• Pannekakehuset
• Simon og huldrekallen
• Trolla på Trøllanes
• Lærlingen til smeden

Pannekakehuset

Ein gut og ei jente gjekk ut i lag ein dag og gjekk seg vill. Då kom dei til eit pannekakehus. Dei sette seg ved husveggen og tok til å forsyne seg av pannekakene som hang ifrå taket.

Inne i huset stod ei gammal trollkjerring og bakte, sjølv om ho ikkje såg godt. Ho høyrde lydar frå barna som åt og gledde seg, men trudde det var fugl som var utanfor og forsynte seg. Ho likte det ikkje, og gjekk ut døra som snarast og hytta etter fuglane for å jage dei vekk. Men så gjekk ho inn att for å bake vidare. Barna blei heilt stille straks dei høyrde den gamle kjerringa skjelle. Heldigvis var dei på hi sida av huset då ho kom utanfor.

Då barna var mette, gjekk dei inn i huset og la seg nedpå ei seng som stod i eit rom for seg. Kjerringa verken såg eller høyrde dei, for ho var i eit anna rom og arbeidde. Men då ho hadde vore utanfor ein tur, sansa ho at det mangla for mange pannekaker til å vere gjort av fugl, og sa med seg sjølv. "Så mykje har nok ikkje fuglar fått i seg i dag. Enten er det muser eller så er det fantar som er på ferde."

Ho såg etter i heile huset etter mus og meir, og fann barna i senga. Ho var mild mot jenta, men greip guten og sette han i eit bur. Der skulle han feitast opp for å bli slakta, sa ho. Jenta fekk vere tenestejente hos ho og varte ho opp i senga om morgonen og dagen lang elles.

Då ei tid var gått, sa kjerringa til jenta at ho skulle skjere ein finger av guten så ho kunne sjå om han var feit nok til å bli slakta. Guten bad då jenta hente eit trepinne, og han til å telje så fort han vann for at pinnen skulle få form som ein finger. Med det same han hadde telja ferdig, skulle ho ta pinnefingeren med til den gamle kjerringa. Som sagt, så gjort. Og trollkjerringa kjente over trefingeren og sa: "Han er ikkje feit nok enno. Han må få geitemjølk å drikke og enda meir mat, han."

Ei tid etter skulle jenta skjere enda ein finger av guten og komme til kjerringa med. Guten bad jenta hente eit talglys så han kunne skjere til ein finger av det. Så snart han hadde gjort det, bar jenta fingerlyset til kjerringa.

"Han er ikkje heilt feit enno, så eg får halde på ei tid til med feitinga", sa den gamle.

Etter ei tid sende ho jenta av stad for å skjere enda ein finger av guten. Han bad ho skjere ei patta av den nyss slakta kua til kjerringa og gi ho. Ho så gjorde.

"Ja, no er han feit og fin, akkurat passe", sa den gamle trollkjerringa og kjende på patta. Så bad ho jenta henge ei stor gryte over varmen. "Sei ifrå til meg når vatnet kokar, så kjem eg hjelper deg å køyre gjøguten oppi," sa ho til jenta.

Guten og jenta såg no eit snitt til å legge råd i lag. Dei ville lokke kjerringa bort til eldstaden og dytte ho opp i gryta. Det gjorde dei, og ho gjekk på hovudet i gryta og døydde nesten med det same.

"Sjølvgjort er velgjort", var det siste ho sa; ho trega vel på at ho hadde bedt jenta stå for kokinga. Sidan tok barna femten killingar med seg og fann vegen heim til mamma.

Simon og huldrekallen

På sørspissen av Strømøy ligg Kyrkjebø ikkje langt frå Torshavn. Her budde for lenge sidan ein bonde som heitte Simon, og som slo og dengde kona si. Han var uvanleg diger, og det skulle lite til før han slo folk i hel med øks.

Oppe i det mørke og nakne fjellet ved Kyrkjebø budde ein huldremann. Simon visste det godt, for han hadde sett huldrefar gå i marka hans, og hadde endatil sett huldremannen drive vekk sauane til bonden frå dei gode grasmarkane og bort på dei karrigaste og mest steinete delen av fjellet. Der blei dei magre og utsvoltne, mens sauane til huldremannen blei feite. Simon lovde at dersom han fekk tak i huldremannen, skulle han få att for dette.

