Folklore-gestaltar – Gullvekta

Fantasien hjelper sakte

Å ikkje automatisk tru alt ein les, og ikkje mistru alt heller, er ein del av livskunsten. Ein annan del er å fare varleg. Det kan den som blant anna lærer av andre sine mistak og dermed slepp å gjere alle sjølv. Det er altså ein god ting å lære av mangt slags "tull" som andre har gjort eller forma - fablar, til dømes. Slikt kan ein lære av. Det finst altså urimeleg tull og meir erfarent tull. Dessutan finst utvikla "tull" eller vyar, som når enkelte grejor og hjelpemiddel i eventyrarven blir røyndom og gagnleg for folk. Det har skjedd. Derfor skulle ein ikkje forkaste fantasien, men hjelpe han å løyse flokane sine - helst enkelt og klokt. [Vyar før: realisert til gagn i ettertid]

I Asbjørnsen og Moe si oppteikning "Veslekort" flyg ein fugl forbi ei hole som ligg 300 meter under havoverflata. Berre keisarpingvinar frå Antarktis er fuglar som kjende for å kunne "fly" (svømme med vengane) så langt ned som til 535 meter. Frå heimlege farvatn er skarv kjent for å kunne dykke om lag 150 meter ned. Det blir ikkje djupt nok. Men Veslekort kom seg 300 meter ned utan skikkeleg dykkarutstyr . . .

La oss for moro skuld seie det ikkje var ein fugl som flaug forbi, men ein fisk som svømte forbi og for eksempel spytta ut eit fiskebein. Makrellen hadde lenge eit dårleg rykte om at han åt lik i sjøen, og den brune stripa under skinnet til makrellen blei kalla "mannakjøt". Men makrellen et for det meste plankton, særleg raudåte, og jagar i stim etter slikt som brisling og sildeyngel. Det er som ordtaket seier: "Store fiskar et mindre fiskar." Det er eit ordtak som ikkje stemmer for pirajaer; dei er små ferskvassfiskar med kraftig bitt, og kan ete både fisk, dyr og menneske om dei slepper seg laus - (Wikipedia, "Piranha (eng.)"

I eventyret "Veslekort" finn altså eit bein vegen til grotta i undervassberget, men det er ei hake ved det: Skulle noko kunne drive ned, ville sjøvatn følge med med veldig trykk, lufta i hola bli pressa ut, og venteleg drukne alle som trong luft der. Etterprøv gjerne: Ta ei trakt og hald ho opp ned, heilt neddykka i vatn, og sjå at lufta forsvinn. Skjer noko liknande nedi havet, er det til å drukne av. (Jf. Wikipedia, "Pustegass")

Risen trudde også kongsdottera kunne sjå fisk tvers gjennom berg og ut i mørke havet langt der nede - i ei tid teknologien ikkje var så langt kommen. Skulle det vere mogeleg, måtte helst berget vere av gjennomsiktig stein somme stadar, eller utstyrt med tjukt safirglas ein kunne sjå gjennom, eller noko anna gjennomsiktig.

Det finst element i dette eventyret som er "så urealistiske at det svir", men tull kan stundom ha kimar av nyttige opplysningar med seg. Det kan ein ikkje sjå vekk frå. [Tull før: gagnleg i dag og i morgon]

At det ligg noko under tull, skal ein ikkje sjå bort frå. Psykoanalysen funger i takt med den lærdommen, på sitt vis. Både jungianarar og freudianarar har også prøvd å forstå eventyr i lys av teoriane sine. Det finst dessutan andre innfallsvinklar.

[Wild Facts 2012; Ningaloo Atlas 2012; Wikipedia, s.v. "Emperor penguin"; Høihjelle 2009; Charterworld.com 2012]

Barbering

Barbere er å skjere og snitte vekk skjegg eller hår på hovud og på kropp med kniv, barberhøvel og liknande. Mange menn i vår tid barberer fjeset kvar morgon, og kor tallause kvinner barberer seg no for tida, får dei sjølve halde greie på. Det er ikkje berre leggar og armholer. Også hår rundt underlivet kan friserast. I dag barberer folk flest seg med barberhøvel eller barbermaskin. Grunnane er mange og ulike. Det finst hygieniske og praktiske årsaker, og ikkje berre motar. Barbering kan gjere det enklare og raskare å vaske fjes og kropp. Ved hjelp av barbering kan ein unngå smitte og lus og hjelpe til med at medisinske operasjonar går lettare der ein lyt skjere i område som normalt er dekt med hår.

