Sjangerforventingar i norske folkeeventyr

• Bra sjanger, bra stil
• Eventyr som kunstarv krev breie, estetisk relevante avklaringar
• Kva er forventingar knytt til figurativ stil, og kven kan få bra forma forventingar frå han?
• Kva er undereventyr mellom såkalla folkeeventyr?
• Norske folkeeventyr må ha røter
• Breie grupper kan hjelpe oss å kode og tyde med stunder
• Sluttord så langt

Vedlegg og meir

1. Samanlikningstabell
2. Aktantane
3. Løysingsmodell
4. Bøker knytt til emnet

Sjangerforventingar i norske folkeeventyr

Bra sjanger, bra stil

Eventyr er forteljingar. Det finst muntre og triste, korte og lange. Vi har skrivne kunsteventyr av forfattarar, og folkeeventyr som kjelder i si tid fortalte til ein samlar som i sin tur skreiv dei ned. Samlarar kunne også redigere eventyr og sette saman brokkar og delar frå ulike versjonar for å få eit heilskapelege eventyr dei likte, og så få resultata trykt. Men først blei dei altså oralt tradert, fortalt munnleg. Det er nok det viktigaste kjenneteiknet på eit folkeeventyr. Ikkje folket, men flinke enkeltmenneske stod bak eventyra i til dømes Asbjørnsen og Moe. Det er det mange eksempel på.

I vår tid finn vi farne tiders eventyr i samgang med endra versjonar av dei. Folkeeventyret frå farne tider er på mange måtar med i tida, ikkje minst på grunn av svært lite truverdig handling (eksistensielle plott), overdriven framferd, smiskete romantiske intrigar med meir. Mystiske eventyr er oftast i den episk-narrative gata og ber fram slike verdiar vi finn hos Homer ganske ofte. [Ody; Eps 104 f]

Dessutan blir bitar av eventyr brukt til reklameformål. Nye media og marknadskrefter går inn i eldre variantar og formar dei på ny, tilpassa nye tider, nye interessegrupper, nye tiders publikum. Disneykonsernet sin bruk og av eventyr gir mange døme i den gata. Misbruk av eventyr i reklamen finst også. Element frå eventyrsjangeren og bitar av kjente eventyr blir blanda inn i marknadsføring for vaskemiddel, såpeopera, westernfilmar og litt av kvart anna, takk vere nye media.

Ein sjanger atterspeglar smak i omlaup, og smaken skiftar. Ein kan stundom finne sjangerfasar, mykje som for westernfilmar. Eventyr høyrer jamt inn under fiksjonssjangeren. Det er ei narrativ kunstform som TV-underhaldning nok har tatt luven frå i for stor grad. Det nye mediet blandar saman synsinntrykk og høyrselsinntrykk i ei kraftfylt blanding. [Dus 106] ¤

Bak sjangrar som kunstgreiner løyner det seg mykje felles smak, jamvel om det kan rå usemje om kva som er folkeeventyr, kva som er kunst, kva som er givande no om dagen mot gedigen kjøparutbytting som konsument-tilgjort eller kva det nå kan vere.

Eit eventyr kan verke butt, ferm og med smak. Tilmed såpeoperaer har mange eventyrhelt-tema med - tillaup til ikkje-truverdig handling (eksistensielle plott), overdriven framferd, sterke kostyme og mykje romantikk - intrigar med meir. Slikt går inn i ein sjanger. Det ordet kan vise til ei grein av ei kunstart, så som epikken. Eventyr er fiksjonsarv i den narrative gata, og rommar delar av episk arv i tillegg. Fiksjonsarv framhevar mange slags kunstgrep og knep og kanskje dugleikar. Enkelte dugleikar ifrå eventyr kan enno vere til gagn og verdt å kunne for den som veks opp, andre høver neppe lenger.

Det kan vere klokt å sjå på folkeeventyr som stordikt. Mange av dei er ætta etter heltedikt. Dermed blir sjangeren somtid kalla episk dikting. Asbjørn Aarseth viser det. [Eps 96-119]

Den runde, breie eventyrsjangeren kan også seiast å vere eit område for seg, utforma på visse fastsette måtar som kan vere litt lause, slik at det er rom for individuelle spelerom mang ein gong.

Fiksjonsarv kan ha i seg bra handlingsnormer, slik som nokre av dei ordtaka som kroner fablar frå antikken. [Fo]

Kva som kan vere berande trekk i eventyrsjangeren, kan vere noko uklart den dag i dag. Blant dei stilberande verkemidla har ein faste ordleggings-sett og blømande vendingar, i tillegg til stiliserte vis og islett som barna liker å høyre stadig vekk.  ⚴

Samanfatning

1. Bak sjangrar løyner det seg truleg både smak og preferansar.
2. Eit omgrep og ein sjanger blir mindre verdt når dei blir vatna ut og ikkje lenger er heilt klart noko for seg sjølve. Eventyret som kunstgrein har røter i epikken, så som heltedikt av Homer. Eventyr er i den narrative gata, og rommar delar av episk arv utan blygsel.
3. Fiksjonsarv framhevar kunstgrep og tilknytte dugleikar. Somme av dei kan hjelpe dei som veks opp, andre høver neppe meir. Eg liker å sjå på eventyr som stordikt. Kva som kan vere berande trekk i eventyrsjangeren, kan vere noko uklart utover at vi finn stiliserte vis og islett etter visse enkle reglar - det ligg ein slags figurativ metrikk bak.

Eventyr som kunstarv krev breie, estetisk relevante avklaringar

I denne delen av teksten kjem vi innom kva som kjennemerker eit fenomenologisk terreng der det vrimlar med symbol, uavklarte oppgåver og markerte, sterke menn som er usamde. Dessutan blir det skissert ein bein veg for å handtere oppgåva her. Eg vil gjere merksam på at noko er betre enn ingenting.

Vi finn etterdønningar etter gjæve europeiske stilartar i enkelte eventyr

Eventyr er mellom anna kunstverk, og for å vurdere kunst har vi estetikk, ikkje berre moraliseringar. Kva for strukturar som kan gå for eventyr, kan variere, men eventyr som kunstgrein voks fram gjennom tidbolkar som vel blei atterspegla. Mange eventyr som vi oppfattar som norske, kan vere etterslep av litt av kvart, til dels også av stilartar og tematikkar som voks fram ute i Europa etter mellomalderen. [Tnn]

Arven etter Gange-Rolv og riddarveldet normannarar gav opphav til, stod sterkt

Fine eventyr kan jamt inspirere ungar inn i vise baner. Gode eventyr i tråd med "arvestrengen" kan få liv i gutar og jenter saman, enda om det kan vere ugras i hagen: Kva er så "feitt" (vel og bra) med norske heltefigurar som skal ut og stele? [Jf. Psd]

Barokke intrigar, rokokkosving på sakene og naturalistiske scener i fleng kan vere bak mangt i den etter kvart forflata eller forvandla nasjonalarven lenge etter at gamle kjemper som Orvar-Odd, Starkad eller Sigurd Fåvnesbane gjorde livet meir utrygt for nær sagt kven som helst. Sterke, trygge menneske blir jamt æra som heltar med tida. [Jf. Ng]

Tolkarar i fortid og notid kan falle ned i vas - la oss ikkje bli heilt som slike

Det kan komme mykje pinleg frå litteraturkritikarar. Det kjem ein av dei fremste litteraturkritikarane i Sambandsstatane ut med på baksida av ei bok som tar opp psykoanalytisk litteraturkritikk. [Rfp]

Somme eventyrtolkarar held fram at mangt eit undereventyr må fortelje eitkvart som gjeld himmelske ting og visse sider ved mellommenneskeleg tilpassing. Det er ikkje støtt slik. Dessutan er det slik at eventyr som vi fortel barna i dag, har vore for vaksne før, eller heile familiar, barn og vaksne. Det alvorlege, djupe og kostelege i slik tidtrøyte kjem ein til ved å gå gamle omskrivingar og symbol og metanforar etter i saumane og tyde. Eventyr kan tillate fantasi og fri leik og gi inspirasjon som barokken sine vassgurglande, vasspyande grimasfjes, gargoyles.