Ein dag då Simon var ute på fiske i lag med andre, kom eit kraftig uvêr over dei. Dei stridde mot storm og bølger og kom seg i land att så vidt det var. Der såg Simon huldremannen stå ved stranda, og Simon gjekk straks til åtak på han.

Dei sloss lenge, men til sist vann bonden og ville til å drepe den andre. Men då lovde huldremannen å dra vekk frå Strømøy med alle sine og ikkje sette foten sin der meir. Då let Simon han sleppe med livet.

Huldremannen forsvann frå staden som han hadde lovt, og drog til fjellet ved Frodebø på Suderøy. Dei som budde hos huldremannen, egga han til å bøte på skamma han hadde fått av Simon, og hemne seg på han. Huldrekallen ville ikkje lytte til slikt, for han hadde lovt å ikkje sette sin fot på Strømøy. Men til sist fann på noko likevel.

Ved nordpynten av Sande ligg ein holme som høyrer til Kyrkjebø. På holmen har ein no som før sauar, og stundom oksar og kyr som ikkje gir mjølk. Huldrekallen tok no ein okse og sette han ut på holmen. Simon kom dit ut ein dag og såg denne grå oksen som han ikkje eigde. Han baud oksen fram på Olavsmessetinget i Torshavn tre år i trekk, men ingen sa oksen var deira. Den tredje gongen sa han der på tinget at sidan oksen lét til å vere utan eigar, ville han sjølv ta han og slakte han.

Ein Jon Isaksson, som kunne seg med troll, bad Simon om å la oksen gå. Den som hadde sett han ut på holmen, ville vel hente han igjen, meinte han. Men Simon følgde ikkje rådet til Jon. Om hausten ville han slakte oksen. Og tidleg ein morgon først i oktober stod Simon opp og vekte alle karane sine. Alle var villige til å ro ut til holmen utan ein Bård som budde sør for garden. Han sa han ikkje kunne bli med dei den dagen. Men dei andre drog dit lenge før det blei lyst.

Der ute på holmen såg dei oksane, men den grå var blitt fælt vill og sky, så dei fekk ikkje tak i han før om kvelden. Då batt dei han og tok han med ned i båten.

Då dei hadde rodd litt ut frå holmen, såg Simon ein tom båt som kom gjennom sundet og styrte beint mot båten hans. Han kunne ikkje sleppe unna tombåten, så han la like godt til han, og så var det nokon der likevel. Det var huldremannen. Han sprang over i Kyrkjebøbåten og greip tak i oksen for å få han over i sin eigen båt.

No sprang Simon opp frå tofta, og dei byrja å brytast. Simon fekk huldremannen under seg ned i båten og bad mennene sine, "Gi meg øksa der borte."

Straks han sa det, tok huldremannen til å bryte att og få makt over Simon. Både Simon og oksen blei bundne og lagt over i båten til huldremannen. Båten til Kyrkjebøfolket blei knust og folka omkom, alle så når som ein. Han kom drivande på nokre vrakrestar og fortalde korleis det hadde gått bonden og dei andre.

Huldremannen seglde no søretter med Simon, langs med Skuvøy. Jon Isaksson var i marka der dei seglde forbi, og kjende dei att. Han gjekk ut på berget og såg godt på dei. Så kasta han eit muslingskal i sjøen, og gjekk heim og sa: "I kveld ar Kyrkjebø hovudlaust."

I heile tre døgn låg huldrebåten fast ved bergsida utanfor øya, for huldremannen kunne ikkje ro forbi muslingen som Jon hadde kasta ned framfor båten.

Om morgonen den fjerde dagen sende Jon sonen sin ut på bergkanten med ei knivslire og bad han kaste ho ut frå berget så ho fall ned i sjøen. Då slapp båten fri. Huldremannen tok no Simon med seg til Frodebøberget der han budde.

Ein gong kom eit skip til Torshavn. Skipperen trefte kona til Simon og spurde ho om ho gjerne ville ha mannen sin att, dersom det var mogeleg. Men ho meinte at sidan han hadde vore fæl mot ho før, kom han ikkje til å bli betre no, og derfor var det best at det var som det var.

Huldremannen var ikkje vond mot Simon etter at han hadde fått makta over han. Derimot plaga dei andre huldrefolka han mykje når huldremannen ikkje var nær den staden der Simon heldt til om nettene. Der hengde dei drivvåte klede over han, og anna for å plage og hundse han.

