Gode råd er ofte mangelvare i folkeviser.

Innleiing
Heilagviser
Tora liti
Draumkvædet
Gamle viser
Olav og Kari
Liti Kersti (Liti Kjersti)

Innleiing

Gjennom folkeviser uttrykker eit lokalsamfunn eller ei gruppe felles kjensler eller lettar børa under arbeid. I eldre viser finst mykje overtru og magi. I vår tid liker folk å lytte til dei, danse til dei, synge med, og kjenne kor fint dei når hjartet.

Mange folkeviser handlar katastrofar og konfliktar, og såleis om slike som knapt nok "folka" seg. Dei blei kjendisar i staden, ofte med tragisk utgang. Folkeviser fortalde lyrisk om lagnadene deira ved at ein forsongar song sjølve visene og dei dansande fall inn med omkved.

Det syner seg at svært mange folkeviser heng saman med sterke kjensler og adels- og riddarliv, og at dei har vandra: Dei fleste visene finn vi att i heile Norden og Vest-Europa. I tillegg finst spesielt norske viser.

Folkeviser er bra kulturskattar som syner gamle tiders verdiar. Visene, som blei nytta til ringdansar og andre danseleikar, levde på folkemunne i fleire hundreår før dei blei nedteikna av samlarar. Nokre av visene er kjente og kjære, og andre er lite tilgjengelege fordi dei er så alderdomlege at språket kan vere mest uskjøneleg, og fordi genren tillet koplingar av lause (og fragmentaktige) setningsbrokkar til tider. I Norske folkedansar (1925-3-4) skil Knut Liestøl (1881-1952) mellom:

Folkeviser

Heilagviser
Trollviser
Kjempeviser og riddarviser
Sogeviser
Dyreviser og skjemteviser

Nyare viser

Dikt av namnkjende menn

Andre deler inn på anna vis - alt etter føremålet, til tider. Når det gjeld balladetypar skil ein til dømes mellom:

Historiske viser
Naturmytiske viser
Legendeviser
Riddarviser
Kjempe- og trollviser
Skjemteviser.

Heilagviser

Tora liti

1. Duva sette seg på lindekvist,

- Gud å råde -
ho synge so fagert um Jesum Krist.
Herre Gud sende oss sin nåde.

2. Duva sette seg på lindegrein,

- Gud å råde -
ho syng'e so vent um Maria rein.
Herre Gud sende oss sin nåde.

3. Tora liti stod ute og slo sitt hår:
"Eg hev aldri høyrt venare fuglemål."

4. "Å høyr du Tora liti, eg talar til deg:
Å lyster du fylgja av landet med meg?"

5. "Koss kann eg fylgja av landet med deg?
Ein kongsson av England hev trulova meg."

6. "Å kjære Tora liti, du fylgje med meg,
Bi himmerike skal eg syngja for deg.

7. Kvår'e vil du heller i himmerike bu,
enn hera på jordi å gjeva di tru?"

8. Korleis kann eg til himmerike gå,
eg kjenner meg ingen sjukdom på?"

9. Tora liti fekk sott fyrr hanen gol,
og ho var daud fyrr upp rann sol.

10. So bar dei liket etter vegen fram,
dei tolv gudsenglar fyre rann.

11. Då dei kom seg til kyrkje-led,
dei tolv gudsenglane fall på kne.

12. Då dei kom seg på kyrkjegolv,
i himmerike ringa dei klokkone tolv.

13. Ho prilla på døri med fingrane små:
"Å jomfru Maria, skreid loka ifrå!"

14. Maria stod upp frå raude gullstol:
"Velkomi Tora liti, båd' trøytt og mod!"

15. "Ikkje er eg so trøytt, ikkje er eg so mod,

- Gud å råde -
ei liti kvilestund var fulla god."
Herre Gud sende oss sin nåde.

[Liestøl 18-19, jf. Garborg 50-51]

Draumkvædet

1

1. Vil du med lyda, eg kveda full' kann
um einkvan nytan' drengen,
alt um han Olav Åsteson,
som heve sove so lenge.

2. Han la seg ned um joleftan,
og sterkan svevnen fekk;
vakna 'kje att fyrr um trettandagen,
då folket åt kyrkja gjekk.
Og det var Olav Åsteson,
som heve sove so lenge.