Før barberhøvelen kom, fjerna menn uønska skjegg med rakekniv, barberkniv, eller dei fekk nokon annan til å gjere det for seg, kanskje for betaling. Først blei området som skulle barberast, såpa inn med ein kost av grisebust eller anna materiale. Så blei det ført ein kvass kniv over området som skulle barberast, så hår og skjegg blei kutta nær hårrota. Kutta barberkniven godt og handlaget var i orden, verken lugga det eller laga mange sår. Barberar (bartskjerarar) før i tida tok seg dessutan av sår og trekte tenner, og tappa blod av folk.

Årelating var mykje utbreidd, og skulle hjelpe på mangt der årsaken skulle vere "for mykje blod i kroppen". Enten blei det brukt blodigler eller det blei opna ei blodåre for at blod skulle renne. Det var ein utbreidd praksis mellom legar og barberar, utan at det blei noka god løysing av det i alle høve. I dag blir årelating brukt berre mot særlege sjukdommer, og ein har funne anna å bruke blodigler til, blant anna i kirurgien (!) (Wikipedia, "Årelating"; "Blodigle")

Å stelle hår og skjegg til andre er blitt eige yrke. Frå 1934 blir utdanna barberarar kalla herrefrisørar, og frisørar elles driv med med barbering, hårklipp og andre formar for behandling av hår. Bruk av barberkniv er mange stader erstatta av utskiftbare barberblad, eingongshøvlar og av barbermaskiner. Etter barberinga kan ein smørje med etterbarberingsvatn som er tilsett litt sprit og godlukt – eller bruke noko anna og enda betre – for å tette porane, verne den irriterte huda og hindre betennelsar.

Motane svingar. Til tider og blant somme er det mote å vere glattbarbert, til andre tider og i andre krinsar kan det vere mote med bart, flippskjegg, kinnskjegg, fullskjegg av ulike lengder og "halsskjegg". Asbjørnsen hadde slikt moteskjegg, and og Ivar Aasen: [Lenke]. Mannen som hadde latt skjegg og hår vekse i sju år, kunne vel hatt godt av å få stelt det, iallfall vaska og trimma det, både av sanitære grunnar og for å kjenne seg meir vel og sjå godt ut i tråd med skikkane og motane der og då. [Wikipedia, s.v. "Barbering"]

Bytingen

Martin Luther nemner i ein av bordtalane sine at han såg ein byting i Dessau. Han rådde då foreldra til å drukne barnet, som han meinte var av djevelen. Då foreldra ikkje ville følge rådet, tilrådde han at det blei bedt i kyrkja om at barnet måtte djevleutdrivast med eksorsisme. Året etter var barnet daudt. [◦Luthers skildring av bytingen, og fleire Luther-talar om bytingar]

I folketrua var ein byting eit barn av underjordiske som var bytt ut med det rette barnet i vogga. Førestillingane gjekk rett som det var ut på at ein underjordisk hadde snike seg inn i huset, stole spedbarnet frå vogga og lagt ein fleire hundre år gammal huldrekall der i staden. Bytingen lærer ikkje å gå, men ligg i vogga og skrik og er umetteleg. Han ser stygg ut, og kan ha stort hovud og deformerte lemmar. Det var oftast gutebarn som var slik.

For at ikkje rette barnet skulle bli tatt ifrå heimen og ombytt, hadde ein mellom anna lys tent om natta og treiv til magi. Og for å få tilbake det rette barnet, var det vanleg tru at ein kunne plage bytingen tragisk – til dømes denge han kvar torsdagskveld – så dei underjordiske tok han tilbake.

Segner om bytingar er kjente frå heile landet.

Forskarar har peikt på at visse barnesjukdommar kan gi symptom som svarer til skildringar av byting. Rakitt, psykisk utviklingshemming, og skjoldbruskkjertel som ikkje fungerer eller ikkje fungerer godt nok, er lansert som rimelege forklaringar.

Deildegasten

Deildegast er sett saman av deild og gast. Ein deild er ein bytestein, ein skiljestein mellom to eigedommar, ein delestein til å markere grensa mellom to eigedommar.