Kvar kveld gjekk Simon ut aleine, og då pla han kaste seg ned på kne og sjå på månen. Ein kveld såg huldremannen at han låg på kne og gret slik. Han trøysta han med at dei andre ikkje skulle plage han meir, men det hjelpte berre lite.

Ein dag var Frodebøfolk i fjella og sanka sauar til haustslaktinga. Då slaktesauane hadde blitt bundne og borne heim til husa, blei ein av mennene att der ved saueflokken. Han såg då ein mann som kom beint mot han. Han trudde at mannen ville tale med han, og kjende att den førre bonden i Kyrkjebø. Simon helste på han og spurde korleis det stod til på Kyrkjebøgarden, om enka var gift på ny og anna slikt. Frodebømannen fortalde, og spurde Simon om han ikkje gjerne ville komme att om det var mogeleg, og korleis han hadde det.

Simon svarte at han verken ville eller kunne sleppe vekk frå dei han var hos no, men han sa også at han hadde det vondt hos dei, og bad derfor Frodebømannen gi eit godt råd om kva han skulle gjere så ikkje huldrefolket blei ved å plage han så forferdeleg.

Mannen svarte at det var berre lite han kunne gjere for å hjelpe han, men gav Simon ein liten kniv som han støtt skulle ha hos seg og bruke når det trengtest.

Som dei no stod og snakka saman, såg dei to menn som kom etter Simon. Men Simon var ikkje lenger redd dei. Han sprang beint mot dei og såra den eine i panna med den vesle kniven, så huldremannen fall daud til marka. Den andre flydde.

Seinare trefte Frodebømannen Simon to gongar i marka og snakka med han. Simon sa han no hadde han det mykje betre, for no hadde han makt over huldrefolket, slik at han hadde lært dei å oppføre seg. No torde dei ikkje gjere han vondt.

Ein annan gong gjekk mannen frå Frodebø øvst oppi fjellet då han fekk sjå einkvan. Han skjønte kva folk mannen var av, og ville ikkje tale med han, og gjekk derfor av vegen for å sleppe å møte han. Men huldremannen stansa han og sa at den andre skulle få skam for den vesle kniven han hadde gitt Simon, for no var Simon overmannen hans. Og det skulle huldremannen og folket hans gjengjelde dyrt. Men mannen svarte at hadde han gitt Simon ein liten kniv, så hadde han behalde den store kniven sjølv, og meinte han nok kunne hjelpe seg med han. Han var ikkje redd for å prøve ein kamp med dei.

Frå Simon spurdest det ikkje noko meir sidan.

Trolla på Trøllanes

Folk fortel at trolla søker til tomme hus. Ein stad eit godt stykke ovanfor ein dal var det eit lite hus som sauegjeterane kunne ta inn i for å få tak over hovudet om nettene i dei årstidene dei var her for å gjete sauene så langt vekke frå bygda. Ei natt kom ein av gjeterane fram til huset for å søke ly. Då var det slik ståk og larm innanfrå at han først gjekk bort til det vesle vindauget i huset for å sjå etter kva som var på ferde. Frå vindauget fekk han sjå fullt av troll som dansa og song og var lystige der inne. Dei song:

Kaldt er det i fjellet hos trolla,
Huset er betre.
Trom, trum, trallerei,
vi dansar overgitte.
Lann, lann, lann.

No foreslo eitt av trolla at dei skulle fylke seg og gjeste folka i bygda nedanfor der og jage dei vekk og ta over heile bygda. Då kunne trolla få bu i varme hus. Som sagt, så gjort, men gjetaren rakk å renne føre og åtvare folket i bygda om trollskokken, alle utan ei gammal kone som budde eit stykke ifrå dei hine. Folket rømte forferda då trolla kom hoiande, og ingen våga seg tilbake til bygda så lenge trolla var der og laga spetakkel.

Men kona som ikkje hadde blitt åtvara, ho var i stua si då trollskokken kom farande. Ho la seg då under eit breitt klaffebord og klarte å løyne seg for trolla. Om kvelden kunne ho sjå ut gjennom sprekkene korleis trolla kom inn og tok til å danse og skråle vilt. Det var ikkje til å halde ut: Då trolla var på sitt mest overgitte, brast det for kona og ho ropte ut under klaffebordet: "Å Gud, ver meg nådig."

