Innleiing

Innleiing

"Folk flest ser merkeleg nok ikkje spøkelse sjølv om dei står rett ved sida av dei." - Colin Wilson [1999, 20]

"Eg har sett berre eitt spøkelse i mitt liv", skriv den engelske forfattaren og filosofen Colin Henry Wilson (1931–2013) i ei bok om gjenferd og overnaturlege hendingar [1999]. Det hende då han overnatta i eit spøkelseshus i Kensington Square i London:

"Eg vakna midt på natta og såg ein skikkelse som stod ved fotenden - han hadde menneskekropp, men det verka som om kroppen bestod av oransje gnistar. Merkeleg nok la eg meg til å sove att."

Wilson skriv at ikkje alle spøkelse er triste - mange menneske har sett vennlege spøkelse som held seg ein spesiell stad berre fordi dei har så mange lykkelege minne derifrå. Han har også komme til at det ikkje finst enkle og allmenngyldige reglar når det gjeld spøkelseshistorier. Men ei "bankeånd" skil seg frå andre spøkelse ved at dei gjer rampestrekar, nemner han. Ofte er det ein ulykkeleg tenåring som gjer slike rampestrekar, men det skal også finnast mange andre overnaturlege vesen med dårleg rykte. Og "Ingen veit heilt kva dei skal tru når augevitne påstår at dei har sett vampyrar, varulvar eller den skumle geitesugaren frå Puerto Rico", slår han til med. [1999, 9]

Og så finst det dei som har sett englar som har redda dei i nøda.

Det er mange som ikkje veit kva dei skal tru om gåtefulle gjenferd eller dei som fortel dei har sett slike. Oftast ser spøkelsa heilt vanlege og normale ut, fortel Wilson, og så "trur folk dei er levande menneske" [1999, 10].

Frå tradisjonen

Om ein ikkje fekk ro i innvigd kyrkjegardsjord eller blei borte på sjøen, laut ein "gå igjen på jorda i synlig, konkret skapnad, og vere ei påtrengande og truande plageånd for dei gjenlevande", skriv Ørnulf Hodne (1995, omsett). Men folketrua hadde fleire middel til å hindre avdøde i å "gå heim att".

Frå Grettesoga. Frykt for dei døde kjem også til uttrykk i sagalitteraturen, for eksempel om den fredlause skalden Grette Åsmundssons slåsskamp med gjenferdet Glam. Sagaen kan vere frå rundt år 1250. Grette-soga handlar for det meste om kampane hans med vanleg folk og med berserkar, underjordiske i haug, troll og gjengangarar, både på Island og i Noreg. Særleg dramatiske er dei nattlege brytekampane hans med skrømtet Glåm (Glámr). [Grettes saga (Heimskringla)] - (WP, "Grettes saga").

Tore Trefot og sauegjetaren. I Øyrbyggjesagaen blir vi fortalde at på garden Frodå blei det funne ein daud sauegjetar. Han blei gravlagt ved kyrkja. Straks etter blei det så mange skrømt på garden. Det var ei natt Tore Trefot gjekk ut og skulle gjere sitt naudtrengte utandørs. Då han ville gå inn att, såg han at sauegjetaren stod framfor døra. Tore ville gå inn, men det ville ikkje sauegjetaren ha noko av. Tore prøvde å komme seg unna, men då sette gjetaren etter han, fekk tak i han og slengde han attende mot døra. Tore fekk ilt av dette, men kom seg likevel til rommet sitt. Då var han blitt kolsvart over heile kroppen. Det blei han sjuk av, og døydde. Dei gravla han ved kyrkja. Sidan synte dei seg i følgje, begge to, sauegjetaren og Tore Trefot. Som ein kunne vente, skremde dette alt folk, står det.

