Dyr i eventyr

Eventyrets hovudtema er heltens veg til framgang, seier kulturpsykolog Kurt Ranke (Bø 1982, 59). Mange folkeeventyr handlar om å komme seg fram i verda og vinne lykka. Eit eventyr kan godt ha i seg stoff om ein eller fleire samgangar. Det gjeld å ha utbytte av dei.

Samgangar vidare ifrå å vinne heim, make og velstand tar ikkje så mange eventyr opp, men dei finst. Erik H. Erikson syne kva for faser id (naturleg livslyst) går gjennom i eit ganske vellykka liv, til dømes. [Eriksons utfaldingsstadium]

Det dreier seg om pragmatisk eventyrforståing i det som kjem, om praktiske lærdommar frå oldtidsfablar om dyr og andre, og dyreeventyr. Vi skal sjå kva vi finn fram til ved ein praktisk innstilt tilnærmingsmåte. Mykje kjem an på samgangar. Somme av dei som er oppført nedanfor, overlappar kvarandre litt:

Samgangar mellom dyr som snakkar. Mange dyrefablar og dyreeventyr er dette slaget, til dømes dei om reven og bjørnen.
Samgangar mellom menneske og villdyr, som bjørn. Roma blei grunnlagt av to tvillingar som fekk patte ei ulvemor. Jungelboka av Kipling handlar om Mowgli, eit menneskebarn som dyr tar hand om.
Samgangar mellom menneske og ånder som skaper seg om til dyr: Kinesiske eventyr fortel mellom anna om rever som eigentleg er ånder.
Samgangar mellom menneske og fortrolla dyr: "Kvitebjørn Kong Valemon" er av de fortrolla slaget, og "Dyret i hagjen" også. Det finst mange fleire. Dyr som snakkar, er ikkje vanlege. I folkeeventyr er møte med det uvanlege heilt sentralt. Somme dyr tryllar fram mat til den svoltne heltinna, dyr i andre eventyr slåst for han eller ho, og til slutt syner det seg at hjelpande dyr ikkje var vanlege dyr, men fortrolla, likande prinsar, til dømes.
Samgangar mellom menneske, husdyr og tamdyr: "Blåoksen" er eitt døme, og "Grimsborken" eit anna.

Her er nokre interessanta avløysar-samgangar:

Samgangar mellom menneske og maskiner. No for tida blir både dyr og menneske bytt ut med maskinar, robotar og stordata, big data. I oldtidas Chuang Tzu kjem vektige, viktige sider ved maskinhjelp opp i dagen i ei eldgammal soge der ein gartnar nektar å ta i bruk eit nyttig vatningsanlegg fordi samgangen med det ville endre han som menneske på ein måte han ville skamme seg over - slapt i slekt med "Sei meg kven du har samkvem, og eg skal seie noko om kva du er og blir." -- Den gamle mannen i fabelen sikta til resiproke (gjensidige) følge-verknadar. Samgangar med hyggelege dyr, som kattar, kan derimot gi vinstar til begge partar om forholda er høvelege for pus, bøflar, mangustar og meir. - Sjå godt på teikna i tida, korleis menneske tar maskiner i bruk, så tilpassar seg til maskiner og det maskinmessige, med mindre rom for "slinger i valsen". Det går den vegen i retning av stor ufridom, stort sett.
Marshall McLuhan skreiv ei bok med tittelen Den mekaniske brura i 1951. (Ny utgåve: 2011). I ein mosaikk av mindre, innbyrdes uavhengige essay legg han fram utsyn omkring den nordamerikanske kulturindustrien som siktar mot å halde folk i hjelpeløyse gjennom reklame og underhaldningsprogram. Passive tv-tittar, sjå farane. For å klare det, kjem ein vanskeleg unna det som Phillip Meggs skriv i innleiinga til 2002-utgåva av boka (Gingko Press): "McLuhan leiter etter semiotikk under semiotikk - meiningsnivå bortanfor føremålet til bodsendaren eller det mottakaren er merksam på." "McLuhan searches for semiotics beneath semiotics – levels of meaning beyond the messenger's intent or the recipient's awareness." (I Gordon 2010, 75).
Under og bakom opphaussing av bilar, vaskemiddel, filmstjerner, matsortar og meir, kan ein skimte straumdrag i tida, trendar, ved å tyde teikna som melder seg for ein, eller som finn. Det er ei side ved semiologien. (Gordon 2010, 75).
Profittjag ved hjelp av mekanisering har lege under somt. No er mekaniseringa til dels avløyst av robotisme, digitalisering og stordata, en profitthungrig jag og dans rundt gullkalven er der i full dosis. Ein skal vere glad ein slepper unna nevroser. Framandgjeringa av bymenneske heng venteleg saman med trendar i tida - slike ein skimtar ved å få fram somt.
Den mekaniske brura var ei bok som nokre få hundre orka å kjøpe i si tid. McLuhan skriv i same stil i den seinare The Gutenberg Galaxy (1962). Der også følger han mosaikk-opplegget, og hevdar mellom anna at "afrikanske tilskodarar kan ikkje godta vår passive konsumentrolle i høve til film, African audiences cannot accept our passive consumer role in the presence of film. (s. 38). I boka analyserer McLuhan verknadar av massemedia, og særleg pressa, på europeisk kultur og menneskas medvett. At tv-titting (med virtuelle syningar) tar nokre timars tid frå anna kvart døgn, er nokså godt kjent i dag. Kanskje det er god tid vi ikkje har nok av i kjølvatnet av det. Mykje stress i tida kan tyde på det. Men hjelp finst. Meditasjon kan hjelpe.
Film-eventyr om menneskelege bilar og menneskelege robotar finst alt - både med og utan menneske. Superbilen med kunstig intelligens i serien "Knight Rider" kunne samhandle med køyraren. I dag har førarlause og sjølvkøyrande bilar komme på rett; men skulle ikkje moderne tog og bane vere meir sosiale, mindre forkrampande, mindre ressursøydande, og enklare å få til og halde i stand? [Chuang-tzu, kapittel 12, seksjon 11, i Watson 1968:134-6. Også: Lenke]
Samgangar mellom menneske og framande livsformer. Historia om ET som ville heim, er eit film-eventyr av Steven Spielberg om slikt. Ikkje alle framande livsformer har menneskeform, heiter det, og ikkje alle blir framstilt som farlege!