Då trolla høyrde "Gud", gav dei seg til å skrike redde om kvarandre: "Eit spøkelse!" Dermed rende alle som ein frå staden, og sidan har dei ikkje våga seg til bygda meir.

Då folket kom tilbake til bygda, venta dei å finne den gamle kona daud, men i staden fortalde ho dei korleis det hadde gått ho med trolla. Etter den hendinga blei bygda kalla "Trøllanes".

Lærlingen til smeden

Det var ein gong ein mann som hadde ein son som ikkje makta å lære noko særleg. Til sist ville ikkje faren å ha guten heime hos seg lenger, og tok han ein smed og bad han ta guten lærling. Og lærling ville smeden gjerne ha, så dei to vaksne avtala at guten skulle gå i lære hos smeden eit år.

Då eit år var gått, kom smeden til mannen med guten og fortalte at no hadde han lært å bore eit hol. Faren meinte at guten ikkje hadde lært nok av smedeyrket med det, og bad smeden ha guten hos seg eit år til.

Året etter kom smeden att, og no hadde guten lært å smi ein spikar, fortalde han.

"Det er litt, men likevel ikkje nok, og ikkje for mykje på eit år", sa faren. "Vil du halde sonen min enno eit år og prøve å gjere han til ein god smed?"

Smeden sa ja igjen og tok guten med seg heim. Men guten blei ikkje mykje betre, så då smeden kom tilbake med han til faren etter det tredje året, ville ikkje smeden han han i lære lenger. Han hadde visst mista trua på at guten kunne bli noko til smed, og meinte han hadde ikkje så mykje nytte av han, til sjuande og sist.

Så gjekk sonen heime hos faren igjen. Han gjorde aldri noko, og derfor blei faren argare og argare på han, og ein dag kasta han ut guten. "Det er på tide du lærer å stå på eigne bein", sa han. "Vi vil ikkje fø ein lat gut lenger. Du får prøve deg: Dra ut i verda og klar deg sjølv."

Guten hadde ikkje anna val, for heime fekk han ikkje bli. Han fekk ikkje eingong pengar og niste med seg på vegen. I mange dagar gjekk han omkring på lykke og fromme. Men så møtte han ein svart mann.

"Kor skal du hen?" spurde mannen.

"Det veit eg ikkje", svarte guten. "Far har kasta meg ut heimanfrå for at eg skal klare meg sjølv, enda eg ikkje klarer å lære så mykje av alt som skal til."

"Kom med meg", sa mannen. "så skal eg lære deg opp. Og du kan vere ganske viss på at hos meg kjem du til å lære eitkvart."

"Kanskje det blir betre enn å ferdast på vona langs vegane", sa guten.

"Men det er eitt vilkår", sa mannen, "og det er at du tar på eit par skor som eg gir deg, og ikkje reiser vekk frå meg før du har brukt dei opp."

"Det kan vel ikkje vere noko gale i å gå med på det", sa guten.

Mannen gav guten eit stykke papir så han skreiv under på avtalen. Guten tok fram ein fin kniv han hadde smidd siste året, nippa seg så vidt i fingeren så det blødde, og skreiv bumerket sitt med blod. For bumerke hadde han også fått hos smeden. No var han lærling hos mannen, som tok han med heim til seg. Det første mannen gjorde då dei kom dit, var å gi guten eit par skor. Det var ingen vanlege skor, for dei var laga av tjukt skinn frå kvalross. Skorne var så gode å gå i at guten gladeleg gjekk i dei dag inn og dag ut og hadde dei på om natta også. Dei sat som støypt og gjekk ikkje av så lett heller, så han brydde seg ikkje med å prøve alvorleg på det.

Guten levde godt der på garden, og etter kvart tok han til å fatte meir og meir. Han blei glad og fornøgd, og slik heldt det fram i lang tid. Guten blei også så hendig og flink at han tok til å kjede seg aldri så lite. Så ein dag fekk han for seg at han skulle gå heimom og helse på der, og sette seg ned og såg over skorne sine. Det verka ikkje som dei var blitt slitne i det heile. "Det var gode skor", tenkte han.

Dagen etter gjekk han i gang med å øydelegge skorne sine, for han ville heimom eit tak, han. Men han fekk ikkje hol i dei fine skorne sine verken med hammer eller vatn. No visste han ikkje meir å prøve, og sette seg i senga med hovudet i hendene og gret, for han var redd han aldri skulle komme derifrå meir. Men til sist sovna han. Då drøymde han så rart - han drøymde at han fekk av seg skorne om han gjekk rundt kyrkja iallfall tre gongar. Neste morgon hugsa han draumen og skunda seg til kyrkja. "Det skal ikkje vere uprøvt", sa han til seg sjølv.