Ein tolkar kan ha nytte av å vere stringent og ikkje ta munnen for full. Når til dømes vesle Raudhette i eit Grimmeventyr blir opphøgd til morgonroden - slik tyskarar makta i førre hundreår - verkar det for vidløftig for meg. [Nov 24] Eller når Erich Fromm skriv den raude hetta er symbol på menstruasjonen, kommenterer Dr. Eric Berne:

Fromm seier: "Det meste av symbolismen i dette eventyret kan ein forstå utan vanskar. Den "vesle hua av raud fløyel" er symbol på menstruasjonen." Han seier ikkje kven som kan forstå slikt utan vanskar, eller kven ho (hua) er menstruasjonssymbol for. [Hom 61]

Ja sei det. Ein skal ikkje gå langt vekk frå underhaldningsoverflata før ein kjem i vanskar som tyder eller tolkar. Eventyr er gjerne lite krevjande på overflata, der scener som liksom rullar fram, kan minne om rollespel. role play. ⚴

Samanfatning

1. Vi kan fornemme etterdønningar etter gjæve europeiske stilartar i smarte eventyr.
2. Arven etter Gange-Rolv og riddarveldet karane hans gav opphav til, får komme fram i lyset av di sterke menneske blir jamt æra som heltar med tida. [Jf. Ng og Nok]
3. Tolkarar i fortid og notid kan falle ned i vas - la oss ikkje bli heilt som slike. Det kan komme mykje pinleg frå litteraturkritikarane i Statane. Det er ikkje slik som dr. Erich Fromm held fram, at symbolisme kan bli forstått utan plunder. Ein skal ikkje gå langt vekk frå underhaldningsoverflata før ein kjem i vanskar som tyder eller tolkar.

Kva er forventingar knytt til figurativ stil, og kven kan få bra forma forventingar frå han?

Vel markerte forventingar kan skipe sjangrar, og i tilknyting til forventingar finst hugskjema, til dømes: Det som mang ein gong er med og gjer dei små tilhøyrarane spente, er at det ser mørkt ut til å begynne med, slik det høver barnekår og naiv, oppriktig tillit til rett skal gå godt ved at vondt straffast godt og vel og lenge og heltane vi halvt identifiserer oss med, klarer seg.

Somme forventingar kan vere djupe og gode. Forventingar til troll kan vere djupe og fæle samstundes. Kven som er narr eller bytroll kan kanskje bli forklart eit stykke på veg ved djupstrukturar i eventyr.

Bra eventyr glir hyppig gjennom "fasar langsetter vegen der nokon lykkast". Det høyrer mang ein gong også med at djupe forventingar og innstillingar seinare i livet kan ha blitt kopla opp mot eventyrforteljingar og -lærdommar, for eksempel om korleis guten frå mindre priviligerte lag i samfunnet vinn oppgang til sist. Å gjendikte eventyr så dei høver for bybarn og barn i urbane strok skulle kallast bra tiltrengt der mange av orda, forholda og uttrykksmåtane viser til forhold som ikkje lenger er aktuelle, frå då bestefar og bestemor var mindreårige i eit bonde- og fiskarsamfunn frå før industrialiseringa og urbaniseringa greip dugeleg om seg. Om bakgrunnen og forholda i forteljinga ikkje verkar aktuell og kjent meir, kan ho vanskeleg kallast viktig for urøynde, uprøvde unge.

Samanfatning

1. Godt markerte forventingar kan skipe sjangrar. Bak forventingar ligg mangt eit hugskjema og oppriktig tillit til rett skal gå godt og troll er falske og vonde og kanskje skremmande.
2. Barn har kanskje mindre utbytte av innhaldet i gjæve eventyr i dag enn før. Somt i innhaldet kan godt formast annleis så det høver barn i urbane strok langt betre.

Kva er undereventyr mellom såkalla folkeeventyr?

Før meinte granskarar at fine undereventyr blei forma utan spesifikke kunstnarar attom seg - heilt feil. August Schlegel gjekk imot slikt syn [Nov 22]. Nedteikningsnotatane til samlarar syner det same. Det står markerte, namngitte personar bak mest alt.

Undereventyr har helst ei streng morfologisk oppbygning attåt surrealistiske verkemiddel innanfor ein stil vi kallar epikkinspirert.

Mange eventyr kan stamme frå kunstnarverk som først blei forma i antikken, eller seinare ein gong

I Homer sine verk finn vi forteljingar om einauga kyklopar. Dei minner om troll i norske skogar. Vi finn kvinna Circe som omskaper mannskapet til Odyssevs til svin - og får høyre at somme heltar er avla av nordavinden, og så bortetter. Seinare skreiv romaren Ovid om fortrollingar, forvandlingar og anna rart i ei kjent bok, Forvandlingar. Forteljinga hans om Amor og Psyche har danna mønster for mange folkeeventyr i Europa, så som Kvitebjørn Kong Salomo. Ein heil del av temaa og andre element i norske folkeeventyr har altså gamle, europeiske røter.

Mange norske folkeeventyr atterspeglar gammal tru, også norrøn tru knytt til Tor. Mange sider ved eventyrhelten har felles drag med Tor, som Olav Bø også nemner: Det gjeld mellom anna å vere djerv og gå til kamp mot troll (jotnar) med god spesialutrustning til det, slik Tor hadde. Tor fekk sine kraftfulle ting av dvergane, eventyrhelten får sine av underlege og gamle langs vegen, og så bortetter. I hovudopplegget skimtar vi arv. [Ng, "Tor"]

Eit undereventyr er klassifisert som ei eiga undergruppe mellom folkeeventyra, og blir altså langt på veg definert ved klassifisering som kjem ein heil del til kort på mange måtar. Det er brei semje om det mellom granskarar. For eksempel, ei forteljing om bjørnen og reven og ei forteljing om fanden og reven blir klassifisert som to forskjellige forteljingstypar, enda om innhaldet er sameleis. Med andre ord er eventyra i den internasjonale eventyrkatalogen ordne ut frå kven som opptrer, og ikkje kva dei gjer. Dessutan er det mange sneis eventyr som ikkje er klassifisert enno, syner Ørnulf Hodne [Jf. Fmf 13; Tyno, passim]

Undereventyr er mystiske forteljingar på eit vis. Viktige særkjenne:

• På innhaldssida har dei motiv som viser kva vi kjempar med, grovt sagt;
• På form- eller fasongsida finn vi så som funksjonar og rolleaktørar frå det som kan kallast stock repertory på engelsk;
• Stilen er smart og godt laga så veslebror kjenner att (identifiserer) nær sagt kva som helst innan visse grenser;
• Mystiske forteljingar overlever dersom dei er i tråd med skikkar som rår og breier seg.