Nokre fleire samgangar i ulike soger

Samgangar med menneske som har noko å gi: Gamle og andre som kan verke usle å sjå til kan gi forbausande gilde gåver for den som legg i veg for å finne lykka, som kjoler til hoffball, rustningar til strid, og magiske piper, for eksempel. Endatil gamle kongar kan gi vekk rike og dotter som løn for noko, og hjelpe til med niste og anna for den som vil ut og finne røva kongsdotter.
Samgangar mellom eventyrheltar eller -heltinner med låke og leie: Mange hoffolk er ikkje sympatisk framstilt i alle eventyra. Riddar Raud er eitt døme ifrå "Lillekort". Ikkje alle kongar er til å stole på heller, syner eventyr som "Oskeladden og dei gode hjelparane hans". To av tre brør syner seg ofte å bli drikkfeldige, skadeleg rampar som helten klarer av berre med nød og neppe, og ofte takk vere trufaste og hjelpande dyr: Dei kan vere revar, ulvar, hester og stutar, til dømes. Samgangar med leie konforme - med eigne og spottande brør som Per og Pål - gir mindre. Det skulle vere gjengs eventyrlærdom at helten vågar å vere annleis enn dei, og vinn fram ved at dyra hjelper, eller underlege langs vegen gir ulik slags tryllehjelp.
Å vinne seg heim og/eller høveleg make, også for spake: Når det målet er nådd, blir eventyret gjerne runda av, men det er meir:

Samgangar mellom gudar, gudar og dyr høyrer til mytologiar. [Norrøn mytologi (engelsk)]

Samgangar mellom gudar, dyr og heltar høyrer ofte til segner. (sjå lenka ovanfor)

Samgangar mellom heilage og dyr høyrer også til mellom segner, heilagsoger. Mange slike soger blei skrivne i mellomalderen. Her er eit bitte lite utval: [Heilagsoger]

Samgangar med leie, sjuke og låke

Ikkje alle medmenneske er friske og kjekke, og det er ikkje alt som blir kalla framgang som er bra i det lyset. Eventyrheltar og -heltinner lyt klare seg trass i dei, anten den er ved hoffet eller andre stadar langs livsvegen. Det viser seg ofte at det lyt mirakel til for det, og gode fakta som bevis. Om vår tid kan vel seiast:

"Om nokon traktar etter vanskar, la ho bli politi." Forholdet er kan hende: "Éi politikvinne mot altfor mange skurkar". Gjensidige påverknadar kan gjere ei politikvinne gal og korrupt om ho ikkje er heilt bein. Eller skremd. Eller drepen. Det er mangt som kan gå feil eller bli skadeleg, og det er ikkje alt ein kan skyte seg ut av. Det same gjeld fastlegane:

"Éin fastlege og mange hundre sjuke." Ein kan bli sorgtung av alt det gledeslause ein vassar i, heilt til ein ser lyset i enden av tunellen: "Det er heldigvis ikkje meg som er sjuk og skral." Det er noko, men er det nok? Å vere lege kan likevel vere tungt å bere, særleg om pasientane døyr som fluger.

Mørke briller og meir. I gamle dagar klarte dei vellykka og andre ved hoffet og i klikkar å halde skandale-pressa ifrå seg. I vår tid er det mange som livnærer seg på å skrive og vise fram dei vellykka. Ein kan sjå mange utslag av det det som ei form for snylting på dei. Kjendisar med mørke briller og livvakter med mørke briller lærer å skjerme seg og privatliva sine, men kanskje i seinaste laget. Det kan bli hardt å bli eksponert for "alle" om og om att. Glamour har mange fleire mørke sider. Godt etablerte vellykka og rike er heller mediesky enn det motsette. Med nyrike kan det vere motsett til dei lærer betre. Eventyrheltar og -heltinner som vinn framgang og gode dagar i vår tid, lyt kanskje legge større vekt på å skjerme seg, også på Facebook og Internett der intime bilde og filmar kjem på vidvanke, til dømes, der somme snokar og hackar i veg. Privatliv er godt å ha, iallfall eit fredeleg eit. Klarer ein ikkje å få fred heime, kan ein iallfall sluse og sortere informasjonen ein slepper ut om seg. Kjendisar som gir intervju mot betaling, og berre om dei får godkjenne tekst og bilde, kan vere greie døme.

Samgangar mellom dyr

Har ein vennlege, tenande og hjelpande dyr i kampen for mat og velstand i til dels vanskeleg og ugjestmild natur, kan det gå godt enda om ein har jålande, ålande og slemme menneske omkring seg, som det jo finst ein del av.

Samgangar mellom gudar og dyr

Særs vanskelege ferdselforhold førte med seg førestillingar om ein åttefota mirakelhest, Sleipne. Han kunne endatil fare gjennom lufta. Båten Skibladle som kunne gå på luft og vatn og faldast saman, var ei anna "gudegreie". I norrøn tid skaffa folk seg hestar å ri og forma båtar å segle til havs med: Mytar og oppnåingar gjekk eit stykke på veg saman. (Ng)

Ein kan hauste inn nyttige, bra konkrete lærdommar av folkeeventyra, plent som frå fablane i oldtida. Det er fullt mogeleg å trekke meir enn berre ein lærdom av dei fleirtydig forteljingane som eventyra i regelen er. [Mange eventyrlærdommar (engelsk)]

Det forlenga dyrehaldet i by-eventyret

Samgangar mellom menneske og dyr

Det blir sagt sånn omtrent at "Ingen dyr er så ringe at dei ikkje vil med maken springe." Det er klokt å ha omgang med jamstelte, med tanke på gjensidige utvekslingar og andre sider ved samgangar. Den som vil ha hundar, lyt gjerne te som som "føraren i flokken, "the leader of the pack", og halde kustus over flokken. Det kjem ikkje gratis, enda om det går glatt for seg.