Gast kjem av tyske geist, ånd. Ein deildegast er såleis ein attergangar – eit gjenferd – etter nokon som prøvde å stele landområde – ein som juksa med ei eller fleire eigedomsgrenser for å sko seg ulovleg, ein deildetjuv.

Deildegasten blir rekna som ein lokal Sisyfos. Sisyfos var ein konge i gresk mytologi. Han var dømt til å rulle ein stein oppover bakke, utan nokon gong å få steinen heilt opp til toppen. Nesten oppe rulla steinen ned bakken att, og Sisyfos laut ta til att frå botnen, om og om att. Dette fåfengte strevet er opphavet til uttrykket sisyfosarbeid.

Å fjerne eller flytte grensemerke var sett på som eit stort brotsverk, og skulle føre til streng straff etter dauden, om ikkje før. Ofte var det øvrigheitspersonar som lensmenn og dommarar som blei tatt i denne typen lovbrott. Sidan det var vanskeleg å få dømt, kom nok straffa deira etter dauden, trudde folk. Etter dauden laut dei falne slite og slave med å flytte tilbake grensesteinane til rett plass, men utan å klare det, og dei fekk li med skrik og stønning. Men om eit levande menneske flyttar merkesteinen tilbake på plass, kunne deildegasten få fred og spøkeriet ta slutt, heitte det også.

Deildegastane i norsk folketru er altså attergangarar eller gjenferd (spøkelse) etter person som i levande live flytta grensemerke (deilder) mellom gardar for å gjere eigen eigedom eller slektseigendom større. Ei eigedomsgrense kunne bestå av fleire slike merkesteinar som til saman utgjorde ei lengre grenselinje.

Minne om deildegasten stå mellom anna i mellomalderballaden ◦Draumkvedet, vers 40.

Den vonde

Fanden er eit folkeleg, ofte litt spøkefullt namn i skandinaviske språk på "den vonde", eller eit vondt vesen som tilsvarer djevelen i kristendommen. Omgrepet blir ikkje brukt i høgtidsame, religiøse og bibelske samanhengar, men er vanleg i folketru og folkedikting, for eksempel i eventyr og segner, der fanden ofte er ute for å fange sjeler. Denne skapnaden blir framstilt noko mindre farleg og mektig enn Satan i Bibelen, og fleire folkeeventyr handlar om korleis folk lurer fanden.

Ordet fanden kan stamme frå gammalnorske fjandi, "fiende", som i mellomalderen også blei brukt om djevelen. Ei anna forklaring seier at ordet opphavleg kjem frå det gamle tyske eller frisiske ordet fannen, som vil seie å "freiste".

Fanden (skrive med liten forbokstav) har også blitt vanleg i banning. På svensk er hovudforma fan. Ho er også vanleg i Noreg.

I folketrua var det slik at "Når ein snakkar om fanden, så kjem han", "Når ein snakkar om sola, så kjem ho fram". Men mykje ladde ord om fanden gjekk folk utanom ved å erstatte dei med nøytrale ord og meir spøkefulle omskrivingar og "pengjeringar", forskjønnelser. Fanden er ei slik formildande omskriving av djevelen. Gamle-Eirik, Lucifer, Gamle-Sjur, Styggen, Styggen sjølv, den vonde, puken i somme dialekter, og så bortetter. Det er ikkje berre kjært barn som har mange namn.

I folketrua har fanden hestehov i staden for eine foten, og haltar. Han har horn i panna eller bulande utvekstar der, i somme forteljingar. Dette gjer han til ein skapning som liknar drøvtyggarar ein heil del. Apropos det siste:

Baron Georges Leopold Cuvier (1769-1832) var ein fransk zoolog som la grunnvollen for komparativ anatomi og paleontologi. Han kunne rekonstruere heile skjelett frå bitar.
Ein gong braut ei gruppe studentar seg inn i romma hans midt på natta for å gjere ein fantestrek. Ein av dei var kledd som djevel, med horn, hale og klauvføter, gjekk bort til senga der Cuvier låg, og messa, "Cuvier, eg har komme for å ete deg!"
Cuvier vakna, såg litt på han og sa, "Alle dyr med horn og hovar er planteetarar. Du kjem ikkje til å ete meg." Så la han seg til å sove att med det same. (Fadiman 1985)

Draken

Draken er eit fabeldyr som liknar eit krypdyr.