3. Han vakna kje fyrr um trettandagen,
då soli rann i lie,
då sala han ut fljotan folen,
han ville åt kyrkja ride.
Og det etc.

4. Presten stend for altaret
og les upp lestine lange,
Olav set seg i kyrkjedøri
og tel'e draumane mange.
Og det etc.

5. Gamle menner og unge
dei gjeva etter gaum'e,
med' han Olav Åsteson
no tel'e sine draume.
Og det etc.

2

6. Eg la meg ned um joleftan
og sterkan svevnen fekk;
vakna 'kje fyrr um trettandagen,
då folket åt kyrkja gjekk.
For månen skin'e,
og vegjene falla so vide.

7. Eg hev vore meg upp med sky
og ned med havsens grunne;
den som vil mitt fotspor fylgja,
han lær kje av blidom munne.
For etc.

8. Eg hev fare yver vigde vatnet
og yver djupe dalar;
høyrer vatn og ser det inkje,
under jordi so mune de fara.
For etc.

9. Fyrste eg var i uteksti
eg fór yver tynnermo;
sunde gjekk mi skarlakskåpe,
og neglan' av kvar min fot.

10. Kjem eg meg åt Gjallarbrua,
ho heng so høgt i vinde;
ho er all med gulle slegi
og saum i kvorjom tinde.
For etc.

11. Bikkja bite og ormen sting,
og stuten stend og stangar:
der slepp ingen yver Gjallarbrui
som feller domane vrange.
For etc.

12. Vade so hev eg dei Våsemyran',
der hev kje stade meg grunn;
no hev eg gjenge Gjallarbrui
med rapa mold i munn.
For etc.

----------

13, Sæl er den i fødesheimen
fatige gjev'e sko:
han tarv inkje berføtt ganga
på kvasse heklemo.
Tunga talar
og sanning svarar på domedag.

14. Sæl er den i fødesheimen
fatige gjev'e korn:
han tarv 'kje ræddast på Gjallarbrui
for kvasse stutehorn.
Tunga talar
og sanning svarar på domedag.

3

15. So kom eg meg åt votnom dei,
der isane brunno blå;
men Gud skaut det i hugen min:
eg vende meg derifrå.
For månen skin'e
og vegjene falla so vide.

16. Så tok eg av på vetterstig,
alt på mi høgre hond;
der såg eg meg til Paradis,
det lyser yver vene lond.

17. Der såg eg sæle gudmor mi;
meg mune kje betre ganga:
"Reis du deg til brokksvalin,
der skal domen standa!"

4

18. Eg var meg i auromheime
i mange netter og trå;
det veit Gud i himerik,
hossi mang ei nau eg såg.
I etc.

19. Eg såg meg einom drengen den,
det fyrste eg vart ved,
liten småsvein bar han i fanget
og gjekk i jordi til knes.
I etc.

20. Så kom eg meg åt mannen den,
kåpa den var bly:
hans arme sål i dessom heime
var trong i dyre ti.
I etc.

21. Kom eg meg åt monnom dei,
dei bar på gloande jord:
Gud nåde dei fatige såline
som flutte deildir i skog!
I etc.

22. Kom eg meg åt bornom dei,
dei stodo so høgt på glo:
Gud nåde de syndige såline,
dei ha banna burt far og mor.
I etc.

----------

23. Der kom ferda nordantil,
og den reid no so kvast;
fyre reid Grutte Gråskjegge
alt med sitt store brass.
I etc.

24. Der kom ferdi sunnantil,
det tottest meg vera best;
fyre reid sakte Såle-Mikkjel.
han reid på kvitan hest.
I etc.

25. Det var sankte Såle-Mikkjel,
han bles i luren den lange:
"Og no skal alle såline
fram for domen gange!"
I etc.

26. Men då skalv dei syndesåline,
som ospelauv for vinde,
og kvar einaste sål der var,
ho gret for syndine sine.
I etc.

27. De var sankte Såle-Mikkjel,
han vog i skålevikt;
so vog han alle synde-sålir
burt til Jesum Krist.
I brokksvalin
der skal domen standa.