Eit menneske som ter seg som ein hund ute etter å halde kustus, kan gli nedetter og ikkje lenger vere til å vere i hus med for mannen eller kona. Det har hendt. I fråvær av solid dokumentasjon på desse intrikate forholda, kan ein godt halde seg til livsfilosofi og seie og meine, "Det høver iallfall godt å gifte seg, om ikkje under sin stand." Med dette er ikkje sagt at det kan gå godt om ein giftar seg nedetter, eller godt ei tid. Om det går like godt som å ha ein katt, er også uavklara. Det finst neppe statistikk på det heller.

Men giftar ein seg med ein skurk, havnar ein lett i skurke-nettverk. Det gir truleg belastningar. Hunden er i slekt med vargen, som er ein farleg skurk mellom dyra. Berre spør sauane som er att. Også hundar kan gå amok i saueflokkar. Har sett det.

Sjølv om det til tider kan vere slik som det er hinta om ovanfor, er det også slik at vi treng dyra for å halde oss menneskelege, som det er sagt. Det er eit utvida natursyn som kjem fram slik. Underforstått er at villdyra får vere i fred for oss, at dei har likande leveområde, habitat, at vi viser dei slik respekt. Det går kanskje ikkje alltid godt likevel, men dei stadig meir omfattande utbyttingstragediane for mange tamdyr, utryddingstruga arter, lutfattige menneske med meir lyt iallfall bli forst&aaringtte og fortalde og kjende for å komme under kontroll og bli motverka, så jamvektige forhold kanskje kan ta seg opp att.

Eventyr kan saktens vere med og hjelpe fram visse handteringsgrep på livet. Blant nøkkelord som vil kunne hjelpe moderne grep, tar BBCs David Attenborough med habitat; overhausting; fragmentering; omsorgsmangel; forureining og tilsvining. Nøkkelord som desse kan hjelpe oss å sjå kva for globale problem som er i ferd med å vekse mang ein over hovudet. Andre snakkar om isolasjon i byar, tap av biologisk mangfald, skadelege miljø, og framtida som "ikkje ser så veldig lys ut" når sant skal seiast.

Slike moment er ikkje nye, og lista over au-faktorar kan godt aukast til det mangedoble. Kanskje vil skulle gjere det, om ikkje anna så for syns skuld:

Samgang med maskiner gjer leveforholda maskinaktige etter kvart. - Jamfør Chuang Tzu)

Simulerte påverknadar florerer i somme media. Mange unge blir reint forgapte i skinnlivs-spel. Dei kan bli fine soldatar i ny tids computer-dirigerte dronekrigar om ikkje atombombene slår ned. - Jean Baudrillard snakkar om skinnlivet og mangt anna.

Marshall McLuhan (1911–80) står bak frasar som "Mediet er bodskapen" og andre. Han kastar eit kritisk blikk på media og flaumen av nyheiter og andre program der. Mediesirkuset er ikkje høgare enn det verkelege livet, berre så det er sagt. Å lykkast i vår tid og andre tider har med seg å kunne kose seg godt - Ein kan fint klare det utan media.

Det går ein tråd mellom syna til oldtida Chuang Tzu til kloke hovud like før oss: Marshall McLuhan og Jean Beaudrillard (1929–2007) la fram overlegg som kan forsvinne i straumen av dag-til-dag hendingar eller overflatisk mediabrus.

Baudrillard fortel at ikkje alle ting fungerer bra, og at "funksjonalitet" like gjerne viser til overordna system-tilpassingar enn noko praktisk høveleg, skriv han i The System of Objects, ¤63-64) Han trekker dernest fram bilen med hestekrefter og ingen hest under panseret. Verkelege dyr er fjerna - og i staden har ein fått ein vrimmel av fantasier som blir projisert på folk via reklamekampanjar dag ut og dag inn. Men bilen er ikkje løysinga på transportproblema vi står overfor, enda om han kan aksellerere fort og suse av stad fortare enn fartsgrensene i vakre reklamelandskap og så vidare. Om lykka ligg i heimleg idyll, skal ein heller merke seg at idyllar krev svært lite fart - lite bilbruk i det heile.

Dulledyr, trøystedyr og husdyr

Kor står dyr i den vide forvandlinga frå reell og maskinell til virtuell verd for menneska? Dei kan bli borte som trekkhestar, eller dei kan bli dulledyr, som fleire ponniar er, eller trøystedyr i by-einsemda. Det er mange trøystedyr. Ulempen med å gå tur med hunden sin om kveldane er det ein får plukke opp i plastpose. Kven tener kven av dei to med band mellom seg? Før i tida, då urbanisme-framandgjering ikkje var så langt kommen, gjorde dei fleste husdyra nytte for seg, kva på sitt vis. Hunden varsla og skremde inntrengarar iallfall, pus fanga mus så mjølet heldt seg godt i lang tid. Ein heldt ikkje kjælegrisar innomhus. Så tidene har endra seg, sider ved dyrehaldet i Nord-Europa har endra karakter. Mange dyr som var husdyr og gjorde nytte for seg før, er no kjæledyr - dulledyr og trøystedyr - med så liten plass for utfalding at det blir problem for somme. Det er ikkje heilt greitt. Og korleis går det med menneska som finn seg i samgangar med dulle- og trøystedyr? Dei har vel behov for å dulle og bli trøysta av nokon som ikkje er av eigen art, men har mykje hår -

Attåt dulledyr og andre husdyr kjem produkt vi får fleisen gjennom massemedia: Hundemat, pelsstell og eigne gravplassar til kjæledyra. Felles for mangt slikt er at det kostar, og at andre tener penger på at mange vil vere herrer over mindre dyr. Mange pengar, og det same gjeld kosmetikk. Nokon tener grovt på at mange ikkje greier å halde seg naturlege og signalisere ved utsjånaden korleis dei er å vakne opp ved sida av måndags morgon.

Naturleg sjølvhevding er naturleg vakker

Ein ser kva probat sjølvhevding krev. Kunstig farga hår på hunden eller ein sjølv er ikkje ein god veg å på, enda om det er morosamt i augeblikket. Mascara og sminke og så vidare nedetter viser også at ein ikkje hevdar seg naturleg. Det er ikkje stort å sminke og kle seg til og vakle omkring i altfor høge stiletthælar om det er naturleg look ein vil fremme. Heller sjå framover: Å vere seg sjølv går føre å kose seg som seg sjølv. Dess fleire som finn ut av det saman, dess betre kan det bli.

