Fjellvettreglane for skriving

Reglar er oftast ganske kategoriske saker, og like fullt "breie saker", "breie ting", og det kan finnast situasjonar der unntak erpåkravd, ikkje berre fint.

Dei fleste kan sjå likskapen mellom å gå ein fjelltur og skrive ein tekst sakprosa. Somme kan også finne nyting i ei slik samanlikning. Godt forfatta tekst har altså start og slutt og noko imellom. Men enda viktigare er det å ha rett fokus med seg: Det er jamt sjølve skriveprosessen (turgåinga) som er hovudsaka, ikkje fikse skrifter som kjem ut av den og alle forholda som heng saman med den.

Om ikkje øving gjer meister, så hjelper korrekt øving tydeleg. Nokolunde likeins er det også med fotturar i fjellet og behageleg skriving – sjølve prosessen. Ein kan kanskje gjere livet sitt rikare fordi ein er fjellvant og kan å gå korte og lange turar under ganske gode forhold. Er forholda dårlege, held ein seg heller heime. Det som kjem er elles tommelreglar.

1. Legg ikkje ut på lange turar utan trening.

Skriv ikkje lange dokument utan kunnskap om og trening til slik verksemd.

2. Sei først ifrå kor du har tenkt deg hen.

Freist å orientere på førehand om kor du vil med det du skriv. Ei lita brifing i starten kan vere godt. Då kan voneleg ei vennepatrulje og andre finne sporet til deg i tilfelle eitkvart går gale – og det kan ein jamt halde seg budd på, fortel kaptein Edward Murphy i "Dersom noko kan gå gale, vil det før eller sidan gjere det." Murphys lov kan ein i lang tid hindre i å bli fullbyrda ved kloke nok tiltak, som å "binde dyret (frimodig id) hardt" og tone ned ting: Det vi skriv høfleg og distingvert utan å braute og sverje, kan mange fatte.

3. Vis respekt for vêret og vêrmeldinga.

Vis omsyn til forholda og skaff deg lødig orientering om dei, så du ikkje gir deg i kast med noko på måtar som kan bli kalla uforsvarlege og uforsiktige. Følg derfor med i utviklinga på feltet ditt, og generell utviklingsgang generelt. Det kan jo vere kjekt å bli så skrivegod at ein ikkje treng å bli redda av andre.

4. Lytt til vante fjellfolk.

Lytt til og lær av dei fjellvante; det er dei som har vore i terrenget og kjenner det, også i hardt vêr. Dei kan gjere deg delaktig i forholda og lønnsame ruter og enda meir.

In somme høve lønner det seg å stogge opp og spørje: "Erfarne fjellfolk, er det filologane eller diktarane?" Det kan vere begge delar, jamvel om somme diktarar har skrive mangt fælt mot filologar og andre kritikarar. "Critics are like eunuchs in a harem; they know how it's done, they've seen it done every day, but they're unable to do it themselves" [Brendan Behan (1923-64)]. Alexander Kielland sa nokså nær det same i si tid.

Skaff deg i tillegg det utstyret som hjelper dei erfarne. Noko mindre er kanskje ikkje høfleg.

5. Ver rusta mot uvêr og kulde sjølv på korte turar. Ta alltid med ryggsekk og det utstyret som fjellet krev. På lengre turar: Ha alltid med spade.

Når stormen kviler
og di lykke smiler,
og du synest allting går som best.
Nettopp då du, nettopp då du,
skal du vare deg mest.
- Ivar Aasen, i "Når du mest må strida"

"Alltid budd" er elles speidarmottoet. Spørsmålet er berre kva ein er budd til eller mot. Ver budd på litt av kvart – og ved å spørje andre til råds kan ein bu seg på somt ein ikkje føresåg aleine. Fordi forhold fort kan forverrast kan ein like godt programmere seg til å stå vel budd sjølv om forholda ser fine ut. Det er betre å gjere slik enn å bli dumma ut om noko uventa skulle inntreffe. Det er ein slags "kløktig pessimisme" som er ute og går. Den får bonden til å lage låve og hus som toler meir enn sommarvêr.

