Kulturhistorie

Slik som mange hestar dreg sola over himmelkvelven i mytologiar, dreg mange fagemne kulturhistorie fram. Vogna er status frå høgare lærestadar, kan vi seie.

Kulturhistorie er eit samlenamn. Det står for ulike forskingsfelt og kunnskapsgreiner som tar opp kulturelle drag og fenomen i historisk perspektiv. Blant dei mange fagfelta er kunsthistorie og folkloristikk.

Sveitsaren Jacob Burckhardt (1818-97) hjelpte til å forme fundament for kulturhistorie som fag. Faget voks fram merkbart i utlandet frå 1970-talet, sånn omtrent. Mange kulturhistorie-studium i utlandet vurderer tilpassingar av tradisjonell kultur til massemedia- og konsumentkulturen av i dag, eller andre kjenneteikn ved livet no for tida. Kulturhistorie overlappar nokre andre fagfelt, og i USA er feltet nært knytt til "American studies".

Kultur har mange "hovud", mange greiner, og kulturstudium kan vere så mangt. Ulike kulturstudium er blitt populære ved universitet og høgskolar rundt om. Ved NTNU, universitetet i Trondheim, har ein ein seksjon for arkeologi og kunsthistorie; ved universitetet i Bergen, kunst- og kulturhistorie, med fokus på vestlandskunst. Det blir også undervist i kulturhistorie ved universitet i Agder.

Ved universitetet i Oslo blir omgrepet 'kulturhistorie' nytta som samlenemning for dei tidlegare faga folkloristikk (folkeminneforsking) og etnologi. Dei to faga blei slått saman til eit felles fag hausten 2002. I folkloristikken ser ein på folklore med forteljingar, folketru og andre kulturutslag, og får vite meir om korleis menneske opplevde og organiserte verda før i tida – kva for idear og fantasiar dei hadde og spreidde mellom seg, ofte på sida av offisiell kristendom. Folk hadde då som no ei fasettert og sjeldan heilskapeleg oppfatning av korleis verda var. Ei slik oppfatning fungerte som ei vid fortolkingsramme for mange. Fantasiane og ytringane deira utfalda og utvikla seg ein heil del opp imot ho. Ganske låst tru førte til forteljingar om hulder og nøkk tidlegare, der vi i dag har nokså gåtefulle ufoar å hanskast med omgrepsmessig.

Folkloristen Ørnulf Hodne skriv at

ingen trudde på alt, somme førestillingar hadde større livskraft og tilpassingsevner enn andre, somme personar var "spesialistar" på visse felt (synske, kloke og såkalla trollfolk), andre avviste alt som hadde med slik overtru å gjere og motarbeidde dette etter beste evne med folkeopplysning og rettsapparat. (Hodne 1999, 11)

Emne som kulturhistorikarar undersøker kan vere dagligdagse forhold, kunst, arkitektur, religiøse førestillingar og andre åndelege forhold og mykje anna. Ein studerer gjengse kulturtradisjonar og tolkar dei. Ein undersøker vitnesbyrd – blant anna forteljingar – som gir innblikk i levemåtar, kunnskapar, skikkar og kunst frå tidlegare tider. Ein ser etter kva spor folk sette, kva livsgrunnlag dei hadde før i forhold til no, korleis dei kommuniserte og kva slags kommunikasjonar som var, og sambandet i det heile. Bilde og foto er viktige dokumentasjonar. Det nye feltet har rom for folkelege ytringar og tilhøve, for eksempel lokalhistorie, blomsterenger, beitedyr og gardshald eller dekorativ rosemåling påverka frå Nederland – i samla utsyn. Det er rom for mangt.