I den internasjonale eventyrkatalogen har nedervde undereventyr fått tilvist rubrikkane 300-745A. Dyreeventyr og skjemteeventyr høyrer inn under andre grupper, enda om dyra snakkar utan å ha gått i skolen. [Agha; Tyno]

Verkeleg mange "folkeeventyr" er enten fortalde av kunstnarar i ætter; redigerte og endra av samlarar, og eventyr som har blitt samla frå breiare lag i folket kan faktisk verke keisame ved lesing!

Eit eventyr er nok eit greitt kunstverk, og kan ha ein heil det til felles med ciragemåleri. Der målar ein lag på lag og med lasur. Det synet kan overførast ved jamføring til det som kallast triplering (tredobling). Det enkle eventyret har like eins visse typiske andre kjenneteikn, så som mønster og rekkefølge av element. ¤

Eit folk som kollektiv femasse produserer knapt nok noko som helst, men personlege diktarar gjer

For å vere godt, lyt eventyrverket vere strengt forma og mildt i susen - og med ei aning surrealistiske verkemiddel inni seg. Eventyret tenderer mot surreal (bisarr) røyndforståing. På sett og vis føregreip folkeeventyr surrealismen si røyndforståing. Her kjem innkik i diktaren og kritikaren André Bretons vyar bak "Surrealist-manifestet" frå 1924:

Surrealisme var middel til atter å sameine medvitne og umedvitne røynslerike så fullgodt at draumee- og fantasiverda blanda seg med den rasjonelle kvardagsverda i "ei absolutt røynd, ein surrealitet." - Sjå Encyclopedia Britannica.

Mange meiner at fine undereventyr gjer noko av dette, og blir etter kvart med om å bygge opp strenge forventingar om korleis eventyr skal vere når dei liksom er som det sømmer seg. Slik er det ofte. Knut Liestøl legg inn om lag same føringa i si forståing av eventyr. [Jf. Fmf 9; Eve; innføring]

"Folket" er ein hypotetisk slektning av gjennomsnittsmennesket, ikkje så mykje manndottera som datt i brønnen og blei rik og elskeleg på det

Den inernasjonale eventyrkatalogen deler inn eventyr i tre hovudgrupper: dyreeventyr, rette eventyr og skjemteeventyr. Dr. Ashliman har delt inn i seks grupper ut frå same hovudlest. Ørnulf Hodne har gjort det mykje betre. Han har fire grupper, til dels med underklasser. Den fjerde gruppa hans er "dryge forteljingar". Undereventyr er ei av undergruppene under "rette eventyr" hos han, men desse båsane kan gi problem av di mange eventyr kan bli oppfatta på meir enn ein måte i kraft av innhaldsmotiv og kva ein lar vege tyngst som skjøner. Det kan variere. Her er Hodnes oversikt:

A. Dyreeventyr. B. Vanlege eventyr: 1) Undereventyr; 2) Religiøse forteljingar; 3) Opphavseventyr; 4) Novelleeventyr (romantiske soger); 5) Eventyr om det dumme trollet. C. Skjemt og anekdotar: 1) Tomskalle-soger; 2) Soger om gifte par; 3) Soger om ei kvinne eller jente; 4) Soger om ein gløgg/dum, heldig/uheldig mann (gut); 5) Skjemt med kyrkjas folk og religiøse ordenar; 6) Lygeeventyr. D. Regleeventyr: 1) Oppsamlande eventyr; 2) Få-tak-i-stubbar (catch tales). E. Uklassifisert, men dryge soger. [Agha; Tyno 5, 366-8; Erf] ⚴

Samanfatning

1. Mange eventyr kan stamme frå nylaga kunstverk frå ein eller annan gong. Dei kan finnast munnleg eller skriftleg eller begge delar. Det enkle eventyret har visse andre særkjenne også, så som mønster og rekkefølge av element. ¤
2. Eit folk som kollektiv "usynleg masse" produserer knapt nok noko som helst, men personlege diktarar gjer, og somme sig ned i surrealismen si røyndforståing, som jenta i brønnen. Mange meiner at fine undereventyr gjer noko av dette.
3. "Folket" er ein hypotetisk slektning av gjennomsnittsmennesket, har aldri nytta finurleg klassifiserte undergrupper og alltid gøymt bort dryge forteljingar. Det er slik smak folket har.

Norske folkeeventyr må ha røter

Først skil vi mellom gåtefulle segner og eventyr ved å seie eventyra liksom er mindre klare i kantane på meiningsfulle måtar: dei er normalt utan nøye tilviste personar, tidspunkt og stadar. Og sjølv om segner truleg inneheld nok av slike tilvisingar, er det jamt noko i vegen - elegant lyging frå gammalt av, til dømes. Folkeeventyr mellom eventyr kan vere så mangt, ikkje berre undereventyr og noko som er kjekt å høyre. Dessutan gjeld dette: Det er ikkje lett å seie kva som er rettelege folkeeventyr enda vi har definert dei! Det vil vi sjå nærare inn i her.

Dei blei nedteikna av samlarar for noko sidan og så blei nye forteljingar forma ved samansydde bitar og litt av kvart meir utan at "folket" hadde mykje å seie

Grimm-brørne og dei norske samlarane Asbjørnsen og Moe redigerte og fletta mykje oppå tekstane sine. Dei to norske fann det lagleg å droppe bygdemålet og hadde ikkje så mange eller representative informantar å fare med heller. Det skal ikkje løynast at den sirlege kunsten dei såg seg tent med å dyrke fram for å få meir heilstøypte kunstverk, nådde ei form som fekk Jakob Grimm til å meine om dei norske eventyra: "Die besten Märchen die es gibt". Men i kva grad fortener desse gjennomgåtte, redigerte eventyra å kallast folkeeventyr? Det kan ein diskutere. [Nov 26]

Omgrepet "folkeeventyr" kan vere av folket eller for folket eller midt i folket - helst det siste. Det er nokså snirklete å avgjøre i kva grad eit folkeeventyr er noko "folkeaktig" og "norsk", av di mange forhold flettar seg saman og krev å bli utgreidd. Det er grunn til å meine at folkeeventyr er kunstnareventyr fortalt til samlarar på vitjing. Det breie "folket" stod kanskje ikkje bak mykje av det som blei endra og forma til "norske folkeeventyr" i førre hundreåret. Det var heller elitejobbing som stakk seg fram. Den jamne mann fekk ikkje ta del i redigering, samansying og fordanskinga av ord, fjerninga av dialekter, og bortetter. Stilen blei grei, men annleis. Han blei omskapt for å høve til eit anna medium enn oral framseiing. Somme meiner stilen blei betre mang ein gong, men den sida lar vi ligge her og no. [Tyno; Nov 25-6, 36-42]

Takk vere mykje redigering oppå bitar og bidrag frå ein slags elitiske informantar mellom folk, eig vi liksom folkeeventyr.