Hjula blei vekk. Ein gong Christen Schmidt Budde i Andebu (1822-29) kom køyrande heim frå byen i karjol, skal han ha bedt skyssguten halde hesten mens han gjekk inn i Jarlsberg kyrkje og halde gudsteneste for dei døydde. Då han kom ut igjen, sa han: "No har eg frelst ei sjel frå helvete. Hald deg godt fast." Så forsvann hjula frå vogna.

Ei øks. På ein gard såg dei kvar kveld ein dauding som gjekk ut og inn døra til vedskjulet. Folk våga seg til å spørje han om han hadde det godt: "Ja, men det er ei øks som står bak plankane i vedsvala som de må ha tilbake til eigaren", sa han. Det blei gjort, og så blei det fred på garden." (Sokndal, 1930)

(Alle: Frå Ørnulf Hodne, Vetter og skrømt i norsk folketro., 1995, 41-46, passim)

Skjermfolk?

"Skjermmanetane", "skjermtrolla" og "filmlerretsspøkelsa" har flimra og svirra ut i den vide verda frå filmlokale rundt om. Om ein ikkje har fakka dei med nevane og tatt dei armane i stua - handgripeleg -, er dei då fullt ut rettelege menneske for deg i stunda framfor skjermen? Det kan ein diskutere!

Omgitt av virtuell røyndom (skinnliv) på alle kantar som mange unge i i-land er, blir dei etter kvart borte vekk frå ein noko meir handfast kvardag? Den franske kulturteoretikaren og filosofen Jean Baudrillard: "Man has lost the basic skill of the ape, the ability to scratch its back. (Mennesket har mista apa sin grunnleggande dugnad, å kunne klø seg på ryggen)." Krass kritikar av det moderne forbrukarsamfunnet som har var, lanserte Baudrillard også ymse omgrep omkring teknohjelpt skinnliv: folk blir forførte til å gå inn i "simulerte" framstillingar av røyndommen inntil folk forfell, ganske tomme og flata ut - av di alt som ikkje er the real thing, "den rette tingen", men som liknar, og kanskje forsyner seg av det vakre, og utmergar - gjer oss simulert sosialiserte.

Kanskje kan ein fransk filosof hjelpe fram framtanke: Ein har då lov å håpe litt, enda om det ikkje er offisielt godkjente tankar ein diskar opp med. [Baudrillard 2001; Jf. Wikipedia, "Jean Baudrillard"]

Gjenferdssoge frå gamle Hellas

Omtrent år 40 fvt. (ftv = før vår tidsrekning) leigde bilethoggaren Athenodoros eit heimsøkt hus i Athen. Ei natt høyrde han lyden av raslande lenker og fekk auge på ein trist gammal mann. Athenodoros følgde etter spøkelset ut i hagen, der det med eitt forsvann. Neste dag grov nokre arbeidarar opp staden der spøkelset blei borte, og fann eit skjelett i rustne lenker. Etter at skjelettet blei gravlagt på ordentleg, gresk vis, slutta det å vise seg. [Spo 10]

Gjenferdsbilar

Kan skip og tog bli omdanna til spøkelse? Kan daude gjenstandar som klokker og bilar bli forgjorde og styrte av ånder? Kor utruleg det enn høyrest, er det mange som er overtydde om at slikt skjer. [Wilson 1999, 18]

Den flygande hollendaren

Mange sjøfolk seier dei har sett spøkelsesskipet Den flygande hollendaren. Det skal vere eit skip eller ein skipper som må segle til evig tid som straff for gudsspott. [Men kva for Gud?] Kapteinen på skipet var nederlendaren Hendrik van der Decken. Ein gong då han segla rundt Kapp det gode håpet i storm, bante han så saftig at han blei dømt til å segle rundt på hava for alltid, alltid, alltid.