No får eg vel seie at eg er absolutt ikkje motstandar av kvinnesminke og mannesminke, enda det gir falske inntrykk. Nei, det er sunnare tilhøve eg etterlyser, og ikkje jåleri med natural look eingong. Eg ser heller at det sunne og skikkeleg blomstrar.

Ein ser endringar som skjer, held hovudet kaldt og skjønar at om første-kjærasten ikkje blei lykka for livet, så kanskje den femte eller niande eller fjortande - nokon å vere kamerat med kan hjelpe stort, det.

Det er ei anna side ved omskapinga av dyra som barn møter: Dei blir mekaniske, robotdokker, eller forenkla småskjerm-figurar og skjermdokker - i alle fall tilgjorte. Barn treng heller varsam kontakt med rette dyr og rette menneske enn med tv-program. Følgene av kontaktene spring ut av samgangane og samhandlingane.

Så kan ein kanskje betre forstå korfor Rudolf Steiner og Steinerbarnehagane fremmer leik med tøydokker framfor blendande kjøpedokker, slike industriprodukt. Filledokker hjelper fram fantasien og leik frå det. Kjøpedokker stivnar ein med til sist.

Ekte dyr får vere seg sjølve. Kusting og kuing til tamdyr eller husdyr er ikkje på dyras eigne premisser. Dei kan likevel sjå stort på det og vere vennlege av seg, somme av dei. Men ikkje alle får til å bli tilgjorte, så ein får passe seg så ikkje instinkt bryt fram og øydelegg moroa.

Utfaldingar

Det finst ulike måtar å utfalde seg på utan å tyne og tvinge andre. Slike normer kan kommande narrasjonar gi døme på som framgangs- og oppgangsvegar for unge og kommande gründerar.

Tung utbytting av dyr gir "kjøtgrøde." Reduksjonisme av dyreverdet ligg gøymt i det, og store delar av lovverka tar ikkje alltid godt omsyn til svake partar: mink i farmar, høns, grisar - små og større dyr som lid. Kva elgen i skogen gjer, er ikkje godt å seie enno, iallfall. Det er få ressursar til dyrevern- og naturvernstriden. Ressursane sit på feil side, hos dei mange som lever feitt av å utbytte somme svakare. Slik er det berre. Det lover ikkje godt for demokratiet i Noreg i langdrag. Alt i dag ser vi folk blir tilskunda å stemme taktisk, av maktomsyn, og ikkje med hjartet ut frå overbevisningar. Då tar noko til å skurre for valgrunnlaget.

Når ressursane - forhold, råvarer, idear og utstyr - ikkje blir spreidd mellom mange, kan få vinne veldige fordelar, samfunnet blir stadig meir polarisert mellom rike og fattige, og lovverket køyrer til tider over samane og bøndene og dei små kommunene og så bortetter. Statleg utbytting spelar på økonomisk vekst, setter pengar og makt høgare enn god natur og gode levekår for mange. Det skjer eit slikt hovudrenn. Nærdemokrati blir skusla vekk, nærservice lagt ned, sentralisering ligg attom mangt og attom sentralisering ligg kanskje vidare utbytting som lar dei små unngjelde og betale dyrt. Slik er det av og til, og ikkje berre for små kommuner.

"Av skade blir ein klok:" Somtid kan folk dra lærdom av kvestingar og åtvare mot dei. Lang tids fæle hendingar kan såleis "krystallisere" seg i form av såkalla narrasjonar, både eventyr, ordtak og anna. Og for mange hundre år sidan hadde folk mykje tid til å ruge over opplevingar og kva som kunne gjerast mot dei, og som eitt av resultata blei det nedfelt narrasjonar som kunne åtvare i framkant for unge og uprøvde. Ein finn mykje klokskap av dette slaget mellom fablane, og også mellom eventyra. Baudrillard: "Utopia wants speech against power." (1975, 167)

Framgang i verda

No kan den som vil, freiste å omforme og skape eventyr for å atterspegle og moderere nye tider og forhold til gagn for slektledd, for bilde kan forme merksemda til unge. Heller det enn at media blir brukt feil så dei utbytter veike ved former for motegalskap og fordruknes nid.

Helten i undereventyr kan bli hjelpt av dyr til framgang eller velstand, kanskje begge delar. Han kan bli hjelpt på vegen opp og fram så han vinn over vanskar, problem og følger av misfaringar mot seg, mellom anna. Somtid blir han og ho hjelpt fordi han er nyfiken, ikkje altfor konform, er hjartegod, osv. Helten får eit dyr til å hjelpe seg på ferda, og kan dra nytte av sterke sider hos dyra. Takk vere hjelp frå snakkande og handlande dyr vinn han framgang og trivsel, symbolisert ved slott og kongsdotter. Helten får hjelp så eventyret endar med glede i rikdom.

I botnen av mange undereventyr ligg greie lærdommar i fleng, og fleire av dei er med mellom viktige eventyrtema å sjå inn i, blant anna:

Skaff deg gard å leve av.
Dyra hjelper sine fram på ulike måtar.
Ein må no og då slåss, og då kan ein trenge hjelp. Slik hjelp kunne somme dyr gi før, og somme kan det enno, så som gamle Trufast, vakthunden.

Utbyttande samgangar

Mykje som blei kalla godt for hundre år sidan, blir kalla leitt i dag. Om slike omvendingar held fram, kan mykje som blir kalla godt i vår tid, bli kalla både moralsk og juridisk kriminelt i løpet av femti år, sidan ressursgrunnlaget på kloden held på å endre seg.

Før i tida - som på 1700-1800-talet - gjaldt det mest av alt å overleve og livberge seg. Då fabulerte folk i fattigdom og stor nød om å få framgang ved hjelp av dyr på ulike måtar. Somme av eventyra handlar om dyr som sparer ein for å måtte gå til fots og dermed bruke lang tid på å komme fram, og så vidare.