Kva er eit amerikansk ordtak? Eit ordtak som enkelte har funne nyttig i Sambandsstatane, utan omsyn til opphav, og som har blitt nedteikna av samlarar. Og eit norsk folkeeventyr er ein stubb som har blitt tradert i Noreg på liknande vis, utan omsyn til kor berande element i det kan ha komme ifrå opphavleg. [Ap]

No kan vi gå grenser. Vi finn mange eventyrtema i norske, danske og andre nordiske folkeviser, i norrøn litteratur, utanlandske fablar, Det mange reknar som norske folkeeventyr, (a) har felles røter med franske kunsteventyr, og truleg via Grimmkanalen; og (b) har blitt samla inn frå greie kunstnarar mellom folk heller enn frå den ulne abstraksjonen "folket", og (c) blei redigert for annleis formidlingsforhold enn dei som var før trykkeribragda til Johan Gutenberg. [Dfo; Ehu; Fovd; Fovi; Ksfe; Seg; Segs; jf Brms]

Norske eventyr har også med geografiske fakta og innsamlingsarbeid å gjere. Granskarar har funne at vestlandsk eventyrstil har mykje til felles med ei brei islendingesoge - knapp, presis, meir avgjort og diktprega enn den noko lausare "austanfjells-stilen". Asbjørnsen og Moe såg mest ingenting av dette, og meinte i grunnen at t.d. lærdølane sine stubbar vestpå var for rå og sanselege til å komme på trykk. [Jf. Gad; Risj]

Kva er folkeeventyr om delar av folket sin eventyrtradisjon blir luka vekk og ikkje forstått for særdraga sine, eller om nordlendingen sin smak og svertingsstil nesten ikkje blir sett og rett identifisert? Oluf i Rallkattlia gir nok vink i leia. Og det kan ein diskutere.

Norske folkeeventyr er stubbar som ein eller annan gong har blitt tradert her i landet og dei kan med fordel vere fulle av fine eventyrmotiv (bra bitar) med variantar, same kor dei kjem ifrå, og som har blitt så uklare i kantane at dei ikkje kallast segner

Magne Velure har peika på at eventyr-teoretisering i Norden har vore fattigsleg i mange tiår. Det same gjeld eventyrskaping. Dei to sidene ved saka heng saman. "Ikkje noko er så praktisk som ein god teori", kom Kurt Lewin med. Godt teoriarbeid kan frambringe litt av kvart, og inspirere diktekunsten. Det er vel kjent. [Sop 11; Nofo 91-100]

Folkeeventyr kan vere så mangt. Det er forma (designen) og sider ved innhaldet som avgjør det meste, meiner eg. Noko kjem vel an på kor liberale og lite fjollete vi vil vere. Det er gjørleg å bringe kunstslaget (folkeeventyr) vidare ved å ta opp gamle eventyrskjema og verkemiddel og så gå ned i mange slags tradisjonar, gå inn og stytte og sette saman så ein får forteljingar innan sjangeren "eventyr". Ei slik utdanningsretning finst mellom arabarar (sufismen), og molbueventyr er i slekt med ho, sidan dei viser alternative tankebaner som kan vere rette, til sjuande og sist. Moderne eventyr finst også utanfor sufismen, og somme er skapt av norske diktarar. [Iste; Simn; Gado; Mob]

Det finst inga fast grense mellom familieeventyr, huslydeventyr som breier seg, og det etter kvart litterære kunsteventyret. Det kan like fullt vere filosofisk tenleg å sette laust skilje mellom folkeeventyr - kva det nå kan vere - og kunsteventyr. Professor Jack Zipes klargjør kva som kjenneteiknar mange kunsteventyr. Dei er laga på papiret; folkeeventyr har blitt fortalt, det vil her seie oralt komponert eller oralt tradert. I Skandinavia må H.C. Andersen frå Danmark vere mest kjent av dei som laga kunsteventyr. Han blei inspirert av diktarar i Tyskland då romantikken blomstra. Enkelte av dei folkeeventyr-påverka eventyra hans er liv laga. Han har blitt kalla best der han utbroder tema frå folkeeventyr eller bygger vidare på dei. [Jf. Brms]

Ein kan enno sette saman bra bitar innsamla frå ulike kantar av landet og nå høgverdige instruksjonar i eventyrform. Asbjørnsen og Moe klarte det glimrande. Vegen står open.

Det går godt å omskape delar av Snorre Sturlasons bøker til eventyrformat, for dei inneheld mange eventyrtema. Islendingane har uhorveleg mykje som høver for slikt jomfrueleg arbeid.

Det er uavklara i kva grad ein kan kalle attendeførte folkeeventyr folkeeventyr. Metoden er som å krysse vanskeleg kveg attende til uroksen som herja på steppene kringom i Europa. Morosamt tilbakeførte eventyr kan bli nesten sagatid-durable med surrealistiske islett. Det er kanskje ein ny sjanger som opnar seg i spann med teoretiske vink frå August Nitschke. Han har sett fram at eventyret om Oskepott har røter og verkande drag frå like etter istida. Å prove den trua er så godt som uråd, men å gå metodisk "baketter" ved å sjalte så ord og skildring høver norrøn kultur og busetting, går an. Eg har gjort det, og synest resultata er hyggelege. [Brms; Dus 142-3]

Røter har blitt nytta føreåt, mellom anna av Asbjørnsen og Moe: Ei heil samling finst etter den stillfarande Olav Austad i Setesdal. Kjersti Haugland i Flatdal gav 38 eventyr frå seg. Andris Vang frå Vang fortalde 20 eventyr, Lars Svendserud gav vel Jørgen Moe 12 eventyr, og læraren Martin Mathiassen av sigøynarætt fortalde 13 noko unorske eventyr til Arne Garborg. Og i alt gav Asbjørnsen og Moe ut noko rundt 100 eventyr i alt. Fleire eventyr finst i den vel avklara serien Norsk Eventyrbibliotek. [Fva; Nov 36-43; Noev]

Kor grensa går mellom eventyr og segn er også uklart i mange tilfelle. Hovudskiljet mellom segn og eventyr er at eventyret ikkje akkurat gjer krav på å vere heilt ut tid- og stadfesta. [Jf. Seg] ¤

Homer og Æsop ligg bak mange norske eventyr. I tillegg har vi fine tema og forteljingar frå antikken, renessansen og vidare. Ovid, Dante, Boccaccio, Chaucer, la Fontaine og tilmed Shakespeare blei påverka til eventyrstubbar, og så kom Tusen og ei natt inn i Europa også. Charles Perrault snekra sine eventyr rundt år 1700. Han bygde i stor grad på eldre, italienske eventyr. Seinare kom Rudolf Raspe med sogene om baron Münchhaussen, og så dukka Grimm-brørne opp med utgåver frå 1812 og vidare. [Ody; Ili; Fo; Met; Dgk; Itd; Rgh; Drn; Itc; Ite; Itf; To; Pet; Bsud; Gbg; Gft; Gri.]