Det blir fortalt at det bringer ulykke og endatil daude å sjå Den flygande hollendaren. Den seinare engelske Kong Georg 5 (1865-1936) skal ha sett spøkelsesskipet nær Australia den 11. juli 1881. Og sant nok: Kong Georg 5 døydde. Det skjedde rundt 55 år etter hendinga - han døydde til slutt, altså. Han fekk god tid på seg. [Wilson 1999, 18]

Verdsmeistrar skremt av skrømt

Etter segna blir det gamle, historiske slottshotellet Lumley Castle i Chester-le-Street i England heimsøkt av ein 700 år gammalt attergangar - det skal vere ein aristokrat som ein gong på 1300-talet blei kasta i slottsbrønnen av katolske prestar.

Etter ei natt på Lumley-slottet var australske verdsmeistrar i cricket ikkje i tvil om at eit gjenferd hadde halde dei vakne. Det gjaldt så vel spelarar som leiarar på det australske cricketlandslaget.

"Fleire av spelarane hadde det heilt fælt, sjølv om dei fleste om morgonen understreka at dei var OK. Kanskje dei berre prøvde å vere modige," fortel australiarane sin pressesjef Belinda Denenett til avisa The Sun, som ikkje er kjent som den mest pålitelege avisa.

"Eg såg sjølv gjenferd. Eg sver det er sanninga. Eg lét att skoddene for vindauget før eg gjekk til sengs. Men då eg blei vekt av telefonen klokka fire om morgonen var skoddene opne. Eg kika ut av vindauget og såg eit opptog av kvite menneske. Det var vanvettig og vilt skremmande. Då eg gjekk i seng igjen, opna skoddene seg att, og så stod det ein og kika inn gjennom vindauget", fortel Belinda Denenett.

Kjelde: Berlingske Tidende , 22 juni 2005.
www.berlingske.dk/grid/udland/artikel:aid=592712

Blåoksen

Det stod eit stort katalpatre* i Nute-heilagdommen. Wen Kung av Chin gav ordre om at treet skulle hoggast ned. Men det kom ein storm kvar gong treet blei hogd ned, så det reiste seg opp att av vinden og var like heilt att. Det gjekk slik mange dagar, og sjølv om arbeidsstokken blei auka til førti menn, kunne dei likevel ikkje få ned treet. Snart var alle stuptrøytte.

Ein av arbeidarane hadde skadd foten sin og kunne ikkje gå heim som vanleg ein kveld, så han la seg til å sove under treet. Ved midnatt var det som om nokon kom på gjesting til treet, og han høyrde fleire stemmer.

"Kampen må vere forferdeleg."

"Nei, nei, ikkje så ille", sa treet.

"Men dersom Wen Kung held fram slik, kva vil skje til slutt?"

"Det er berre eit spørsmål om å halde ut", sa treet.

"Men kva om han kjem med tre hundre menn med hengande hår og i raude klede, kvar med eit raudt tau bunde rundt seg, og så strør oske på trestubben, kva kan du då gjere?"

Treet blei stille.

Mannen som hadde sove under treet høyrde det heile og fortalde det til Wen Kung, som gjorde alt det hadde blitt snakka om. Treet blei hogd ned og oske strøydd på stubben. Då kunne ikkje treet bli heilt og halde seg oppe lenger. Straks hoppa ein blå okse hoppa ut av det og styrta seg i elva Feng.

*Katalpatre (her: Gul katalpa (Catalpa ovata) frå Kina) har kremkvite blomster med eit gult skjer. Gul katalpa blir ofte nytta som prydtre. Til vanleg blir treet om lag ti meter høgt. Dei store, mørkegrøne, hjarteforma blada gir god skugge. Veden er ganske mjuk.

Luttspelaren

Chinese Pipa master Wu Yuxia plays on stage in Tianjin in 2010. Photo by Cao Tong. Modified.

Moderne kinesisk lutt, pipa. Frå først var pipaen sirkelrund med fem strengar og berre fem-seks tverrband. Så blei han med tida forvandla til forflata halvpæreform, med fire strengar og inntil tretti tverrband. Før blei han halden vassrett, og no blir han halden nesten loddbeint.