Kulde skal ein her tolke som dårleg mottaking. Uvêr kan vere fiendskap frå uventa kant, eller kanskje den vante kanten. I "ryggsekken" legg ein kanskje to-tre bøker om korleis ein forfattar, ordliste, og dikt. Mangt kan få plass i ein ryggsekk. Det er også kjekt å ordne til så ein kan kose seg midt i prosjektet.

Fjellet kan vere det monumentale som skal skrivast – Ein lyt ofte stramme seg opp for å komme opp i høgda og få det friare slik at orda flyt (being in the flow, som det heiter) og otten svinn inn litt.

Spada kan vere granskingsmiddel. Program (med automatisk ord- og setningsgransking i seg) kan for eksempel hjelpe framifrå.

6. Hugs kart og kompass.

Kart er oversyn. Disposisjonen kan fungere som kart. Mentale kart hjelper orientering og at vi finn vegen. Tankekart hjelper oversyn framifrå.

Kompasset er mykje som framdriftsplanen. Den som skriv avhandlingar i studiet, blir oftast avkravd framdriftsplan no om stunder.

Oversyn og framdriftsplan kan hjelpe deg som kart og kompass om halsen, så du finn fram steg for steg i skriveprosessen og ikkje overser detaljar som leier deg i retning av målet – vellykka skriving (vellykka skriveprosess), ikkje berre eitt vellykka skriveresultat.

7. Gå ikkje aleine.

Gå helst ikkje aleine. Gå ikkje aleine om du ikkje må. Somme diktarar har kjent på seg dei måtte, som Knut Hamsun og andre nobelprisvinnarar som leid fælt og svalt for kunsten sin. Hjelp frå vennar er ofte kjærkomen for den som skriv og kan trenge høfleg og vennlegsinna tilbakemeldingar. Det er jo også langt meir behageleg å få kjekke korrektiv undervegs i staden for å få dei etter å ha gått feil veg i lang tid.

Samtidig heiter det at du også bør unngå store følge der dei som er med har ulike føresetnader. Det er ikkje sikkert det blir tiltrengt framdrift i slikt følge.

8. Vend i tide. Det er ingen skam å snu.

Når vêret endrar seg uventa, kan ein altså justere opplegget sitt. Det er normalt ikkje lurt å prøve å trasse skrivevêret. Legg du ut på skriving i uvisst ver, så gå helst mot vinden (tøff deg fram). Då blir det kanskje lettare å gå tilbake etterpå.

9. Spar krefter og grav deg ned i snøen om nødvendig.

Sterk vind gjer påkjenningane verre. Unngå å bli sveitt; unngå å legge fram det du skriv for mange som blir sveitte av deg. Især om dei tar til å rope opp i lag over deg, kan det bli vanskeleg.

Et og drikk ganske ofte under vanskelege forhold; det kan tenkast å vere til hjelp (for idsystemet inni oss, til dømes). For lite drikke og mat gjer deg slapp, og du kan miste motet. Ein skal jo ha det godt.

Når fiendtleg omtale frå folk som før tok seg saman og tok seg saman med eitt haglar og piskar omkring deg som blindande snødrev, kan det vere overlag viktig å gå i dekning for å berge livet. Vent i så fall ikkje med å grave deg ned. Det kan skje på mange og ulike måtar, men vent ikkje med å grave deg inn i snøen til du er utsliten. Somme vel å sitere autoritetar, andre tar til forslitne vendingar og opplegg, og så bortetter. Slikt skulle du lære deg; lær prima akademiske verkemiddel når du har overskott, så har du skaffa deg velprøvd erfaring til det brakar laus: Det er ikkje greitt å vere frimodig diktar, kunstnar og rettlege vitskapsmann til alle tider. Det er det mange vitnemål på.

Diktarar og filosofar unntatt

Dei ni framheva punkta ovanfor er fjellvettreglane frå før 15. februar 2016. Då kom eit nytt sett reglar der noko slikt som "Velg tur etter evne og forhold så vi slepp ulykker og redningsaksjonar" summerer mangt som gjeld. Eigne vurderingar og kunnskap om forholda er meir framme no.

Nedanfor er like godt dei nye reglane med tips for skriving under kvart. Ein kan lese"skrivinga" der det står "turen", "kunnige på feltet eller i faget" der det står "erfarne fjellfolk", så kan ein venteleg fakke eitkvart nyttig.