Vi finn også eventyrarar og eventyrlege tema i kjende klassikarar som Robert Stevensons Skattøya (Treasure Island), Daniel Defoes Robinson Crusoe, Bunyans Pilgrim's Progress, Walter Scotts Ivanhoe og Jonathan Swift's Gullivers reiser (Gulliver's Travels. Før om åra kom lange novelleeventyr frå sør i Europa fram til oss gjennom Sverige, tør eg hevde - og verknadane kan bli nokså likearta. Vi kan meine dette ved å jamføre mange stubbar i Gidlunds svenske eventyrbøker og norske slektningar av dei eventyra. Dei norske variantane er jamt kortare, men kanskje ikkje vel komprimerte. Det er fullt mogeleg å forme kloke gjendiktingar oppå litterære kjelder som ikkje er fastfrosne. [Sksj; Tris; Rcu; Itg; Ith; Gut; Sve]

Når vi no tar fram vandringar eller innlån som så blir kalla norske fordi dei har blitt sagt og nedskrivne i landet (tradert), finst mange heilt nydelege indianarforteljingar og enkelte forteljingar frå Austen vi kan få lærdom av i tillegg. [Ami; Ett; Lvg; Si]

Det vi har lyst til å kalle norske folkeeventyr er nesten som svenske og danske, dei kan femne over svært likearta motiv, motivdelar, strukturar og syner helst sameleis smak. Alt i 1823 gav Mathias Winther ut ei finfin samling danske folkeeventyr i Odense. Vi finn heile samlinga i Erik Dals prima Dansk Folkedigtning. Svenskar var presis like snare som nordmenn. [Dfo; Sve bd 1-4]

Jamvel om mange av røtene til Tusen og ei natt kan ligge gøymt i fortids-India, har vi ikkje verkeleg mange eventyrmotiv til felles med indarane: Blant dei 90 eventyra i "Femboka" (Panchatantra) er det berre seks som er med mellom dei 2500 i den internasjonale eventyrkatalogen etter Aarne og Thompson. Vi kunne gå inn og låne heile forteljingar og bitar, for det gjorde dei gamle før oss, tilpassa det eigne heimeforhold heller bra, og så hadde vi "norske folkeeventyr" - eigentleg nesten alle av dei. Langt dei fleste er del av felles europeisk eventyrarv, viser det seg. [Agha; Pan Nov 22-8]

Eit meisterverk som berre er ord kan overleve -

I mange gode "bygdelommer" rundt om i Noreg voks eventyrarv og nedervde ættesoger der. [Jf. Noæo]

Kunsteventyr har (a) tema frå folkeeventyr i seg; (b) kjem i tillegg med overraskande kjekke nye tema - kan hende vi kan gle oss over store delar av det tyske "Peter Schlemihl" slik. Det er eit kunsteventyr om ein som sel skuggen sin til Gamle-Eirik og med tida tregar. [Brms 85]

Så det er vel ikkje alt som verkar norsk som er heilt norsk i denne samanhengen eller jungelen. Mykje flettar seg saman.

Vi treng vel ein aldri så liten grensegang til mytar, sidan skilnaden mellom myte og eventyr kan vere svært så liten utanfor dei lagnadstyngde mesopotamiske området [Jf. t.d. Teog; Ags; Gh; Gmos; Mfuv; Mys; Ng; Nom; Tiss; Tlbo]:

Går vi til Rikveda-versa - dei er eldste indoariske verka vi har - finn vi legender og mytar i blanding. Enkelte derifrå har innhald som gir god underhaldning den dag i dag. Stilen kan vere lett nok, innhaldet fullverdig, men med mange snublefeller for dei truande. Fleire Sivahyllande mytar har rom for både oskefis og lett stil. Sivadyrkarar går den dag i dag med oske påsmurt som del av kulturen, og mange ein sit i oska si tillegg og strevar etter meir fullverdig liv ved nesten å gjere kål på seg for det. Det er er farleg ferd. [R; Fro; Clh; Daff; Si; Myb; Ma; Tas]

Ryddige forteljingar som grenser til eventyr vrimlar det av i indiske bøker. [Goa; Ram; Yv] Trolldom blir rekna som eit faktum, noko ein kan lære seg opp til ved å gå i mysterieskolane der i garden, og så bortetter. Boka Yoga Sutras av Patanjali gir eit metodisk gjennomgang av korleis ein blir "trollmann" slik som lærlingen i mangt eit nordisk eller arabisk eventyr. Ein skil elles mellom svart og kvit magi i yogikretsar; korfor ikkje tenke seg grå magi imellom kvitt og svart i tillegg? [Jf. Coco; Tm]

Det viser seg at rette eventyr blandar seg med segner og fablar, med romantiske forteljingar og endatil Plinius den eldre si førvitskaplege samling frå Romarveldet. Fabeldyr og godt oppdikta vanskapte menneskeartar blir skildra i små delar av boka. Det kan vere at einhyrningen er eit kvitt nasehorn når vi går langt nok bak i tida. [Nha; Gh; Wobe; Mfc; Myhs]

Norske folkeeventyr har mange slags grenseflater og tradisjonar å bere fram, og det er enno rom for mykje nytt og skikkeleg interessant. Somme av inspirasjonskjeldene kan vere sagatidlitteratur, andre kan vere heimlån som blir fint sauma i hop for norske barn i dag og i morgon, og så går verket vidare. ⚴

Samanfatning

Såkalla folkeeventyr, det er gamle forteljingar, blei nedteikna av samlarar for noko sidan og så blei nye forteljingar forma ved samansydde bitar og litt av kvart meir utan at "folket" hadde mykje å seie. Den jamne mann fekk ikkje ta del; stilen blei grei og omskapt til litterær formidling.

Vi finn grenseflater til m.a. (a) høvelege folkeviser; (b) norrøn litteratur og mellomalderromansar [Gek; Ghs; Sovs]; (c) fablar; (d) kunsteventyr; (e) segner; (f) mytar; og (g) moderne tema som kan skapast om på gamle lestar så dei høver unge.

Det er vel eit faktum at mange ikkje har forstått mykje av heile "folket" sine geografiske og andre særkjenne og uttrykksformer.

Norske folkeeventyr er stubbar som ein eller annan gong har blitt tradert her i landet. Somme av dei høver for utdanning i og utanfor skolesystemet. Vi finn klare parallellar i sufiforteljingar og enkelte moderne eventyr. [Iste; Simn; Tas; Goa]

Så har vi det: "norske folkeeventyr". Men langt dei fleste vi alt har, er felles europeisk arv like fullt, når det kjem til stykket. [Agha]

• Det finst vel inga fast grense mellom familieeventyr, huslydeventyr som breier seg, og det etter kvart litterære kunsteventyret.
• Det kan lønne seg å utbroder tema frå folkeeventyr eller bygge vidare på dei. [Jf. Brms]
• Ein set saman bra bitar innsamla frå ulike kantar av landet og nå høgverdige instruksjonar i eventyrform. Asbjørnsen og Moe klarte det glimrande.
• Ein kan omskape delar av Snorres bøker til eventyrformat, for dei inneheld mange jomfruelege eventyrtema.
• Kva som kan kallast bra attendeføringar innan eventyrsjangeren er uklart. [Brms; Noko]
• Fine røter som jamt har blitt nytta føreåt: [Fva; Nov 36-43; Noev]
• Vi finn ofte at tema frå verk i antikken kjem opp. Eventyret om Amor og Psyke er eit slikt verk. Folkevisa om Villemann og Magnhild gir i grunnen eventyropplegg i orfisk stil. Vi kan seie Homer og Æsop ligg bak mange norske eventyr, og danske. [Met; Gufs; Sve band 1-4; Fovd; Fovi]

Bakom einhyrningen er kanskje eit kvitt nasehorn: I mangt som verkar utruleg, ligg kan hende ei og anna fiks jamføring til hjelp for den rasjonelle instansen i personligdommen. [Nha; Hom; Pe]

Norske folkeeventyr har mange slags grenseflater og tradisjonar å bere fram som heimlån sauma i hop for norske barn, unge og vidare. Den arven kan godt gå lenger, slik vi har peika på det. ⚴

Breie grupper kan hjelpe oss å kode og tyde med stunder

Nye tider, nye bilar; forholda på jorda er enno plastiske. Denne delen av teksten kjem inn på korleis overleverte norske og danske eventyr ofte er oppbygt, kva struktur og skjematikk som ligg i den. I samanheng med stykket finst fire jamførte narrative skjema (tabell 1) og poeng som forteljingar frå merkantile krinsar neppe kan gi helteglorie enno. For enno har vel ikkje landevegsrøvaren Prokrustres eller "miljøvernaren" Herostrates fått Robin-Hood-status imot det stundom leie fellesskapet sin sensur, og den er truleg noko som marknadsdynamikkane er med om å avgjøre. Den er ikkje alltid kvalitetsmedviten nok. Ein vinn neppe kvalitetssans og moden smak ved å rotte seg saman.