Yang var ein bonde frå Kouchang. Han var på veg til ein stad som heitte Yuyao då mørket fall på. Nett då dukka det fram ein gut med lutt og bad Yang om å få sitte på med han. Etter at guten hadde komme opp i vogna, tok han til å spele litt musikk. Yang lytta med stor glede. Men snart stogga musikken, og guten blei til ein djevel med sinte auge og lang tunge. Han skremte Yang noko forferdeleg, og så forsvann han.

Nokre kilometer lenger framme kom ein annan og bad om skyss. Denne gongen var det ein gammal mann. Yang hadde blitt lurt éin gong alt, men han syntest synd på den gamle karen og let han få komme med. Mens dei drog vidare mot Yuyao, fortalde Yang om den fælslege opplevinga han nettopp hadde hatt.

"Ein djevel rei på vogn mi og spela lutt. Eg høyrde djevelsk musikk for første gong. Han var melankolsk", sa han.

"Verkeleg? Eg spelar lutt, eg også." I det den gamle mannen sa dette, endra fjeset hans seg til gutefjeset. Yang skreik noko og fall i svime.

Torevêret

Ein mann som heitte Chang gjekk ut for å grave på rismarka si tidleg på våren. Han tok med riskaker til nistemat, men dei forsvann alltid før han skulle ete dei. Men ein dag han heldt godt auge med kakene, oppdaga han at ein stor orm kom og åt dei. Chang blei harm og slo etter ormen med sigden sin så ormen blødde og flykta inn i eit hol i ei skråning.

Mens Chang lurde på kva han skulle gjere vidare, høyrde han ei stemme som skreik: "Han kutta meg! Kva skal eg gjere? Skal eg bede lynet om å slå han daud?"

Mens slangane samrådde, blei himmelen mørk, og tora kom nærare over hovudet til Chang. Men han hoppa rundt og ropte opp til tora:

"Himmelen har gjort meg fattig. Eg lyt arbeide hardt kvar dag. Er det gale av meg å prøve å drepe ein vond skapning som rana frå meg maten eg skal leve av? Kven handlar gale, eg eller ormen? Svaret ligg i dagen, og dersom du ønsker å straffe meg urimeleg, har eg altså noko å seie om det. Kom igjen, dersom du tør, tor i veg!"

Han stod og såg trugande ut, og korleis det no hadde seg, så trekte tora seg vekk frå han. Så slo eit lyn ned i ormeholet med eit brak. Då vêret klarna opp, fann han mange daude slangar som låg der.

Heller stutt kinesisk gjenferdssoge

Hertug Huan såg ein gong eit gjenferd i ei myr. Etter det blei han veldig glad.

[Chuang-tzu, kap 19:7.

Reven i ærendsguten

Ein gut blei sendt eit ærend ein stad. Då han kom forbi eit tempel på heimvegen, kjende han eitkvart på skuldra si, og då han kom heim att, laut han med eitt le høgt då han stod i bakdøra. Herren i huset spurde kva som var i vegen.

Guten svarte at han var ein rev, og hadde budd lenge ved tempelet som guten hadde gått forbi. Nokon hadde overraska han mens han sov i eit bambus-skogholt kloss ved tempelet, og då guten tilfeldigvis kom forbi nett då, trudde reven det var han som hadde forstyrra han. Derfor fór han inn i guten og tok bustad i han. Deretter fann reven ut at han hadde tatt feil. Då lo han godt.

[Japansk: Tazhei Hyaku Monogatari]

I midnattstimen

I byen Breslau sat for lenge sidan fanst det ei fælt vondsinna kvinne mellom linvevarane. Ho sat i ei bu i byen, gjekk aldri i kyrkja, og dei andre linvevarane skydde henne fordi ho levde så gale. Men så lenge ho var ung og vakker klarte ho seg bra. Ho kapra til og med ein rikmann ved å gjere seg til og verke søt og snill. Men snart etter bryllaupet let ho maska falle og viste korleis ho eigentleg var. For i dulsmål var ho saman med ein rå soldat, og dei to lurte og pressa alle pengane ifrå ektemannen hennar. Då han etter kvart skjønte korleis ho var, fall han saman og døydde.