Til sist blei god hjelp utvikla. No ser ein skuggesider komme fram så vidt: Livsstilsjukdommar aukar ganske dramatisk i velstandslivet som maskiner har hjelpt oss opp og fram til. No er det ikkje fattigdom og svolt som er dei mest utbreidde vonda, men livstilar, feiting, og tap av lov og orden, ser det ut som. Kanskje også forkrøplande utdanning kan førast opp; det er sånn utdanning som tar vekk smilet . . . og så kjempar studentane med nevrosane til sist.

Ein får jo, no som før, gå inn for å få det godt så ein kan ha heim og få fram barna sine. Det blir mykje for farleg for manneætta på planeten om ikkje. Når ein vil gjere framsteg og komme seg opp, får ein passe på som ein smed og ikkje "sage av greina ein sit på": berekraftige, fornybare grunnlag.

Dette er venteleg - grovt sagt - livseventyret for mange ein og mang ei som ein ikkje taler om.

Samgangar mellom ånder og menneske

Ikkje berre Oskepott har hatt kontakt med den daude bestemor si, blir det sagt. Mange eventyr handlar om ånder, til dømes ånder som vaktar skattar nedgravde i slottskjellarar. Så kjem helten og klarer å få tak i gullet . .

Platon fortel ein fabel om korleis ånder frå den andre verda kom attende for å finne kroppar og stadar å arbeide. Ein tok ein diktarkropp og gjorde diktararbeid. Til sist kom Odyssevs og sa, "Alle dei fine kroppane har blitt tatt, og alt det gilde arbeidet gjort. Det finst ikkje noko for meg."

"Jo", sa ein stemme, "det beste er att til deg - kroppen til ein vanleg mann som gjer vanleg arbeid for vanleg lønn." (Fuller 1970)

Om folkeeventyr og ulike typar eventyrforståing

Folkeeventyr utgjer ei mangslungen gruppe forteljingar, ei heterogen gruppe forteljingar, syner Irene Engelstad (1976, 9-10). Dei er brei, forteljande dikting etter mange ukjente opphavsmenn, og har vanlegvis blitt overlevert (tradert) ei tid før nedteikningar. Det er godt mogeleg å ringe inn kva eventyr er ved å dele dei inn i grupper og undergrupper og seie kva som særmerker dei ulike gruppene. Det er vegen som er valt i den internasjonale eventyrkatalogen etter Antti Aarne og Stith Thompson, der "vanlege eventyr" utgjør rundt halve katalogen.

Dyr finn ein i både dyreeventyr, undereventyr, skjemteeventyr og andre eventyrtypar.

I dyresoger hjelper dyr menneske som veks opp, ved å syne og undervise - til avskrekking eller som god vising av korleis ein kan vere dugande med meir.

Dei fleste av undereventyra handlar om å vinne lykka. På vegen får ein blant anna hjelp av mirakeldyr. Særs glupe dyr hjelper helten og heltinna så han eller ho vinn over hindringane og blir godt gift og glad attpåtil.

I dei andre eventyrgruppene finn ein overnaturlege element langt sjeldnare, mens ope og grov skjemt finn innpass i heller stor monn. Den tredje store eventyrgruppa, vitsar og anekdotar (typane 1200-1999), er forholdet til dyr meir overflatisk enn i undereventyra.

Eksistensielle fenomen: ulike forståingar

PÅ VEGEN til å hauste inn nyttige, bra konkrete lærdommar av undereventyr og andre stubbar, plent som frå fablane i oldtida, har vi laga til mange framlegg med pragmatiske lærdommar å hente ut frå mange eventyr. Men slike lærdommar er ikkje eintydige, så det er fullt mogeleg å trekke mange lærdommar av eitt eventyr. Det gjer ein ved å hekte maksimer og andre sluttsatsar til eventyret, slik det har blitt gjort for fablar frå gammalt. Ein får også vurdere haldningar som kjem fram i temmeleg mange eventyr som ei av inspirasjonskjeldene til moderne husdyrhald.

Ut frå bl.a. Ørnulf Hodnes katalog (1984) over norske folkeeventyr, jamført med skildringar i Stith Thompsons eventyrkatalog (Aarne 1961) og moderasjonane av den i D. L. Ashlimans nyare katalog over eventyrtypar (1987), har vi gjort eit nesten fulldekkjande utval av undereventyr der dyr opptrer.

Eg har valt enkel pragmatisme som hovudvinkling for eventyrforståinga her. Det finst andre vinklingar og forståingsmåtar, berre så det er sagt.

Britannica Student Encyclopaedia meiner at undereventyr representerer ein freistnad på å sleppe bort frå røyndommen" [s.v. "folklore" ◦Lenke]. Dette reduksjonistiske synet på funksjonane til eventyr syner altså ei oppfatning blant mange. Som motvekt kan nemnast at folkeeventyr kan både deklamerast og framførast, blir fortalt og lest for tidtrøyte, gild underhalding og kanskje for å overlevere kostelege normer som har vore i hevd. Dei kan også gi uttrykk for glede over å leve. Eventyr har fleire andre aspekt i tillegg: Dei underviser i haldningar til medvesen, til kva for åtferdseiningar som kan vere bra og gi lykka med, og kanskje kva for utstyr som til sjuande og sist må til for å løyse heilt avgjørande problem.

Det er såleis mange måtar å tolke eventyr på, og ikkje så dumt som Britannica Student Encyclopaedia vil ha det til. Birgit Hertzberg Johnsen legg i så måte heilt andre mål på eventyr, med fokus på eventyr som overlevering: Folkeeventyr er "free ranging" og "imaginative" soger som har blitt overlevert frå forteljar til forteljar ifrå uminneleg tid. Dei syner forhold mellom folk uttrykt i fantastiske og symbolske former. Dei er basert på det verkelege livet, men ikkje avgrensa til det eller til det som folk held for sant og rimeleg. Dei har ofte i seg overnaturlege og uvanlege element, men slutten tar ein attende til den verkelege verda att. Johnsen seier også at folkeeventyr er med og formar identitet, og dessutan høyrer med blant dei finaste kulturskattane. Eg deler det synet

Egil Sundland meiner at dei er farga av grunnleggande eksistensielle fenomen. Dei syner mellom anna gammal jakt på originale problemløysingar i eit tilvære fullt av under. Helten har det som skal til for å undre seg, og nettopp det er kjernen i mange Oskeladdeventyrs filosofi. Ei undrande innstilling fører Oskeladden til eit skapande forhold til røyndommen fordi det er eksistensielt tiltrengt, skriv Sundland (1995: 9, 40, 64, 65).