----------

28. Gamle menner og unge
dei gjeva etter gaum'e;
det var han Olav Åsteson,
no hev han talt sine draume.
Og det var Olav Åsteson,
som heve sove so lenge.

[Garborg 115-120; Liestøl 11-16]

Hulda Garborg (1923) og Knut Liestøl (1925) har dei same versa og stiller dei opp likeins. Det finst mange oppskrifter av Draumkvede-tekstar, men mange er berre brotstykke (fragment). M. B. Landstad skreiv opp ein versjon etter Maren Ramskeid frå Kviteseid i Telemark, og den har med meir stoff om Olaf (Olav). Den varianten av kvedet som er mest kjent i dag, er "tråkla" til av Moltke Moe rundt 1890 ut frå nedteikningar gjort på 1840-talet av faren hans, Jørgen Moe, og Peter Chr. Asbjørnsen. Moltke Moe-varianten har om lag dobbelt så mange vers.

Draumkvedet syner katolske normer.

Gamle viser

Olav og Kari

(Same tone som "Solfager og Ormekongen")

1. Olav sat heime i åtte år
- trø meg ikkje for nære -,
fyrr han vilde mor si sjå.
På vollen dansar mi jomfru.

2. "Høyre du, Olav, sonen min:
korleis likar du gifta di?"

3. "Soleis likar eg gifta mi,
som eg drikk både mjød og vin."

4. "Eg såg ho Kari ride
igår med alveside.

5. Ho ha kje anna til hest,
hell kvite bjønnen ho lika best.

6. Ho ha kje anna til beislering,
hell Frånar-ormen ho slengde ikring."

7. Kari ho ser seg ut vide;
so ser ho 'n Olav etter halline ride.

8. Ho gjordest både blå og bleik.
"No ser eg Olav, at han er vreid."

9. "Høyre du Olav, herren min,
kva tidend fekk du hjå moer di?"

10. "Ho sa, ho såg deg ride
igår med alveside."

11. "Det mone dei på meg ljuge.
Gud nåde den som det trudde."

12. "Korleis kann grase på jordi gro,
når sonen må ikkje mor si tru?"

13. Han la til henne med tynnarkvast;
serken rivna, og holde brast.

14. "Olav, Olav, slå ikkje leng'!
No hev eg fengi min hjartespreng."

15. So tok han Kari i sitt fang,
so bar han henne på silkeseng.

16. "Du dreg'e serken otor blode;
du sender han til mi moer!

17. Du bed ho tvær han rein'e,
og gifter ikkje døttar fleire!"

18. Kar kom seg til himmeriks dør;
jomfru Maria slepte 'a innafør.

19. Jomfru Maria tukka fram ein stol:
"Sit, liti Kari, og kvil din fot!"

20. "Du tarv ikkje rydja sess for meg;
eg er ikkje for god til å stande for deg.

21. Eg er ikkje trøytt, eg kann væl stå;
men må Olav Himmerike få."

22. "Sit, liti Kari, og kvil deg på;
Olav han skal himmerike få."

23. "Eg er ikkje trøytt, eg kann væl stå;
men må Olavs moer himmerike få?"

24. Jomfru Maria ho svara so
- Trø meg ikkje for nære -:
"Olavs moer kann ikkje himmerik få."
På vollen dansar mi jomfru.

Hulda Garborg 46-48]

Ord:

hall: bakke
tynnar: klunger
hold: kjøt

Liti Kersti

Liti Kersti ho var seg so lite eit viv,

- bronfolen løyper lett;
ho kunde kje råde sitt unge liv.

Med' det regner og det blæs.

For nordan under fjello,

djupt under hello,

der leikar det.

2. Liti Kersti ho var seg so liti eit brur;
ho kune ikkje nyklan' i låsine snu.

3. Liti Kersti ho sat i veven so fin;
"kvi renn'e det mølk utor brystine dine'?"

4. "Å det er kje mjølk um det synest so;
det er den mjøden eg drakk igår."

