1. Ordspråk, haikudikt og attgivingar av attgivingar av attgivingar av japansk poesi . . .
   • Basho
   • Issa
   • Buson
   • Frå klassisk japansk poesi 1
   • Frå klassisk japansk poesi 2
   • Frå klassisk japansk poesi 3
   • Frå moderne japansk poesi 1
   • Frå moderne japansk poesi 2
   • Frå moderne japansk poesi 3
2. Til sist i dette

Ordspråk, haikudikt og attgivingar av attgivingar av attgivingar av japansk poesi . . .

Gjendikta dikt frå Japan er gitt att på nynorsk her på sida for å syne samanhengar mellom japanske ordtak og ytringar som overlappar japanske ordtak i diktform, og til dels går som ordtak.

I innleiinga står det noko kortfatta om dikta som kallast haikuar, og om nordmannen Arne Dørumsgaard (1921-2006) som gav att dikt frå Austen på norskdansk (riksmål). Det var eit massivt arbeid som blei krona med litteraturprisar og eit doktorat.

Fleire av bøkene Dørumsgaard gav ut, er fylt med haikuar. Haikuar er svært tettpakka, sorgmilde vers. Før i tida var dei epigram (korte, fyndige dikt) med 17 stavingar (mora i), og skulle tradisjonelt vise til ei årstid med hjelp av ymt eller ord som representerer årstida. Kjernen i haiku er å sette to ordbilde saman på diktarleg vis. Med åra har reglane for haikuar blitt mindre stivbeinte, og haiku blandar seg med andre diktformer. Grensa mellom haikuar og ordspråk er nokså laus og flytande. Det blandar seg.

Andre kulturar har til dels annleis måtar å forme ordspråk (fyndord) på enn vi har, utanom ganske like eller overlappande måtar. Fyndige framsettingar kan ein finne som dikt, kvad, haikuar, sitat og ordspråk, til dømes.

Nedanfor kjem rimeleg godt kjente "japanske kvad og strofar", og i nynorsk målbunad i høvet. Mest alle er gitt att frå Arne Dørumsgaard (1921-2006) sine gjendiktingar på norskdansk (riksmål) av gjendiktingar og omsettingar på andre europeiske språk. Ein får enkelt sagt gjendikta gjendiktingar av gjendiktingar -

Basho

Apefjeset:
apemaska
år etter år. [1986:107]

Korta til fyndord: "I yrkeslivet aper mange så fælt . . ." (Jf. rollespel)

Larmande prella dei av mot den spegelblanke issa til guten:
dei første vinterhagla! [1986:113]

Stemma til blekkspruthandlaren:
uråd å høyre skil
på ho og ein gauk! [1986:117]

OPPHAV
Den drivkvite lotusblomsten
foraktar ikkje gjørma han blei til i
og som frøa hans slår rot i. [1986:160]

Korta til fyndord: "Den som kjem seg opp i verda, kan gjerne hugse bakgrunnen sin."

VENDEPUNKTET
Sola glør
utan å anse haustvinden. [1986:181]

Korta til fyndord: "Haustvinden rår ikkje som sola."

FRÅ KOYA'S HEILAGE BERG
Som eg sakna mor og far med eitt
då fasanklaga braut inn i stilla! [1986:195]

"FROSKEDIKTET"
Ein gammal dam
Ein frosk bykser uti.
Skvulp.
TK

Denne haikuen er "alle omsettarars skrekk" nemner Dørumsgaard, og kan hende det mest vidgjetne av alle haikuane til Basho (1644–94) - og dessutan eit av dei mest omsette versa i verdslitteraturen. Dørumsgaard vartar opp med noko nær tretti gjenskapingar av det til ymse europeiske språk av ulike gjenskaparar, og fortel korleis diktet blei til:

Ein vårdag i 1686 sat Basho i hytta si ved elva og lytta til duene som kurra i sakte vårregn. En mild vind førte kronblad frå kirsebærblomster varsamt til marka. Stundom høyrde han og lærlingane hans lyden av froskar som hoppa uti vatnet i hagen hans nedanfor. Han sat og mediterte då han brått gav lyd frå seg: "Ein frosk som hoppa: eit skvulp." Ein av lærlingane hans foreslo ein opningsstrofe, men etter å ha tenkt seg om, valde Basho ein annan - denne: "Ein gammal dam -". [1986: 56-60; 234-35]

Paal-Helge Haugen har: "Gammal dam - Ein frosk hoppar: Lyden av vatnet." [1986:235]

I DET RETTE LYSET
Jamvel kråka er pen
ein snøkvit morgon ved daggry. [1986:214]

Issa

FÅFENGT
Fuglane bygger bu
men veit ikkje at treet deira skal hoggast i dag. [1966:82]

SKJEBNE
Barnet tar til å le –
og natta kjem. [1966:87]

SONEN
Å, heim frå barndomsdagane –
eg vende gjerne attende,
men tornane sperrar vegen for meg. [1966:108]

VED HEIMSTADEN
Smilet som helsar oss velkommen
byr også farvel. [1966:125]

Buson

KVILE
Eg kom til kirsebærtreet.
Eg sov i treskuggen.
Det var gleda mi. [1985:63]

Korta og forma som fyndord: "Å sove under kirsebærtreet er også ei glede, sa mannen, han nådde ikkje opp til bæra."