Og endeleg har nobelprisvinnarar sagt mangt til fordel for eventyr. Det er vel verdt å lytte til somme av dei, om ein hugsar sambandet mellom draum og eventyr, og ikkje stumpar noble draumar hos andre.

Einstein ser folkeeventyr i eit bra nytteperspektiv. Det finst ei sann soge om kva oppfatningar fysikaren husa om eventyr - som vel kan ha vore frå den tyske kulturkrinsen:

Ei omsorgsfull mor besøkte ein gong Albert Einstein for å få råd frå han om korleis ho skulle hjelpe sonen til å bli rett god i matematikk. Nøyaktig kva skulle ho lese for guten så han kunne utfalde seg til ein framståande vitskapsmann? "Eventyr", sa Einstein.
"Ja vel", sa mora, "og etter det?"
"Meir eventyr", sa Einstein.
"Og etter det?" spurde mora igjen.
"Enda meir eventyr", svarte Einstein og veiva med pipa. [Lindø 1988, 11; Zipes 1992, 1.]

Forsking over korleis ulike hjernefunksjonar fordeler seg mellom høgre og venstre side hjelper oss å forstå verdien av desse fråsegnene. I offentleg skolegang er det hovudsakleg funksjonar som dominerande i høgre hjernehalvdel, som får trim. Funksjonar der venstresida har dominans, ligg etter, og t.d. visualiseringar, som mange eventyr og Einstein arbeidde med, kjem inn under desse (Gross 1991, 20-22). Samordna hjerne, der høgre og venstre halvdel gjer ein heil del arbeid i samvirke, gir betre hjernebruk og betre utputt. Sjå for eksempel Barry og Tony Buzan (1995) om det siste.

Ut frå kva ein veit om korleis mange verdifulle vitskapelege oppdagingar har funne stad ved inkubasjonar i hugen og forløysande bilde og innsikter, meiner vi Kekule seier noko bra og sentralt i talen for drøyming, og Einstein på si side for eventyrfabuleringar og liknande.

Vitskapsmenn som Albert Einstein og Richard P. Feynman skildrar dei metaforiske, bilderike tankeprosessane som dei hadde i somme av dei mest originale vitskapelege oppdagingane sine. Ein finn slikt bildeliv også i draumar om natta. Vitskapelege nøtter og andre nøtter kan såleis løysast i drøymetilstand, og det kan skje for mellommenneskelege forhold også, som bl.a. Nytestamentet og moderne søvnforsking syner. "Matematikkoppgåver blir lettare løyst etter ei god natts søvn", heiter det såleis. [◦Lenke] Mykje kjem elles an på kva meining(ar) ein legg i draumane som ein prøver å avkode og forstå. Draumar er ikkje alltid eintydige.

Nobelprisvinnaren i kjemi, August Kekule von Stradonitz, sa i 1890: "La oss lære å drøyme, mine herrar: då vil vi kanskje finne sanninga."

Albert Einstein streva i den leia: Han fann fram til den spesielle relativitetsteorien ein dag han låg og dagdrøymde i ein bakke ein sommardag. Han førestilte seg at han rei solstrålar til ytste ende av universet og så kom attende til overflata av sola. Frå dette slutta han seg til at universet måtte vere kurva, imot alt han hadde lært om det før. Han fekk rett.

"Creative achievements are instigated by dreams or forms of dreaming as the regular case. Spontaneous forms of consciousness try out in a groping manner possible solutions and present them to waking consciousness in sudden Eurekas." - Franz Strunz, Dreaming Abstracts. Vol 3, No. 4, Dec. 1994, p. 281.. ◦Lenke]

Utvalet av eventyr

IRENE Engelstad gjorde i si tid ein strukturanalytisk studie av 23 eventyr ifrå serien Norsk eventyrbibliotek. Ho valde då usystematisk visse eventyr frå fire av banda i Norsk Eventyrbibliotek og tolka dei formalistisk med Vladimir Propps (1968) design som førebilde. Ho kunne ikkje seie om utvalet hennar var representativt, og slett ikkje i kva grad (1976, 30-31).

Dette essayet har ei anna vinkling. Det er pragmatisk, i og med at den ser etter i kva grad det er mogeleg å hente nyttige lærdommar rundt dyr og utstyr ifrå norske eventyr.

Definisjonsframlegg: 'Pragmatisk' - som kjem av greske pragma, kjensgjerning, verksemd, sak - er knytt til gjere og handle. Det som er pragmatisk, bygger på kunnskap og held seg primært til sak og fakta og er konkret og praktisk i haldninga. (Jf. Caplex, s.v. "pragmatisk"). 'Pragmatisk' vil såleis seie ein legg vekt på å oppnå praktiske resultat, finne praktiske, tenlege, føremålstenlege løysingar på problem o.a. I pragmatisk historieskriving prøver ein såleis å klarlegge eller gjere greie for årsakene og verknadane til hendingar, og trekke lærdommar for framtida av det. Historieskriving og folkloreskriving har ein heil del til felles.

Sidan norske eventyr finst i mange variantar og dyra kan variere innanfor same eventyrtype, verkar det som beste vegen er å sjå gjennom alle eventyrtypane først, velje ut dei typane der dyr og utstyr spelar inn i handlinga og utfallet, og så har ein ikkje eit vilkårleg utval å vurdere ut frå, men snarare heile korpuset av norske eventyr. Det gir jo sikrare, breiare vurderingsgrunnlag, så ein kan vere tryggare på resultata, det vil seie funna. No kan vi ikkje seie dei gir mykje til fasit likevel, fordi nokre av eventyra som ikkje er med, kunne bli tatt med av ein annan, og tydingar av eventyr i ein viss grad kan bli utslag av subjektive kjensler og eigne røynsler. Peter Madsen meiner elles at det "er nødvendig at påbegynde det analytiske arbejde, selv om resultatet senere kan blive dementeret " (i Engelstad 1976, 31).

