.

Her i landet gav Cappelen ut eit utval Münchhausen-historier av Rudolf Raspe i 1976: Baron von Münchhausens vidunderlige reiser til lands og til vanns. Det finst eldre nordiske utgåver, for eksempel ei svensk omsetting frå 1875.

Og 'ü' i namnet til baronen har blitt til 'u' mellom engelskspråklege. Det har vore nokså gjengs. I Noreg er både 'Munchausen' og 'Münchhausen' brukt.

Søk og sjå
om det ikkje er så.