5. "Dei tvo ting er no kvarandre ulik':
for mjøden er bron og mjølki er kvit."

6. "Det nyttar ikkje lenger å dylja for deg,
at bergekongen nord, han hev lokka meg."

7. "Er det bergekongen nord som hev lokka deg,
kva er det då for gåvur, han hev gjevi deg?"

8. "Å han gav meg ein raudan gullring;
det ikkje maken på dronningi's fing.

9. Og han gav meg ei harpe av gull,
som eg skulde slå på når eg var syrgjefull."

10. Liti Kersti, ho på gullharpa slo;
det høyrde bergekongen i bergi nord.

11. Å bergekongen kjem seg ridand' i gård;
mor til Liti Kersti ute for honom står.

12. "Å må eg ikkje Kersti med godom få,
so skal eg lata eld yver Beiarlande gå."

13. "Å fyrr du skal brenne mitt lande til mein,
so tak Liti Kersti og flyt henne heim!"

14. Liti Kersti, ho ha' på seg stakken blå;
der var meire gull hell der var tråd.

15. Liti Kersti ho ha' på seg silkesokkar små;
sylvspente skor ha' ho der utan-på.

16. Liti Kersti, ho er ikkje beltevand;
ho slengjer ikring seg det raude gullband.

17. So gjeng'e ho seg til bekken klår;
vaskar deri sitt silkehår.

18. Liti Kersti, ho seg ifrå bekken går;
den høge gullkruna sette ho på.

19. Liti Kersti ho inn gjenom døri steig;
Bergekongen trudde det var soli som skein.

20. Bergekongen hadde seg ein gangar spak;
han sette Liti Kersti uppå hans bak.

21. So reid dei berge tri gongar ikring;
og berge det opnast, so dei kom inn.

22. Då dei reid yvi høgelofts bru,
liti Kersti ho gret, og bergekongen log.

23. Dei sette liti Kersti på sylvarstol;
dei gav henne drykk av ei sylvarskål.

24. Den fyrste drykken liti Kersti ho drakk,
dei kristne lòndo ho endå gat.

25. "Kvar er du fødd, og kvar er du bori?"
og kvar er dine jomfruklæde skorne?"

26. "I Norig er eg fødd, og der er eg bori,
og der mine jomfruklæde er skorne."

27. Den andre drykken liti Kersti ho drakk,
dei kristne lòndo ho aldri meir gat.

30. "Kvar er du fødd, og kvar er du bori?
og kvar er dine jomfruklæde skorne?"

31. "I berge er eg fødd, og der er eg bori,
og der er mine mofruklæde skorne.

32. I berge vil eg liva, og der vil eg døy

- bronfolen løyper lett -; og der er eg kongens festarmøy,"

Hu! det regner og det blæs.

For nordan under fjello,

djupt under hello,

der leikar det.

lóndo: landi.
gat (her:) mintest.

[Hulda Garborg, 31-33]

Ein annan variant:

Liti Kjersti ho var seg så fagert eit viv,
- Det regnar og det blæs -
ho ri nord i berga på gangaren kvit.
- For djupt under hellene,
langt nordi fjella
der leikar det.

Men som ho no kom seg til berga dei blå
Då høyrer ho frå haugo det spelar og læt.

Ho stanar sin gangar bak bergo dei blå
og Haugebonden bort til Liti Kjersti han går.

"Å høyr du Liti Kjersti det seier eg deg
Vil du til haugo heim fylgje med med?"

"Nei eg kan kje til haugo heim fylgje med deg
For mor mi sit heime og ventar på meg."

"Tenk aldri på store, tenk aldri på små.
Alt det du ønskjer av meg sku' du få."

Liti Kjersti ho reid seg til bergo dei blå
Og Haugebonden etter på gangaren grå.

Så rei dei kring haugar tre store tre små
Og heim att til mor si ho aldri meir kom.

Men stundom når det skymest
kring berga dei blå,
- Det regnar og det blæs -
då høyrer du frå haugo det sukkar
så sårt
- For djupt under hellene
langt nordi fjella
der leikar det.