Stivbeinte strukturar blir stelt saman oppå og attåt ledige folkeeventyr, kan hende til veldig lita nytte

Innhaldet i eventyr etter eventyr er organisert etter breitt stiliserte, ganske konvensjonelle reglar. Dei ligg normalt i bakgrunnen. Vi kallar dei sjangerskjema med ymse funksjonelle komponentar (delar) i meir eller mindre fast rekkefølge. Vi kan stokke om på somme av komponentane, men neppe alt. [Jf. Teo 215]

Det som den Litauen-fødde franske undervisningsministeren Algirdas Greimas ville, var å gripe dei enklaste strukturane i folkeeventyr og klarlegge ein omdanningsmodell ved hjelp av rekkefølga av dei. Han la seg oppå russaren Vladimir Propp sine noko eldre fenomenologiske utsyn for det meste. Målet med å findele i så som roller og funksjonar er helst å kunne kommentere meir, kan hende også fakke relevante poeng. [Fmf 144; Sts; Moof]

Det er ganske ope i kva grad det er tenleg å forenkle og stytte skjematikk i og for seg. Når vi stuttar hardt og strengt, vinn vi det same som kunstforma minimalismen på visse måtar: Ekstremt einfelt form, og ei ganske bokstavleg, såkalla objektiv tilnærming. Minimalismen er også kjenneteikna ved freistnader på å utforske dei berande draga (komponentane) som kunstform, og har også blitt kalla Abc-kunst. Danske og norske eventyr er like eins. Og i dette essayet har vi tekststykke med 1-2-3 skjematikk i seg. ABC og 1-2-3 kjem ganske nær på meir enn ein måte. (Sjå tabell 2)

Greimas har 6 roller (kalla aktantar) mens Propp hadde 7. Aktantstrukturen viser til eventyret som sjanger. Aktantane er (a) subjekt; (b) objekt; (c) sendar; (d) mottakar; (e) hjelpar; (f) motstandar. Andre roller enn desse blir underordna, kjem han fram til - verken Propp eller Greimas hadde dermed sans for Martin Heideggers meir diffuse stemningssonderingar i sporet etter den franske tenkaren Henri Bergson. Mykje akademisk innsats i vår tid har vore retta inn på å få noko konkret godt ut av overslaga til desse gode, fenomenologiske losane, mellom anna for undervisning og mindre inhumane forhold rundt om. Her har eg peika på noko som jamt manglar i gjengs eventyrsondering: plausible tilskipingar knytt til det beste frå t.d. Heidegger. [Kapm; Kby. Fmf 142-43]

Somme eventyr har ein heil del rollefunksjonar innlemma, andre berre eit utplukk. Men rekkefølga av det utbodet av funksjonar som er med, er ganske konstant, svært ofte i tråd med det som Propp har sett fram. Variasjonar finst. Studiar av munnleg formidling (oralitet) som den er i seg sjølv, har nok vist at munnleg forteljing ikkje alltid blir stelt saman på måtar som binær analyse ikkje lett kan forklare og seie mangt om, og heller ikkje den stivbeinte tema-analysen som Propp nyttar på folkeeventyret, fortel Walter Ong. [Jf. Fmf 22-5; jf Oal 164]

Egil Sundland går gjennom andre lause komponentar i ei panegyrisk god bok. Dei han ikkje tar opp i detaljar, er rubrikkane 7-9 i Gudleiv Bø sin modell - og den har røtene i Vladimir Propp sin skjematikk. Bø har korta ned til 11 funksjonar der Propp hadde 31 og Greimas 20. [Dege 40-95] ¤

Komponentar som er sentrale i sjangerskjemaet kan vi ikkje ta vekk når vi lagar ei samanfatning av eventyret og ved det finn makrostrukturen, det vil seie dei emna som går saman så vi kan seie kva teksten handlar om - altså hovudinnhaldet. Her er nok Greimas grei å vende seg til for mang ein: [Teo 175 f, 206]

Greimas slår saman seks av Propp sine roller til tre og legg til to ekstra: subjekt og objekt. Dei seks rollene hans finn vi i tabell 2 bak. Sjå den. Greimas-aktantane (rollene) kan ein ikkje jamføre direkte med Vladimir Propps 7 roller eller mine nokså uferdige, feltavgjorte figurantar så langt. [Jf. også Fmf 142-3]

Ein sjanger er elles eit sterkt og bra varig sett tekstnormer til å regulere korleis ein tekst blir bygt opp. Dei viktigaste tekstnormene blir kalla sjangerskjema. Effektiv tekstproduksjon kjem i stand ved svært faste skjema, og dei kan falle. Heltediktstilen som eventyret iallfall delvis stammar frå, er eigentleg heilt daud, vedgår Walter Ong ein stad. Det hender mang ein gong at munnlege tradisjonar blir "kringsett" av doktrinar med funksjonsmanglar. Dette kompliserer oppgåva. [Teo 192, 193, Oal 159, jf Oal 174]

Folkeeventyra våre låg jamt så høgt i førre hundreår at småborgarane ikkje kunne godta dei då - ikkje før Grimm-brørne kom durande med "dei norske er dei beste". Då kom det fart i sakene for underkua besteborgarar også, men var det rette slags haldning til norsk arv dei fekk med? Det har vi vel lov å meine nei over. [Sisa; Nov 26 o.a.] Også ytringar der vi ikkje har som mål å berre gi att eit forhold i røynda, men å skape eit nytt røyndbilete gjennom å uttrykke vår oppfatning eller vurdering av den, kan klassifiserast som kvalifiseringar (...) der poenget jo nettopp er å få den andre til å godta eins eigen versjon av røynda. Framfor dette ville eg for min del gå inn for effektiv formidling. [Teo 91]

Her finn vi nok eit narrativt skjema som forteljingar kan tilpassast

Inni kroppen har vi beingrinda. Den har hovuddelar som kranium, hoftebein, lårbein, leggar og litt av kvart anna. Vi deler normalt inn meir og meir detaljert for å få god kjennskap til organismen. I litteraturskjematikken kan det motsette gå føre seg. Skjematiske oversyn har blitt avkorta - Gudleiv Bø enda opp med 11 funksjonar etter Vladimir Propp sine 31, men det som her er sunge er ikkje heile visa.

Det narrative skjemaet finn vi attom forteljingar, og har mellom anna skjematikk i Odysseen som prototype, eller mønster. Helten i undereventyret og Odysseen blir sett på ei tung og vrien prøve eller meir - vil han klare å løyse flokane og komme heilskinna til velmakt? [Jf. Eps 100]

Platon skreiv varmt både for og mot oral formidling ved diktarar slik han kjende dei karane, og Homer var mest som gamlefar å rekne i det huset. Også norske folkeeventyr hadde sine kjendismotstandarar, akkurat som pop art. Kritikarane av pop art frå etterkrigstida har skildra den mykje som eventyra frå førre hundreår: Vulgære, uestetiske, mest som vitsar å rekne, mens tilhengarane (som vann) syntest dei norske eventyrstubbane hjelpte demokrati og var lite skiljande mellom menneske. [Oal 167; Eps 104-7]

Eit anna kjent namn frå gamle Hellas var landevegsrøvaren Prokrustres. Han fanga folk og batt dei i jernsenga si. Dei som var for korte til den, strekte han ut. Dei som var for lange, fekk kutta av hender og føter så dei passa til "malen" og "skjematikken". "Der det går føre seg mykje standardisering, kan det bli mindre vennleg." (Motto) Og ein annan kjendis, Herostrates, var vel litt for glad i å bli kjent, eller kanskje var han ein galning: han sette fyr på eit av dei sju underverka i antikken i år 356 fvt. (før vår tidsrekning). Det var Artemistempelet som kong Krøsus hadde bygt i Efesos eit par hundre år før.