TRENGT
Erkebispen tømmer blæra si
over visne grastustar på grastorva. [1985:118]

Korta til fyndord: "Også bispar har naturlege behov."

UFORLØYST
Tre gongar lydde klaga til hjorten
ingen sidan har høyrt. [1985:131]

Korta til fyndord: "Hjorten som ingen fekk sjå, fekk ingen skyte."

MØTE
På brua ei måneklar vinternatt:
ein svartkledt munk. [1985:154]

Korta til fyndord: "I nattemørket er alle munkar (kattar, grisar) mørke/svarte/grå."

Klassisk japansk poesi, første samling

ANONYM: DEG SJØLV
Er du rein av hjarte og tru av sinn,
vil gudane skjerme deg utan bøn.
[1968a:68]

KAKINOMOTO NO HITOMARO: EIN GANSKE LITEN SONG
Slarvet gror som ugras i sommarengene . . . [1968a:81 - delvis]

OTOMO NO TABITO: SANNKJENNING
Den som føler tilværet som isnande tomt,
føler hjarte-armoda vekse frå dag til dag. [1968a:134]

KASA NO IRATSUME: NÅR SKUGGENE FELL
Som doggdropane i hagegraset når skuggane fell,
svinn livet mitt. [1968a: 156]

Klassisk japansk poesi, andre samling

DIKT AV KEISAR UDA
- skrive rett etter han gav avkall på trona

Ved stranda kviler ei trane
urørleg blant grøne siv.
Ho er som ei skumkvit bølge,
skyld i land av vinden —
for trøytt til å vende heim. [1968b:65]

Han skriv vel om seg sjølv, figurativt, ved hjelp av bilde. "Kor gripande har ikkje diktarens eiga sinnsstemning komme til orde i dette verset der han med utsøkt eleganse stiller opp to bilde mot kvarandre, for endeleg i siste linje å bringe inn at han er lei, som slutt-replikk, utan direkte å komme med ymt. Men ein kjenner heile tida diktets dobbelbotn enda sterkare ved det som blir fortagd – her, som så ofte elles, får smerten som blir halden attende, sorga som ikkje blir nemnd, desto større verknad", skriv Arne Dørumsgaard. (1968b:24 - mi omsetting.]

Gjort om til noko meir ordspråkaktig: "Trana som ser ut som vinden har skylt ho i land, kan vere for trøytt til å dra heim." I overført tyding er det ein kar - til dømes ein keisar - som blir nemnd ved metaforar og bilde - slik hag ordkunst.

SOSEI: DET FATTIGE SINN (UTDRAG)
Det golde hjartet haustar ingen frukter. [1968b:59]

BOKUSUI WAKAYAMA: HÅP
Eg et av grøn sommarfrukt
og føler eit gledebluss:
Enno kan eg bli tretti . . . [1968b:124

Klassisk japansk poesi, tredje samling

ANONYM: LUTTEN PÅ VEGEN
Furua lever i tusen år, markblomen berre eit døgn, men begge vandrar vegen til ende og følger skjebna si fram. [1968c:72]

TADATOMO: TREKOL
Ein gong
var denne kvite oska
ei snøtung grein . . . [1968c:106]

Moderne japansk poesi 1

SHIKI: METODAR
Om kunsten å synge
stridast framleis froskeskolen
og lerkekrinsen. [1967:67]

SENRYU: UTANLANDSREISE
Heim kom han
etter å ha sett alt han kunne forstå. [1967:119]

TACHIBANA AKEMI: SMÅ GLEDER
Kor letta ein blir
når ubedte gjestar gjer mine til å bryte opp
før ein tør håpe
å sjå dei på dør! [1967:176]

Moderne japansk poesi 2

FRITT FRÅ HAKUSHU KITAHARA: ROKKEN
Kvelden blir tagal når rokken sakte går rundt.
Kor einsam ho er, som sit dauv og blind for anna, heilt til
tankene surrar omkring. [1969:114]

Moderne japansk poesi 3

IKU TAKENAKA: SPEGELEN
Eg strekker hendene fram for å plukke opp restane av meg sjølv
inne i spegelen. [1971:268]

Til sist i dette

Moderne japanske dikt er blanda vare. Interesse for haiku og liknande "telegramdikt" tok seg kraftig opp verda over rundt midten av 1900-talet og har halde seg til i dag.

Når vi no har fått eit visst overblikk over haiku-sjangeren i omsetting, vel å merke, og fått sjå at haikuvers kan bli til ordspråk, høyrer det vel med å nemne at ordspråk kan stillast opp som tilnærma haiku eller moderne haiku, som er litt friare.

Om Dørumsgaards verk, som eg har omsett og gjendikta frå ovanfor: For arbeidet med gjendiktingane av Austens gamle poesi fekk han Ordets pris i 1971, Bastianprisen i 1979 og blei utnemnd til æresdoktor i litteratur ved universitetet i Taipei, Taiwan, i 1982. Og når det gjeld nynorsk, vurderer Dørumsgaard det til at det som ordmusikk kan ligge nærare den fremste haikudiktaren, Basho, enn norsk riksmål. [Kjelder o.a.]

Dermed er vi ved vegs ende i denne runden som også inneheld prislønna gjendiktingar av gjendiktingar som opnar opp til framande kulturar i Austen, og ligg på kunstnarleg nivå, ifølge juryen som gav Dørumsgaard Bastianprisen.