I norske stavkyrkjer finst mykje drakedekor. Forteljinga om drakedreparen Sigurd Fåvnesbane var vidkjent i Norden i norrøn tid og mellomalder. Sigurd drap draken Fåvne og fekk skatten og kongsdottera som draken vakta. Lønna for å overmanne ein drake er ofte skatten eller kongsdottera draken vaktar over.

St. Georg (på norsk også St. Jørgen, født ca. 275/280, daud 23. april 303) er ein enda eldre drakedrepar som har blitt vernehelgen for gutespeidarar verda over, og dessutan for England og Moskva. Etter helgenlegenda skal Georg skal ha redda en by frå ein drake som åt sauar og jomfruer. Sankt Georg kom og redda ei kongsdotter som var sett ut til drakemat. Han drap draken med ein lansestøyt, fekk pengar av kongen i lønn, og delte dei ut til dei fattige i byen før han rei vidare mest som Lucky Luke.

Det finst drakesegner frå dei fleste landsdelane. I tradisjonen blir gjerne draken blanda saman med ormar.

I våpenskjold har draken gjerne flaggermusvengar, tunge, og hale som endar i pilspissar, og føter med ørneklør. Han kan også få små horn på hovudet og en kveil eller krøll på halen. Har han berre to føter, blir han kalla linnorm (lindorm), som i folketrua er eit kjempestort drake- eller slangeliknande fabeldyr. Drake og linnorm finst i våpenskjold frå dei fleste europeiske landa. I Noreg er dei i skjolda til kommunane Skiptvet, Seljord og Stjørdal.

Draug

draug (i folketru): menneskeliknande havvette som ror ein halv båt og varslar død. Draugen kan vere ein dauding, attergangar, særleg etter ein drukna. I fiskar- og kysttradisjonen fra Møre til og med Finnmark snakka folk ein god del om draugen. Før 1900 drukna det årleg 200 mann i gjennomsnitt i Nord-Noreg.

Draugen likna ein gammaldags fiskar i skinnstakk, skinnbukser, skinnhatt og sjøstøvlar, men hovudet var berre eit tangvase, armar og bein var unormalt lange, og han seglde i ein halv båt der han var aleine om bord. Ropte og skreik han til nokon på sjøen, måtte dei ikkje svare, for då kantra båten deira. Sjøropa blei såleis forstått som varsel om uvêr og død. Og eit båtmannskap som møtte draugen i den halve båten, kom aldri velberga i hamn: éin eller fleire seglde då si siste reise.

Tradisjonen varta også opp med forteljingar om fiskarar som møtte draugen på land. Då likna han ein tangstein i fjøra. Prøvde ein å banke sjøvottane på ein slik stein, sette han i eit fælt skrik og rulla på sjøen som ein oppskremd kobbe. Det var dermed tabu [strengt forbode] blant fiskarar i gamle dagar å bruke ein tangstein som ballast i båten. Høyrde folk rop frå havet, kom folk til å forlise der ropet kom frå.

Fiskarlivet på norskekysten i eldre tid var farefylt og fylt av folketruas vesen og varslar og magiske åtgjerder. Angst for døden fann mange uttrykk. Mot dei "påskrudde" farene prøvde folk å verje seg med mange middel. Draugen var redd stål, eld, glør og ekskrement frå menneske, heitte det. La ein slikt omkring i eller ved båten, skremde ein draugen frå å kome opp i båtane om natta, og kanskje folk med fin luktesans også? Det var også halde for livsviktig å gravlegge likfunn (sjølik) på kyrkjegarden, for i så fall ville ikkje den daude komme tilbake som draug, trudde dei. [Utdrag frå Hodne 1995, s. 132-3]

Draumehesten

I psykoanalytisk fundert draumeforsking har draumehesten ein tendens til å dukke fram i erigerte (oppsvulma, oppreiste) tilstandar i søvnen, kunngjer Calvin S. Hall (f.eks. 1953), som frå 1940-åra til 1985 samla inn over 50 000 draum-rapportar ved Western Reserve University i USA og handsama dei. Det blei elles funne at folk verda over drøymer for det meste om dei same tinga; at amerikanske menn har langt meir aggresjon i draumane enn nederlendarar – 50 prosent mot 32 prosent, og at sexdraumar ikkje opptar meir enn ti prosent av tida hos unge. [Wikipedia, s.v. "Dream Interpretation", "Calvin S. Hall"; Hall 1966].