Er det fordelar med berre å kunne dei? Kanskje og kanskje ikkje. Ein lyt følge dei og "gå på tur" - begge deler. Då kan det vere gagn i somt ender og då der det elles kunne sett mørkt ut. Når du kan og lever etter fjellvettreglar som høver lokalt, der du er, kan du mang ein gong ferdast tryggare i fjella, heiter det.

Diktarar og filosofar er elles ganske som fjellklatrarar – for slike utforskande gjeld også andre tommelfingerreglar, eller kanskje ingen gulna reglar.

Dei ni nyaste fjellreglane

1. Planlegg turen og meld frå kor du går.

Planlegg etter evne heller enn å skrive deg bort og setje deg fast. Ha informasjon om skriveområdet (feltet ditt) og forholda du skal skrive under. Lytt til erfarne. Skaff deg slik kunnskap og dugleik som trengst for det aktuelle tiltaket. Vis omsyn nok, så det blir ingen sleivar etter deg.

2. Tilpass turen etter evne og forhold.

Somme skriv (til dømes avhandlingar) for å klatre i samfunnet; andre skriv av heilt andre grunnar. Gjer laupande vurderingar av kva som krevst, og tilpass verksemda ditt ved å ta godt vare på det som er trygt og godt. Då kan det hende det blir nokon å dele opplevingar med også etter ei tid. Arbeider du for det meste på eiga hand, gjeld det å vere nøyaktig nok og varsam i det som tel.

Ikke legg ut på lang tids skriving utan høveleg erfaring: Ferme klarer å ta vare på seg sjølve og kanskje andre i same klatrelag også.

Vis omsyn til andre skrivande. Omsynsplakatar fortel sitt, og lovverket med blant anna kopirettar fortel sitt. Open og direkte kommunikasjon der det går an, kallast klarspråk, og plain English. Det er verdt å streve for.

3. Vis omsyn til vêr- og skredvarsel.

Forstå kva for ting du ikkje bør skrive i språkterrenget du skal ferdast i. Somt bryt godtatte skrivemåtar; somt bryt god skikk, somt er tabu, og somt er ulovleg.

Sjekk at du veit om dei aktuelle varsla, stilgaidane, fristane, og meldingane du treng å vite om. Enkel og klar skrivemåte kan duge om forholda er krevjande - det kan lønne seg.

4. Ver [godt nok] budd på uvêr og kulde, sjøv på korte turar.

Ha godt med utstyr av slikt slag som skriveturen og terrenget (forholda, omstenda) krev. Har du ikkje, så skaff det før du går i gang.

Hjernemat og drikke kan hjelpe i fall ein bruker lang tid eller lyt vente på eitkvart eller einkvan.

5. Ta med tiltrengt utstyr for å kunne hjelpe deg sjølv og andre.

Kan du klare deg aleine ei stormnatt og vinternatt, har du venteleg hatt godt utstyr.

6. Gjer trygge vegvalg. Kjenn att skredfarleg terreng og usikker is.

Skred kan løsne i heng høgare enn fem meter, og brattare enn 30 grader, og dessutan i i fjellsida over deg der du ferdast i flatt terreng. Skred kan gå tre gongar så langt som høgda på henget det blir utløyst ifrå.

Tronge bekkedalar kan bli terrengfeller. Skavlar kan losne om du går på ein fjellrygg.

Skred - motgangar styrtar buldrande nedover rundt og mot ein, alt ettersom. Trong dal: tronge forhold. Ikkje alle er så liberale og romslege og tolerante som vi kunne ønske det.

7. Bruk kart og kompass. Vit alltid hvor du er.

Orienter deg i tide i sær om du ikkje går langs godt oppmerka rute (studieopplegg med rettleiar, til dømes)

8. Vend i tide, det er inga skam å snu.

Bør du vende og ikkje ha framgang i skrivinga? Det heng saman med kva du og andre klarer, terrenget, føret, forholda, og vêret under eitt. Slikt får ein vurdere laupande.

9. Spar på kreftene og søk ly om det trengst.

Å avpass farten etter den svakaste og drikke ofte kan gjerast både klokt og godt.

Godt utstyr greitt tilgjengeleg og fagmessig nedgraving i tide kan tidt vere berginga. Ly kan ein finne i skuggen av svære - ein får til dømes sitere sværingar på feltet med takt.

✑ ◦Fjellvettreglane