No hadde enka fritt spel. Men etter nokre år blei soldaten hennar lei av henne. Ein morgon var han vekk saman med dei mest kostelege tinga dei hadde skaffa seg. Det nytta ikkje kor mykje ho raste. Han var borte og blei borte.

Kvinna blei då fylt av hat til alle menn, og i staden for å sløse med pengar, blei ho gjerrig. Ho sat alltid i bua si, plaga tenestefolka, narra dei ho kunne med falske mål og åger. No blomstra forretningane hennar att, men ved gale middel - like til kyrkjeklokkene ringde for henne.

Kvinne fann inga ro i grava. Kvar natt, når gjenferdstimen kom, steig ho opp frå grava, la likkledet tvers over den, og gjekk fort til klesbua for å måle det eine stykket lerret etter det andre til sveittedropane stod i panna hennar og auga var blodraude.

Ei natt skunda vektaren seg bort til grava og fjerna likkledet frå grava mens ho var i bua og jobba. Då han hadde fjerna likkledet, skunda han seg tilbake til tårnet der han sat og heldt vakt. Då han gjekk inn døra til trappa opp i tårnet, kom han i hug å merke døra med tre kors. Så låste han døre og gjekk med det kalde likkledet i armane opp vindeltrappa til rommet sitt. Der la han kledet frå seg på eit lite husalter og gjekk bort til vindauget. Derifrå kunne han sjå kyrkjegarden og kvar grav i den.

Det kan vel ha vore i det siste kvarteret av midnattstimen mellom midnatt og eitt om natta at gjenferdet vende tilbake til grava. Straks ho såg at likkledet ikkje var der, stira ho opp mot gluggen der vaktmannen sat. Frå der han sat såg det ut som ho sa mange stygge glosar mot han, og så kom ho settande. Dess nærare ho kom, dess reddare blei vakta.

Han kneppa hendene i bønn til høgare makter, men no var gjenferdet ved trappedøra nedst i tårnet. Der såg ho dei tre korsa og drog seg skjelvande attende for dei. Vektaren såg kva for verknad korsa hadde, og skulle til å takke Jehova for berginga. Men då merka han med eit drygt gys at kvinna kom klatrande opp etter murveggen på tårnet.

Angest for å døy greip mannen. Lemmane var som stivfrosne og han kunne ikkje komme seg vekk frå vindauget, men blei ståande som lamma mens gjenferdet kom nærare og nærare. I månelyset kunne han sjå gjenferdfjeset var forvridd av hat, raseri og enkelte delar som mangla. Håra reiste seg på hovudet hans mens gjenferdet kom så høgt at ho skulle til å svinge seg inn.

Med eit skrik av redsel fall vektaren samen. Men nettopp då slå klokka eitt og gjenferdstimen var over. Dei tørre knokkelhendene sleppte rekkverket, beina mista fotfestet, og med mykje rabalder styrta gjenferdet ned på den harde bakken på kyrkjegarden. Der fann folk den skamfarne og ganske ukjennelege lekamen etter kvinna.

Dei andre i byen fekk nyss om det fæle som hadde hendt om natta. Vaktmannen låg sjuk av all redselen og det fæle han hadde vore gjennom. Han nekta beingrinda å komme i innvigd jord att. Bøddelen blei tilkalla, og han skilde hovudet frå resten av skjelettet med eit mektig spadeslag. Så blei liket lagt i ei kuhud og gravlagt på galgebakken. Etter det såg dei ikkje gjenferdet meir.

Men vaktmannen overlevde ikkje den fæle natta lenge.

Ein kunstnar graverte hendinga på ei metallplate som stod felt inn i muren ved sida av ei av dørene til Elisabeth-kyrkja i byen.

Soger om gjenferd