Ein kan tolke eventyr som draumrelaterte fabuleringer, og ved det få tilgang til å kode forskjellige slags signal og vink liketil og flongt, og så håpe ein får dreisen på det etter kvart. Det finst fleire sider ved kodekunst (som kan vere underordna hermeneutikk, tolkingslære) enn dette, men kunsten kan lærast, liksom kokekunst. Somme bøker forsøker å tolke draumeobjekt statisk, som i draumeleksikon, men slik ein tilnærmingsmåte blir nok i trongaste laget, og kanskje dum, enda så mange bøker som finst i den gata. Ein treng å vurdere ting som kjem fram i draumane ut frå og andsynes heilskapane dei er i – bilete og kjensler og handlingssegment i lag – og så kjenne etter og kanskje granske litt varsamt. Ofte er det "melting" av inntrykk frå dagen i forvegen som kjem til synes på ulike vis, eller kanskje siste veka, syner Calvin Hall og fleire andre. Ein kan vel bli betre i finnekunsten (heuristikken) etter kvart. Det finst fleire hjelperåd her også, som bl.a. Braute og Nåden (1992) fortel stutt om.

Ein komplikasjon: Ulike tolkingsskolar har vakse fram. Varsam jungiansk litteraturanalyse kan vel høve. Her baserer ein seg på kva Carl Jung har lagt ut om draumar og medvett, og nyttar det på litteratur, medrekna folkeeventyr. Det er ikkje alltid enkelt, men gjerleg. (Jung 1974; Sugg 1992, Rowland 1999, 2008)

Dyr og vår id

Mellom dyra handlar mykje om å møte andre og ete seg fram til det etter kvart ikkje går lenger. Slik er livet i naturen.

Geita og andre tamdyr

Tamgeiter blir haldne i flokk, og beitar mens gjetarar passar på dei mot udyr, tjuvar og meir til. Geitehuda blei elles brukt som det vanlegaste materialet å skrive på i Europa før boktrykkarkunsten blei oppfunnen.

Geiter er nysgjerrige av natur, og utforskar gjerne med den følsame overleppa og tunga. Ei geit har appetitt på forskjellig som kveg og sauar ikkje et, og kan dermed kontrollere giftig ugras og halde borte kratt og buskas.

Geitemjølk er lettare å fordøye for menneske enn kumjølk. Små barn og personar med mjølkeallergi er rådde til å drikka geitemjølk. Mjølka treng ikkje å homogeniserast, inneheld heller ikkje laktose, og smaker ikkje vondt. Rett handtert har mjølka behageleg smak. [Wikipedia, "Geit"]

Geiter og alle andre tamdyr blei så visst ikkje til for at menneska skulle fange dei. Oppfatningar som tener at dyr "skal" utnyttast livet gjennom og med hud og hår og knapt nok takkast for det, høver verken ømhjarta bønder eller tamdyr flest. – Men guten i forteljinga om geita "Hårslå som ikkje ville heim gå" gir vink om at ikkje alle dyr trivst som tamdyr, enda om dei levde i ei tid då somme fekk vere fri nok, og vel gjette flokkar slapp rovdyr. Slik handtering av dyr er gammal, overlevert og vidt og breitt godtatt.

Blir menneska i sin tur kalla "til for samfunnet si skuld", for å tilpasse seg meir og meir? Det går vel i den leia - iallfall førebels. Sakte dreiing av "utnyttingsskruen" gir mindre spelerom, og mykje meir omfattande kontroll utanfrå. Galne krefter i sig kan gjere ein takklaus med tida, med meir i følge. Å vere human og rett menneske, Mench, som det heiter på jiddisk, er også å vere ganske vennleg med dyr som ikkje er for farlege - så dei ikkje blir trakka ned. Eit slikt val kan vere nokså fritt.

Forgiftingar

Frykt for forgifting mellom rike og mektige var ganske vanleg før i tida i europeiske land. Å forgifte rikfolk til dei fall daude om, er gammal tradisjon i verda, for dei med høg rang, makt og gods har ofte blitt kraftig misunt, kanskje hata for overgrep som det var mange av, og mange slags intrigar og renker blei smidd av grådige, usle hjerte rundt om, og ikkje berre arvingar.