Grunngivinga for å gjere dette ligg først og fremst i dei ganske pragmatiske tydingane av esopsfablar som ein finn: Stutte lærdommar som folk har funne det føremålstenleg å kople til sogene, har verka inn på mellom anna europeisk kultur og styrt visse måtar å stelle seg i nokre tusen år, og i dette kan ein sjå hovudverdien av pragmatisk forståing av eventyr også. Til ein viss grad er slik tolking ad hoc, men store delar av dei pragmatiske tydingane synest bra allmenngyldige, ikkje ulikt dei ein finn for gamle fablar, skulle ein meine.

Den fenomenologiske eventyrkartlegginga som eg har gjort til no i dette arbeidet, tok utgangspunkt i Ørnulf Hodnes oversyn over norske eventyrtypar (1984). Der står handlingsgangen rissa opp heller forenkla. I tabellane er dei engelske namna på eventyrtypane tatt vekk mest alle stadar.

Hjelp av dyr

I DYRESOGER syner dyr korleis folk ter seg. Somtid er lærdommar knytt til visinga. I undereventyr er dyr tenarar og hjelparar langs vegen for den som vil klare seg utan hjelp frå far og mor og set av garde for å ende opp langt heimanfrå til sist dersom tiltaket lykkast. Her i seksjonen skal vi gå inn i former for hjelp dyr gir i eventyrgruppa dyresoger.

Hjelpande dyr i heimlege eventyr

I DET gamle indiske heltediktet Ramayana får helten Rama hjelp av aper og bjørnar som snakkar, slåss med våpen og bygger bru til Ceylon (Shastri 1959). Og i Bibelen finn ein eit talande esel som med eitt synte det visste betre enn profeteigaren om korleis ein skulle fare fram (4. Mosebok kap. 22). At ein ikkje skal tru alt ein høyrer, eller ta alt bokstavleg, er også nyttig eventyrlærdom -

I Ørnulf Hodnes bok The Types of the Norwegian Folktale blir det synt at mange ulike dyr kan tene same føremålet i ein og same eventyrtype: "Den yngste [broren] lykkast best i søkingane [etter brur], jamvel om brura hans er ei rotte, ein frosk eller ein liten alv. Han giftar seg med henne, og ho blir omskapt til ei ven jomfru". Ein finn også sytten norske variantar av eventyrtypen.

I somme eventyr bytte forteljarar ut dyra med andre dyr og kanskje underjordiske vesen også for å få forteljinga slik forteljar eller publikum helst ville ha den. Dei stod nokså fritt slik, og blant anna derfor endra mange eventyr seg etter kvart. Det blir såleis nokså lite fruktbart å sondere nøyaktig kva for dyr som hjelper kven i eventyra våre, i og med at mange dyr (og fuglar, m.m.) er utskiftelege, slik fleire av eventyrvariantane viser. I eventyrarv kjem det dessutan godt fram at i eventyr som er utbreidd over fleire land, overtar heimlege dyr og forhold eventyra i stor grad. Einhjørningane, drakane og andre fabeldyr kan vere unntak i dette, jamvel om ein kan mistenke nokre av dei for å ha vore nasehorn, krokodiller, øgler og kva det måtte vere av flotte dyr ifrå oldtida.

I staden for å søke etter i Norsk Eventyrbibliotek kva for norske eventyr som har hjelpande dyr, og kva for dyr dei er, og nøyaktig korleis dei hjelper, har vi tatt høgde for at (1) ulike variantar av same eventyrtypen kan la dyra skifte; (2) det finst ofte mange dusin variantar av same eventyrtype, (3) og det kan vere skilnad mellom meir opphavlege eventyrtypar og avleidde, gjendikta eventyr og eventyrparallellar også. Desse forholda førte meg til eventyrkatalogen, fordi arbeid med eventyrtypar gav meir handfaste resultat.

Mange av fabeldyra i heimlege eventyr kom til Europa og Skandinavia via soger i Tusen og ei natt , heiter det. Og Waldemar Brøgger kjem til at bak fleire av desse eventyra som har prega arabarverda, ligg gamle persiske og indiske forteljingar (1985, band 1, 5). Med andre ord kjem somme dyr, spesialvesen og ulike tema i mange folkeeventyr langt vekke frå. Somtid har desse elementa blitt inkorporert så godt at heimleg fauna har overtatt, somtid endar ein opp med fabelvesen i eventyrroller i staden for dyr. Slike framande vesen er sjeldnare hjelparar enn dyr av det heimlege slaget. Fabelvesena kan ein kanskje ikkje lære så mykje av.

Dyr som normvisarar

Sanninga skal sigre når det ikkje lenger er så viktig at den gjer det, skriv Coventry Patmore (1823-96).

Magna Est Veritas (Great is the Truth)
For want of me the world's course will not fail:
When all its work is done, the lie shall rot;
The truth is great, and shall prevail,
When none cares whether it prevail or not.

Når det ikkje lenger er investert mykje imot sanninga, då kan den vinne og ikkje bli blokkert, lurt unna, og så vidare. I tråd med Patmore si fråsegn kan barn og unge bli hjelpte av dyr mot leie, og fram til innsikt i kva som kan vere sant og flott, for i fablar blir menneskelege forhold portrettert av dyr i stiliserte roller. Ofte kan dei snakke og undervise, og den psykologiske og eksistensielle avstanden ein oftast vinn ved å legge kanskje bitre og vanskelege tilhøve til dyr og fuglar som oppfører seg som typifiserte menneske, tar vekk mangt fælt: "Det er ikkje så farleg, det er "berre" dyr", blir her eitt av mange middel til underhaldning og sikrare normbygging; det kan kanskje nedtone det farlege eller alvoret som ligg attom eller attved, og hindre massiv vekkskyving av nyttige lærdommar og anna med.