Han tok til å gå rundt kyrkja, og kjende snart korleis det røynde på skorne han gjekk i. Og etter tre omgangar var skorne så sundgåtte at tærne hans stakk fram frå dei. No tok han skorne i handa og gjekk heim til garden, gav skorne til mannen som hadde hjelpt han så mykje, og sa, "No er skorne i filler, så no er eg løyst frå avtalen vår", og dermed tok han til å gå sin veg, for no ville han heimom.

Mannen ville likevel ikkje la han sleppe vekk, og ville fakke han. Då brukte guten noko han hadde lært hos mannen. Han skapte seg om til ein gråsporv og flaug vekk. Men mannen skapte seg om til ei ørn og sette etter han.

Etter ei stund flaug dei to forbi kongeslottet. Der stod kongsdottera ved vindauget sitt og såg ut. Då fekk ho auge på sporven som blei forfølgt og fekk vondt av han, opna vindauget og sleppte han inn den vesle fuglen.

Då sporven kjente seg trygg hos ho, skapte han seg om til gut att. Så fekk kongsdottera heile historia om kva som hadde hendt. Dernest spurde guten om han fekk gjere seg om til ein gullring som skulle sitte på fingeren hennar, og det fekk han. Men først fekk han kongsdottera til å love at i fall nokon ville ta ringen ifrå ho, skulle ho straks kaste han på varmen, for ringen kunne ikkje brennast.

Ørna flaug ikkje heim då sporven blei berga av kongsdottera, men skapte seg om til ein ung mann og gjekk til kongeslottet og søkte om teneste.

"Godt", sa kongen. Han var i beit for folk. "Kva skal lønna vere, då?"

"Nokså lita", svarte mannen. "Og du treng ikkje betale meg noko før tenestetida er over."

Han viste seg snart å vere ein av dei beste tenarane kongen hadde hatt, og arbeidde for kongen i tre år. Så ein dag ville han reise heim.

"Då er det på tide med lønn for arbeidet", sa kongen.

"Ja", sa mannen, "men eg bed berre om ringen som kongsdottera har på fingeren, eg."

Det ønsket meinte kongen at dei lett skulle oppfylle, og skikka ein tenar til dottera for å få ringen. Men ho ville slett ikkje bli av med ringen. "Sei til far", sa ho, "at enda om han gir meg ein ring som er tre gongar så dyr som den eg har, vil eg ikkje gi frå meg denne ringen."

Då kongen fekk vite svaret, sende han to tenarar etter dottera. Gav ho ikkje ringen frå seg godvillig, skulle dei ta han med makt. Men kongsdottera skjøna kva som var i emning då dei kom, og kasta ringen på elden.

Tenarane gjekk med det same til kongen og sa kva ho hadde gjort. Kongen orsaka det for mannen.

"Eg ventar berre til oska blir kald", sa mannen. "Så plukkar eg ringen ut av oska." Så skunda han seg ut og skapte han seg om til ein hane, flaug opp på rommet til kongsdottera og gav seg til å vente ved eldstaden hennar. Etter kvart som elden brann ut, pikka hanen utolmodig i oska med nebben for å finne ringen.

Guten skapte seg fort som ein vind om frå å vere ring til ein svart hoggorm, og trefte hanen som var ute etter han, med eit kjapt, lammande hogg. Gifta fekk hanen til å hovne opp og stivne og falle i svime før han døydde. Det tok ikkje så veldig lenge.

Etter at mannen som hadde lært han opp, no var daud, torde guten å bli menneske att. Saman med kongsdottera gjekk han til kongen og fortalde korleis alt hadde seg, og korleis tenaren hadde vore.

"Jamen, då er du jo overmannen hans, du!" sa den gamle kongen. "Og vil du ha dottera mi til kone, så ver så god. Eg trur knapt ho kan få nokon som maktar meir."

Slik blei guten til sist gift med ei kongsdotter, og ho hadde han like kjær som ringen ho hadde bore i tre års tid. Då gamlekongen døydde, arva han og kona kongeriket og levde makeleg og lykkeleg så lenge dei levde, men ikkje lenger.