Rike og mektige freista å hindre forgifting av seg ved å ha ein mellommann – på kjøkkenet sitt hadde dei ein tenar som smakte på maten. Blei han sjuk og døydde kjapt etter å ha smakt mat som rista svane og liknande, kom ikkje den maten fram til herskapsfolket, i sær herren i hushaldet. Men snikande gift som samla seg opp og enda med død etter tid, kunne finne vegen likevel. Det var det kanskje færre som tenkte på. Folk henta gifter i planteriket før. Mange slags plantar og soppar er døyelege. Somtid er ein bitte liten dosen godt for helsa, mens ein større har forgiftingar og kanskje daude i følge. Det er likeins med mange legemiddel; doseringa er viktig.

Bordskikken mellom rike i mellomalderen var enklare enn i dag. Ein brukte store brødskiver som tallerkenar, og ingen hadde sin eigen tallerken. Gaflar fanst ikkje. Folk åt med hendene, og kutta kjøtstykker til seg med kniv. Dei fleste hadde ikkje eigen kopp, men drakk av ei flaske øl som blei sendt rundt til alle. Smått om senn kom nye skikkar til og overtok korleis ein har det ved matbordet, og rike med god råd, kunne skaffe seg både sunn og overdådig mat, og attpåtil krydder, som var vidt etterspurt og kostbart i mellomalderen. Kanel, nellik, pepar og andre krydder blei grunnlag for mange, strabasiøse handelsferder over store avstandar. Vi skjønar at norsk gammalost også fekk seg langturar. [ThinkQuest: Food in Medieval Europe].

Fossegrimen

Fossegrimen eller kvernknurren var eit vette som heldt til i fossar eller i kvernhus. Ordet 'grim' tyder det same som maske på norrønt, og minner om at Fossegrimen kunne skifte ham, og var nokon ein ikkje skulle legge seg ut med. Førestillingane om nøkken og fossegrimen glei over i kvarandre. Begge kunne fungere som læremeistrar for spelemenn. For eit godt kjøtstykke var dei villige til å lære vekk kunstar sine. Den segngjetne Myllarguten, som heitte Torgeir Augundsson (1801-1872), var frå Sauherad i Telemark og blei venn med Ole Bull, hadde ord på seg for å ha lært av Grimen. Det var midt i Nasjonalromantikken.

Det blei også hevda og venteleg trudd at den som lærte å spele av Fossegrimen, selde sjela si til den vonde. Dette er eit velkjent motiv i spelemannstradisjonar. Ein finn det også i blues og rock.

Gammalost

Denne eldste kjende norske osten er laga av surmjølk. Han har skarp, fyldig smak, og røter attende til vikingtida. Osten er lysere mot midten enn ytst ved kantane – gulbrun utanpå med ein gulkvit kjerne. Han skal ha ein karakteristisk, kraftig smak og fast konsistens, er nesten feittfri og svært proteinrik. Ein kunne også lagre osten i lang tid, også utan at han stod litt kaldt.

Portugisaren Sebastiño fekk servert gammalost hos den norske konsulen i Lisboa i 1938 og kom til Noreg for å finne att osten, for "den osten din landsmann i Lisboa serverte oss var ein "sint" ost – ja, han var ikkje berre sint, han var skremmeleg. Han var nådelaust suveren som ein Djengis Khan. Og den osten, amigo, var grøn i midten." [◦Gammalost]

Før i tida laga budeier gammalost i juni. Skummamjølk fekk syrne i ei stor bøtte, for mjølka blei varma til 50-60 grader i ei stor jerngryte. Når ostemassen skilde seg ut, blei han plassert i eit klede i ei treform så veska kunne renne frå. Den tørka ostane blei sett på ei lun hylle på setra, og om hausten tatt med ned til garden saman med dyra. Ved juletider hadde osten gjæra seg brun, og var klar til å etast, fortel Ruth Durham Magnussen frå Betna. Ho laga sjølv gammalost då ho var ungjente i gamlelandet, Noreg. [Gammalosten's Venner]
home.centurytel.net/thechronicle/
www.forskning.no/blog/mykoklanen/284229

Gammalost ser ut til å vere godt for helsa ved at han innheld mykje K-vitamin og peptidar, som er små proteinar, og såleis kan hjelpe til med å halde blodtrykket lågare. Vitamin K2 i han kan vere godt for hjertet – ifølge ei avhandling ved Universitet for miljø- og biovitenskap på Ås.