Dr. Knut Liestøl: "Ein vil snart sjå at visse drag kjem igjen atter og atter, t.d. at guten finn ei kongsdotter som trollet har røva ... og vanvørde guten til slutt får prinsessa og det halve kongeriket". Men som døma frå gamle Hellas viser, er det rom for andre mytar og oppfatningar. Til dømes kan Herostrates vere ein helt for naturvernarar som vil allslags fæle gasskraftverk til livs, berre for å få fram eitkvart heller lausleg. [Fmf 11]

Delane i det som Wenche Vagle og medarbeidarar har kalla det narrative skjemaet er: samandrag, orientering, komplikasjon, evaluering, løysing og slutt. Dess meir vi stuttar skjemaet til Propp, dess mindre får vi - kan vi handtere det? Det blir neppe noko underverk av det til slutt, og dermed har eg sagt kva eg meiner om stivbeinte "15 sider, de".

Kor mange av desse seks delane ein tekst tar med, kan variere. Eit anna kjennemerke ved narrative tekstar er at hendingar står i eit tidsmessig og kausalt forhold til kvarandre - så tekstane er strukturert etter tids, årsaks- og verknadsforhold. [Teo 196]

1. Samandraget gir ei aldri så lita brifing med parafrase av forteljinga. Slikt var heller vanleg før. Det er ein god skikk å ha det med. I den internasjonale eventyrkatalogen finn vi slike samanfatningar for AT-rubrikkane. [Agha; Tyno]
2. Orienteringa fortel om situasjonen handlinga skjer i. Den seier mykje om kven som er med (personar), om tid, stad og tilstandar ein vil ha fram. Den kan kallast ei slags brei miljøskildring og gir normalt mangt eit ymt om bakgrunnsforholda for handlinga som kjem. Det kan bli lagt ulik vekt på orienteringa. I somme stubbar finst den knapt.
3. Komplikasjonen (forviklinga) inneheld iallfall ei handling det er verdt å fortelje om. Både spenning og konflikt kan finnast i den. Komplikasjonar kan bryte mot planar til deltakarar og endatil bryte ned somme deltakarar, så som Per og Pål i enkelte eventyr. Kva som er rekna for normalt å bryte mot, er kulturelt betinga, og kan variere.
4. Evalueringa er den delen av teksten som viser kva for haldning forteljarane hadde. Det er mange måtar å syne slikt noko på, indirekte eller bramfritt. Dersom forteljinga blir lest symbolsk, og det kan vel hende, kjem evalueringa fram først når dei går bak dei ytre handlingane, og i det ein gjer det, blir det grunnlag for å oppdage kritikk og rørande innblikk innom seg. Kva plass evalueringa får i rekkefølga av delane her, kan variere. Det er ikkje sikra fast.
5. Løysinga er eigentleg følga av noko av det som har gått føre seg føreåt i forteljinga - så løysinga blir den delen av forteljinga som det er fast plass til i "rommet" etter evalueringa.
6. Slutten eller enden. Somme forteljingar endar med løysingsdelen, andre ender med eit tillegg. Eit syntaktisk krav er fjerndeiksis - det viser til avstand og påpeiking som går saman. [Teo 196-206]

Å velje ut noko informasjon i ein tekst som er meir relevant og viktig enn annan informasjon, er del av ein tolkingsprosess. Små framsettingsbitar i teksten blir kalla proposisjonar. Dei er dei minste språklege einingane som kan vere sanne eller usanne, og kjem til nytte kvar gong vi klarer å tolke vel og forstandig. [Teo 185, 178]

Det går kanskje alt anna enn lett å drive fram god, ny og briljant kunst mellom tungnæme. Saka er at god kunst blir sjeldan verdsett når den er heilt ny, og bra kunstnarar også, når dei utfaldar seg i startfasane. Det er nokre av dei lett oversette kjenneteikna. Når motstandarar av nymotens kunst hevdar den er mindreverdig eller grell, er det altså noko dei ikkje liker og greier (før mange amerikanarar kjøper måleria, eller Jakob Grimm kjøper norske eventyr overført). Mykje stor kunst har verka for grell i starten, og kunstnarane bak gjekk ofte for lut og kaldt vatn med sterke lån å betale avdrag på. Matisse og Edvard Munch blei mislikt eller audmykja. Tilmed Pablo Picasso blei kalla gal og svinsk i eit par tiår. [Jf. Kuk; Pap 1-25] ¤

Nesten som i abstrakt ekspresjonisme i vår tid legg norske og andre folkeeventyr for dagen "abandonment of conventionally structured composition" (Encyclopedia Britannica). Stor kunstarv "seier" nok også: "Du kan bruke di eiga røynsle, Ola Nordmann, og late som du er gjæv (før danskane vinn over oss att, for eksempel)." [Jf. Sisa 20]

Med dette viser eg: "Det er epikkens vesen å skape førestillingar ved omtale. Å fortelje kan definerast som å formidle mellom hending og publikum" - slik kjem Asbjørn Aarseth med det. Kva som i så fall blir rekna som viktig og relevant, kjem elles an på kva for sjangrar vi har å gjere med. Ein lyt ha eit heilskapleg oversyn til hjelp, ikkje berre kunnskap om detaljar og definisjonar. [Eps 73, Teo 186]

Det dei kallar handlingslogikk i folkeeventyra, er knytt til fasttømra kunstnarlege konvensjonar og skikkar. Slike kunstnarkonvensjonar kan ein sjå på som eit slags svar på det som kan vere kollektive forventingar og ønske om kva som skal hende i eit grepa eventyr gjennom så som fellesskapet sin sensur. [Jf. Eps 100, 96]

Vi finn mellom anna skjematikkrav og sjangerskjema i skolestilar. Dei har innleiing, hovuddel og slutt. Det er dei tre delane. Felles for dei fleste sjangrar er at dei har ein innleiingsdel og ein sluttdel. Midtdelen er det ofte friare med. Eit sjangerskjema er den skjematiske forma som organiserer det globale innhaldet i ein tekst. (...) Vi kan sjå på sjangerskjema som tomme former som kan fyllast med forskjellig innhald. Sjangerskjemaet i ein tekst ymtar om korleis teksten er komponert, det vil seie strukturelt organisert. Somme sjangerskjema kan formast friare. Litteraturhistoria har berre så vidt tatt til med å utbytte dei sjansane som munnleg-litterære studiar opnar for dei, set Walter Ong fram, og "Literary history has still to examine what all is involved here." [Teo 195, 193, Oal 157, 158]

Nye tider, nye skikkar, ny verdiar. Hovudverdiar kan truleg erstattast og flikkast med framtanke ut frå globale omsyn. Ved det kan nye helteroller oppstå, og nye eventyrsjangrar; mange forhold på jorda er plastiske enno

Kva med å endre verdiane i eventyr etter eventyr, så dei ikkje blir så farga av undersått-underordning? Kva med å endre "føye-seg-inn"-produktet? Kan heile eventyr få ganske endra karakter og likevel gle jamt? Rolf Mikkel Blakars Språk er makt (1973) er ei populærvitskapleg - og i norsk samanheng nesten klassisk - diskusjon av maktaspekt ved språkbruk der så som koplingar mellom setningar kan vere underforståtte, og blir då vanskelegare å få grep på. [Jf. Eps 96-8, Teo 80; jf Teo 163; Spr]

Eventyr er normalt bygt opp etter sjablongar. Dei er sette i system, inn i eit mønster som har med jamt faste rekkefølger å gjere. Til sist kjem det fram ein handlingsgang (narrativ struktur).