I dyretragedien "Kvar synest best om sine barn" (AT 247) naudber såleis ei myrsnipe ein jeger om å spare ungane hennar, dei venaste i skogen. Så skyt jegeren dei styggaste han finn, men det er nettopp myrsnipeungane. Morskjærleiken gjorde for blind. Lærdommen er at kvar synest særleg godt om sine eigne barn, og det kan bere gale av stad. At kvar synest best om sine egne barn, er dessutan overlevert gjennom ein gammal gresk fabel om ei apemor.

Alvoret under kan vere at ingen liker å ha stygge ungar - å bli kalla stygg eller uvedkommande blir mang ein gong farleg i svært konforme gruppesamanhengar. "Kall ein stakkar stygg og sjå ned på han" minner faktisk om kva tyskarar i Nazitida gjorde mot både polakkar og jødar. Når dette var etablert, kunne menneske som var ulik tyske lettare bli drepne. "Give a dog a bad name and hang him," heiter det frå engelsk. Funderingar kan ein såleis knyte til overleverte fablar. Det er eit godt pedagogisk tiltak. ¤

I dyresogene i eventyrkatalogen er det dyr som er hovudaktørar og som underviser. Det gjer dei på minst tre måtar: På enkle, skjematiserte måtar illustrerer dei kva som går an, kva som ber gale av, og korleis menneskelivet kan vere. Esopsfablar fell inn under dyresogene. Dei mest kjente dyra i norske dyresoger er ulv, rev og bjørn. Dei underviser oss til dels bra om livet:

Ein kan bli undervist av og ved dyr både direkte og indirekte. Når ein får innsjå korleis livet kan vere frå dyr som handlar og snakkar som i gamle fablar, haustar ein lærdommar ved hjelp av dyr, og blir såleis hjelpt av dei dyra. I fabelen "Heimemusa og fjellmusa" (AT 112) vitjar såleis to mus kvarandre, og fabelen blir runda av med at den eine vil heller ha fattigdom og tryggleik ute på landet enn farleg, stressfylt otte i byen. Også i det norske samfunnet held den lærdommen eit stykke på veg.

Ein kan spørje seg kva det kan vere som gjer dyresoger til fornuftig og storvegs hjelp til unge før dei skjenar ut langs livsvegen. Ein finn grove og leie batar skildra med dyr i hovudrollene, og så blir kanskje nyttige lærdommar slått fast attåt dei. Kor nyttig ei dyresoge kan vere, kjem jo heilt an på kva den handlar om, både på overflata og mellom linjene; kva for maksime eller lærdommar som blir knytt til kvar soge; og kor relevant eller tidmessig soga kan vere. Mykje kjem også an på kor godt den passar inn i kulturen etter hundreår med spreiingar.

Fabelmoral syner korleis folk jenka seg under bl.a. slavehald som tente langt komne totalitære og ganske autoritære samfunn før. Fablane har påverka kulturane, men moralmaksimane som blir knytt til slike stubbar, kan ein diskutere nytta av mang ein gong, i og med at dei atterspeglar flåande harde utsyn som blant anna demokratar i vår tid nok ikkje kan seie ja og amen til.

Det finst mykje direkte undervisning i dyresogene, det vil seie den første eventyrgruppa. Direkte, forenkla og bramfrie opplegg av nett denne typen kan mindre barn kanskje forstå eitkvart av, ikkje minst fordi stubbane verkar konkrete og livnære. Men slike stubbar kan ligge høgt med omsyn til kunstnarleg nivå og påverknadskraft. Esopsfablane høyrer med til denne gruppa. Ein skal også nemne at somme meiner at dyrefablane som sjanger stammar frå gamle India. Ein kjenner til mange samlingar derifrå, mellom anna boka Panchatantra. Indiske fablar har elles mange særmerke som ein ikkje finn i gamle greske og romerske (jf. Rajan 1995, xi-xii)

Av tamdyr og fjørfe her på berget blir vi ofte rettleia og undervist av katt, geit og hund. Dei syner og fortel om kvarandre om det vonde og gode på enkle vilkår. Også høns kjem no og då med fine tankar. Ein kunne brette ut langt meir om den påståtte hjelpa som undervisande eventyrdyr gir. Men i vår samanheng kan det greie seg å framheve at den vegen finst, og at rett mange har gått den i historia, nasjonalt og internasjonalt (La Fontaine 2005).

Til sist

FINE FORTELJINGAR kan verke konserverande og feste kultur, slik indiske soger nok har gjort. Forteljingar om Rama og Krishna og mykje anna frå det indiske skattkammeret har fått ord på seg for det (sjå Kirk 1972). Ein heil del eventyr spring i vesentleg grad ut av forhold som folk levde under før, og forholda til ulike slags dyr som menneska var listige til å gjere til hjelparar og tenarar for seg i fordum. Eventyr og andre forteljingar med dyr i seg, speglar forhold og formar folk ved narrative verkemiddel.

Som fabulert og opplevd "tilsvar" til forholda kan menneske forme ønskeferd der dei blir enormt hjelpt av underfulle dyr: (a) Dyra blir som tenarar som gir råd, slåss og veit betre enn helten eller heltinna, og som ofrar seg heilt fram til å bli slakta som enden av hjelparvegen. Den lærer nok barn at "slik skal dei ha det, dyra", for å få lønn for strevet. Det er ei enkulturasjonsside ved folkeeventyr. Den glir inn i moralen langt inne, tør eg påstå.

Sagt på annan måte, og med utspring i tankar av Jerome Bruner: Eit kulturistisk utsyn krev at ein vurderer fenomen der dei finst i sin direkte kultursamanheng, fordi kulturen lett kan forme og modifisere hugen til individa. Og kulturen blir forma av forteljingar i stor grad (jf Bruner 1996, x, 130-50)

Vi treng vel likande hugbilde i eventyr og i andre kjelder til hjelp mot einsidig tenking, og som hjelp til kontroll over utviklinga før den øydelegg naturen på jorda og oss med den. Så det skulle lønne seg å sjå pragmatisk på eventyra, sidan denne synsmåten letter forståingar som barn og unge skulle bere fram i handling ein dag.

Dyra i eventyra