Ham

Ham er utsjånad, skapnad o.a. Å kaste (troll)ham på nokon tyder å forandre utsjånaden til nokon ved trolldom. Ørnulf Hodne (1995) fortel meir om korleis folk i Norden tenkte seg at menneske kunne bli til bjørnar og mannbjørnar, ulvar og varulvar, og hundar, og sporar deler av oppfatningane tilbake til norrøne berserkar, som sloss som bjørnar (og ulte som ulvar), om soger seier sant. "Den oldnordiske tradisjonen om vikingtidas berserker: Rasende, usårlige krigere som bet i skjoldet og tutet som hunder når de gikk til kamp. Trolig kledde de seg også i huden av ville dyr for å skremme fienden og få del i dyrets villskap og styrke", skriv Hodne (1995:72). Vidare: "Den samme overnaturlige evnen til omskaping [som Odin,] hadde også visse trollkyndige mennesker, trodde man." (Ibid.) Og "Hamskiftet var hevn eller straff fra en trollkyndig", fortel Hodne vidare, blant mykje anna, som tyder på at blant folk fanst ei gammal tru om desse tinga. (1995:71-78)

Meir er under "Trollham" nedanfor.

Hamlauparen

I vid meining er hamlauparen ein som kan skifte fysisk form – alder, kjønn, utsjånad, age. Hamlauparen kan omdanne seg til eit dyr eller ein gjenstand. Varulven er også nokon som skiftar ham, frå menneske til ulv.

I mange forteljingar blir det elles "kasta ham på" menneske, som så blir omgjort til dyr. I mange eventyr er hjelpardyret eit fortrolla menneske, nokon det har blitt kasta ham på. I mange eventyr lyt heltinna forelske seg i eit dyr for å berge den fortrolla, eller gifte seg. I Odysseen omskapte Kirke mannskapet til Odyssevs til svin, og romaren Ovid skreiv boka Metamorfosar over temaet omdanningar. Det gylne eselet av Lucius Apuleius er ein latinsk roman over det same.

I norrøn tru kunne Odin skifte ham, skriv Snorre i Ynglingesoga, som er ein del av Heimskringa. "Når han sat mellom vennane sine, var han så fager og verdig å sjå på at alle måtte glede seg; men når han var i hæren, då såg han fæl ut for uvennane sine. Det kom av at han kunne slike kunstar at han kunne skifte let og skapnad på alle vis som han ville." "Odin skifta ofte ham; då låg kroppen som sovande eller daud, men han var då fugl eller dyr, fisk eller orm, og fór i eitt no til fjerne land, i eigne eller andre menns ærend." (Ynglingesoga 6 og 7). I Lokasenna blir det nemnt at både Odin og Loke hadde skapt seg om til kvinner, født barn og oppseda dei. Loke hadde også forvandla seg til ei merr som fekk folen Sleipner, hesten til Odin. Det heitte også at berserkar kunne bli til ulvar og bjørnar for å slåss betre.

Havfolk

Havfolk omfattar små og store havmenn, og lokkande eller stygge havfruer, havjomfruer og selkvinner. Dei har menneskelege sider, men bur i havet. Dei har også noko til felles med fisk, sel og liknande, og slikt syner underkroppane deira lett.

Selfolk held til under vatn for det meste, men kan komme på land til særlege tider og å særlege somme stadar. Det har hendt at folk har både fanga og gifta seg med fine selkvinner som har lagt frå seg selskinnet på stranda, og blitt fanga av folk. Så gjeld det å halde på selkvinna, for ho blir dregen tilbake til sjøen att - i somme forteljingar.