Som vi har vore inne på, korta den franske undervisningsministeren Algirdas Greimas dei 31 rollefunksjonane i den teoretisk komplette handlingsgangen som russaren Vladimir Propp tenkte seg fram til. Greimas korta dei ned ved å lenke saman elleve i par, i motsetnadspar, og enda dermed med 20 funksjonar. [Jf. Fmf 14; Vedl. 2]

Franskmannen Claude Bremont kom fram med eit fleirstrenga skjema over funksjonar - i staden for Propp sitt enkle rekkefølgeopplegg (lineært skjema). Claude Levi-Strauss har elles funne ut at det som Propp kallar misgjerning (nummer 9 i oversikta), ikkje kan vere nær sagt kva som helst, men lyt føye seg etter mykje anna i heilskapen som eventyret er med andre ord i forhold til skjematikken under det. Med dette kom han med verdifulle mot-tesar til Propp, som heldt fram at misgjerning kunne vere kva som helst, altså vilkårleg. Men slik er det eigentleg ikkje. [Fmf 130-31]

Gudleiv Bø har sett fram ein klar modell som høver for dei fleste norske folkeeventyra. Modellen kan ein sjå på som boksar som koplast til kvarandre i rekkefølge - ikkje heilt ulikt Michelinmannen av bildekk - og kvar boks kan ha nokså variert innhald. Ved at boksane (sjangerkomponentar) kjem fram i dagen eksplisitt, får vi lettare tilgjenge til hovudinnhaldet - kva det og det undereventyr vel handlar om. [Vedl 1 bak; Fmf 11; jf Dege 20; Vedl. 1]

Ved å underordne seg sjangerskjema, blir ein på sett og vis underordna anonyme andre sin kontroll, og dessutan visse rammevilkår i sjangeren - i den leia. Dikt kan løyse opp mykje, men skikken i "handelen" veg mykje meir. Vi har likevel godt spelerom til å stokke om på og korte ned på mange av komponentane, og fjerne enkelte av dei. Komplikasjonsdelen er den nødvendige delen og løysingsdelen følger helst med i vellykka eventyr. Evalueringsdelen hjelper oss i gang i tolkingsarbeidet. [Jf. Teo 206, 214-5] ✪ 

Bra tekst får opne på sjølvstendig grunnlag utan å ta noko for gitt. Dessutan gjeld det normalt at å organisere og redusere kompleks informasjon hjelper mang ein å fatte meir og betre. [Jf. Teo 133, Teo 179]

Språkevna vår ser ikkje ut til å vere avgrensa av det som verkar grammatisk rett og godtakande, skriv Kirsti Texmo i Språkvalet, og å nå stilistisk diktarnivå ved nye reglar krev makt og kamp. Det er godt å vere vel førebudd i så fall. Kunst kan vere så mangt. Noko kjem an på auget som ser blant betingingane, og ånda som skjøner. Pop art og folkeeventyr nyttar kvar for seg dagligdagse ting - så som vegskilt, kjørel og matbitar og innarbeider dei vel i eit meir heilskapleg verk merkt av prosaisk ikonografi som skildrar vel. [Sisa 13, 23]

Formalistar og tydarar kan gå bra i spann. Dei går mykje den same vegen. ⚴

Samanfatning

1. Stivbeinte strukturar blir stelt saman oppå og attåt ledige folkeeventyr, kan hende til veldig lita nytte. Stramt stiliserte og konvensjonaliserte reglar kan vendast, falme og forsvinne, fordi lause komponentar kan bli slått saman (Propps metode) patta i hel og skifta ut med stunder. Ofte tener reglar og skjematikkar visse versjonar og framstillingar av røynda til fortrengsel for andre. [Teo 91]
2. Her finn vi nok eit narrativt skjema som forteljingar kan tilpassast. Dei ulike typane vi har vore innom, har ikkje gitt helteglorie til landevegs-konformist-gjeraren Prokrustres eller "miljøvernaren" Herostrates, og nyskaparar i kunst og andre disiplinar har ofte urimeleg leie kår. No er mellom anna Knut Hamsun, Edvard Munch og Pablo Picasso statuspersonar å bli assosiert med, mange som blei kalla mest gale og svinske først. Det var ved fellesskapet sin sensur. Den har titt gått utover framtidas kulturelle høvdingar ute i verda og heime. Sensur er ikkje alltid rettvis, heller ikkje framtenkt og kvalitetsmedviten nok. [Jf. Tece, siste appendiks; Pap 10-18]
3. Nye tider, nye skikkar, ny verdiar. Vi kan sette helteglorier på nye hovud, ikkje berre slike som gjer seg til krøsusar. Hovudverdiar kan truleg erstattast og flikkast med framtanke ut frå globale omsyn. Ved det kan nye helteroller oppstå, og nye eventyrsjangrar; mange forhold på jorda er plastiske enno. Kva med å endre verdiar i undersåttunderhalding så vi får mindre "brød og sirkus" alt i alt? Så vi går meir over i aktiv deltaking og tilskiping, og sig ikkje berre i retning av å gjere oss til altfor passive tilhøyrarar, publikum og latstokkar. Jamfør Hans Skjervheims utbretting av å vere tilskodar i forhold til grei deltakar. [Dot] Komplikasjonar for manneætta i vår tid krev truleg nye normer og vriar, og nye batteri med sedar, skikkar og normer å følge i ei verd som slit med overfolking, miljøkatastrofar, forslumming for over halve manneætta, fattigdom og nød for minst to tredelar og omsynslaus utbytting ved merkantile finessar for mange av resten. Barn sine hugar er mykje plastiske og det er rom for noko anna og langt meir miljøbevisst enn det som til dømes massemedia pøser på mange i dag. Kanskje samarbeid skulle ta omsyn til dette og nærme seg nokre av Greenpeace-opplegga - helst klokt.

Sluttord

Mange har råd til å gå mykje imot massiv utbytting og forsøpling utan å ta skade, men mange lever også ut Tyrihans' regel: "Vil du vere med, så heng på."

Mediestoda tener kanskje ikkje god grunnutdanning. [Mim; Msn] Mykje som vender seg til barn og unge blir masete, kuttprega, forsert, springande, med visvas og nokså mange andre effektar til for å verke kanonisert sprø - sånn cirka. Det kan vel variere. Det finst mange kjekke innslag i TV og.

Midt i reklamebombardement av folk som gjer seg til for at firma skal selje meir sjampo og anna som mange ikkje treng, er det rom for konsumentvarsemd, klok stil og god smak; det er neppe heilt låst.

---

Tillegg

Fig. 1: Samanlikningstabell