~ೞ⬯ೞ~

Vandresegnkatalogen

Same slags forteljingar går att frå eine staden til den andre her i landet i at ein heil del av innhaldet er nokså likt i dei, men med ulike lokale forankringar. Slike forteljingar blir kalla vandresegner, som på engelsk heiter migratory legends. Mange slike har blitt skrivne ned av samlarar, og oppskriftene (= nedskrivingane) finst i Norsk Folkeminnesamlings arkiv, Norsk folkeminnelags skrifter, og som avisutklipp. Dei er katalogførte i den norske vandresegnkatalogen som blei utarbeidd av Reidar Th. Christiansen. Det er rom for tillegg i han. "ML" i katalogen står altså for migratory legends:

Naturmytiske segner

ML3000 – ML3025 Svartebokprestar. Fanden

• ML3000 Wittenbergskolen – 27 variantar
• ML3005 Prest manar "spøkelse" i jord – 13
• ML3010 Fanden som karjolhjul – 18
• ML3015 Fanden i kortlaget – 42
• ML3020 Ukunnig løyser Fanden – 57
• ML3025 Skyss med Fanden – 23

ML3030 – ML3080 Trolldom

• ML3030 Kvitormen (Visormen) – 18 variantar
• ML3035 Trollkjerringdottera – 16
• ML3040 Trollkjerring kinnar smør – 14
• ML3045 Trollkjerringa og tenesteguten – 12
• ML3050 Trollkjerringstemne – 5
• ML3055 Trollkjerring blir skadd -2
• ML3060 Ormemanaren – 21
• ML3065 Padda og ormen – 2
• ML3070 Fanden i danselaget – 11
• ML3075 Fanden tar utru brur – 2
• ML3080 Finneferd – 9

ML4000 – ML4050 Menneskesjela. Hamløyparar. Gjengangarar

• ML4000 Sjela på vandring
• ML4005 Hamløyparar (mannbjørn, varulv)
• ML4010 Gift med mara
• ML4015 Daudingmessa
• ML4020 Daud utan tilgiving
• ML4025 Utburden får namn
• ML4030 Daud mor går att

ML4050 – ML4090 Vetter i vatn

• ML4050 Rop frå vatnet
• ML4055 Sjøvetter varslar storm
• ML4060 Sjøvetter gir råd
• ML4065 Sjødraugane og landdraugane
• ML4070 Draugen prøver rom
• ML4075 Utrøst
• ML4080 Jenta i kobbeham
• ML4085 Havhest og sjøorm i kamp
• ML4090 Fossegrimen (nøkken), læremeister i felespel

ML5000 – ML5050 Troll

• ML5000 Troll liker ikkje uro
• ML5005 Skyss med troll (Blessomsegna)
• ML5010 Møte med troll – ta i handa
• ML5015 Troll finn "leiketøy"
• ML5020 Å ferje troll

ML5050 – ML6070 Huldrefolk (underjordisk folk)

• ML5050 Håp om å bli salig
• ML5055 Huldreprest
• ML5060 Jaga hulder
• ML5070 Jordmor hos dei underjordiske
• ML5075 Flytte fjøset
• ML5080 Bede huldrefolk om mat
• ML5085 Bytingen
• ML5090 Kone av huldreætt
• ML5095 Nærgåande hulder
• ML6000 Nærgåande huldrekar
• ML6005 Huldrebryllaup på setra
• ML6010 Fanga huldreunge
• ML6015 Huldrefolk på julegjesting
• ML6015A Jul i Halten
• ML6020 Takknemleg huldrekone
• ML6025 Vekker folk
• ML6030 Varslar om tida
• ML6035 Skjere åkeren
• ML6040 Huldresoldatar
• ML6045 Huldrehornet
• ML6050 Huldrehatten
• ML6055 Huldrekrøtter
• ML6060 Huldrestuten
• ML6065 Huldretjern
• ML6070 Bodberar for dei underjordiske

ML7000 – ML7020 Nissen

• ML7000 Nissar slåst
• ML7005 Den vesle børa
• ML7010 Hemnar seg
• ML7015 Nye klede
• ML7020 Nissen på flyttelasset

ML7050 – ML8025 Historiske segner

• ML7050 Ringen i fisken
• ML7060 Strid om kyrkjetomt, byggemateriale flytta
• ML7065 Kyrkjebyggjaren
• ML7070 Kyrkjeklokker
• ML7080 Pesta med lime og rive
• ML7085 Pesta og ferjemannen
• ML7090 Attlevande etter pesten
• ML7095 Aude hus og kyrkjer etter pesten
• ML8000 Utfor stupet
• ML8005 Heim til konas bryllaup
• ML8010 Skattegraving
• ML8025 Røvarar på setra

Tillegg

• ML4035 Deildegasten
• ML4095 Nøkken som hest

~ೞ⬯ೞ~

Profilen o.a.

Korleis forteljingane blei til. Forteljingar frå vandresegnkatalogen er her gjendikta og omskapte. (1) Alle har blitt overført til lett nynorsk. (2) For somme forteljingar har eg blanda inn høvelege fragment frå andre forteljingar av same segntypen, så ein får godt utfyllande forteljingar innanfor segntypen. (3) Somme forteljingar er dessutan sette saman "frå scratch", der gilde bitar frå ulike, nedteikna og skisseaktige forteljingar er sydd saman. Eg har lagt mest vinn på at forteljingane som er med, dekker ulike typar vandresegner, og elles kan vere godt representative for innhaldet i kvar type.

Eventyr for folk, eventyr for arkiv: Det er ikkje alltid at arkiverte historier er fine som forteljingar. Somme arkiv-skrifter kan ha mykje godt å fare med, og treng kanskje berre ein liten tøtsj eller tre eller fire. Andre kan det vere verre med når profilen er "underhaldning meir enn arkivtale", og hovudvekta er lagt på underhaldande historier. Det er mykje det same som Asbjørnsen gjorde i si tid. Han valde ut dei variantane av ei forteljing han likte best og bar fram den. Asbjørnsen sette også segner frå andre kontekstar (samanhengar) inn i rammeforteljingar som han dikta saman. På det viset slepp ein nokre dusin gjentakingar av folkeminnevariantar.

Diktarleg redigering, som blant anna Grimm-brørne og Peter Chr. Asbjørnsen er kjende for, har eit motstykke i heilt ordrette nedteikningar eller ganske ordrette. Blant dei mange som har skrive ned ganske nøyaktig forteljingar slik dei blei fortalde, var den danske folkloremannen Evald Tang Kristensen. Han samla mange eventyr på Jylland. Det blei iallfall seks samlingar av det, i tillegg til mange tusen andre danske folkeminne. Kristensen valde å overlate til "vitskapen" å gjere høvelege utval sidan. Odense Universitetsforlag har gitt ut eit trebandsverk med eit utval av eventyra. Det nyare utvalet er omsett til moderne dansk frå jysk, og er redigert av Vibeke Arndal. (Kristensen og Arndal 1995, 1998, 2000).

Her ser vi at om det veg mest å bere fram gode forteljingar, kjem så som likande omsetting frå dialektar; utval av høveleg materiale frå arkiv og andre kjelder; og former for redigering med. Og arkivarar har andre ansvar.

Gammalt underhaldingsrepertoar. Når vi studerer kva dei gamle var opptatt av å fortelje og kva roller dei gav aktantane i segnene – fanden, huldra, nøkken, og vidare – sansar vi lett at her har fantasien fått utfalde seg eit stykke, fordi det var ganske felles grobotn for nett slike historier og førestillingar i folket i form av kustus, reguleringar, fortrengingar, projiseringar og anna som synte vanskar. Visse lyster blei assosiert med fanden: drikk, kortspel, og fælande stor fart til sjøs og i lufta. Dei underjordiske var som vrengebilde under jorda, og dei levde ganske likt folk på overflata. Hekser eller "troll til koner" flaug i lufta og dansa utanfor grensene som var sette blant folk.

Underhaldande skremselshistorier har til dels fungert åtvarande, i likskap med til dømes eventyret om Raudhette. Somme segner ber moral med seg utan at det er direkte sagt, så som: Gjer opp gjeld og anna uhumsk før du døyr, for etter det kan det vere for seint å ordne opp i ting, og ein blir ille plaga.

For å tyde segner godt, lyt ein lese mellom linjene – tolke, som det heiter. Det finst mange innfallsvinklar, så som den psykoanalytiske. Kva representerer dei ulike sjablong-figurane? Kva fortel dei om kva som truleg stod på spel for folk før? Svara ein får, kjem an på kven ein spør. Eg vil ikkje gå mykje inn på slike tilhøve her, men i første rekke gi att forteljingar som kan glede mang ein.

Inga særleg målgruppe. Stubbane her kan kanskje høve for 16-åringar og oppover.

Gestaltar i folkloren: Gå til sida Folklore-gestaltar