Førestillinga om vesen som er dels menneske, dels fisk, kjenner vi frå Mesopotamisk mytologi frå fleire tusen år tilbake. Der er det eit vesen som blir kalla Adapa (Uan og Oannes): Oannes var eit amfibium som gav folk undervising i å bli kloke, skriv den babylonske presten Berosus. Oannes var forma som ein fisk, men hadde hovudet til ein mann under fiskehovudet, og under fiskesporden hadde han føtene til ein mann. Om dagen kom han ut av vatnet og opp på stranda i Persia-golfen og lærte folk å skrive, og lærte dei kunstar og vitskapar. Namnet "Oannes" - ei gresk form av det babyloske Uanna (eller Uan) - blir brukt om Adapa i tekstar frå biblioteket i Ashurbanipal. [EB, sv. "Oannes"; WP, sv. "Adapa"]

Førestillingar om havfolk skil seg frå land til land, og har også endra seg med tida. Til dømes oppfatta vikingar margygra (havgygra, havfrua) som mykje mindre tiltrekkande enn folk har gjort sidan. "Overgangen frå norrøne førestillingar om stygge margyger til forførande, syngande havfruer på 1500-talet er truleg påverka av middelhavfolkas fortellingar om sirenene frå oldtidas mytologi. [Mi omsetting]" [WP, sv. "Margyge"] (Det er meir under "havfrua", havmenn" osv. nedanfor).

Havfrua

I segner og folketru har havfrua overkropp som ei kvinne, og fiskespord i staden for føter. Ho syng så vakkert som ei sirene - for å lokke fiskarar og sjøfolk til undergang. Elles har det grodd fram bra med fiskartru på havfrua som eit varsel etter kvart. Førestillingar om havfruer finst alt frå læreskriftet Kongsspegelen frå 1200-talet, kapittel 16.

I ei gammal forteljing om Olav den Heilage, dukkar det opp ei margygr, som det heiter på norrønt. Ho blei oppfatta som eit farleg vesen og eit havuhyre då. Men oppfatningane skil seg; i Sverige er havfruer velgjerarar. (Faye 1948, s. 57n-58n)

Havhestar

Havhesten i segnverda er eit fabeldyr, og er kjent frå antikken. Namnet kjem frå det greske hippocampus, hest + sjøuhyre. I gresk mytologi trekte sjøhestar havguden sin båt over havet. Havhesten blir ofte avbilda med hovud og frampart som ein hest og bakpart som ein fisk. På engelsk heiter havhesten seahorse.

I norske segner kjem han farande for å slåst mot fæle sjøormar. Det kan skje som svar på påkalling. Han har mykje den same rolla som ein vandrande, hjelpande riddar i gammal tid: dukkar opp, slåst mot den leie ormen, vinn og forsvinn. [Meir: Wikipedia, s.v. "Sjøhest (fabelvesen)", "Hippocamp"]

Ein annan type havhest i skandinavisk folklore er om lag som havkyr - undervassdyr som kan komme opp på land og bli gild buskap for folk i somme foreteljingar. Same tanken finn ein i forteljingar frå fleire land.

Havkyr

I fleire eventyr og segner blir det fortalt om bølingar som held til under vatnet. Somme havkyr kjem på land, blir fanga og fungerer som gilde husdyr så lenge det varer.

Havmenn

Vi har to slags havmenn i folketrua - dei små og dei store.

A. Den vesle, marmælen ("den vesle havmannen), er rekna for å vere ein liten, naken og truskuldig skapning - og med føter, seier somme. Han kunne gi fiskaren gode råd og lykkebringande vink om han blei kledd og varma med ein vott, ei hue eller eit klesstykke. Spå kunne han også.

Andre ord på den vesle havmannen er marmæle og marmel. Marmenill er oldnorsk for 'mar', hav, og 'mennil', liten mann - som blir "liten havmann". Det finst historier om fiskarar som skal ha fått marmælen på kroken og fått han til å openberre framtida. I den islandske Landnåmabok blir det fortalt om ein. [Meir] [Jf. WP, sv. "Havmann"]

B. Den store havmannen er skildra som eit høgt og stort monster i havet utanfor Grønland. Han synest å ha skuldrer, nakke og hovud, auge munn og nase og hake som eit menneske, men over auga og augebryna ser det meir ut som ein mann med ein toppa hjelm på hovudet. Han har skuldrer som ein mann, men ingen hender. Kroppen lét til å smalne frå skuldrene og nedetter, men "ingen har sett korleis den nedre enden er forma, enten det endar i ein finne som hos ein fisk eller stikk ut som ei stong . . . Ingen har nokosinne observert han på nært nok hald til å avgjere om kroppen har skjel som ein fisk eller hud som folk."

Når havmannen viste seg, var folk visse på at det varsla storm. Dei tok dessutan varsel av korleis havmannen tedde og kasta seg i bølgene, og i kva for retning han tok før han forsvann. (Frå Kongsspegelen) [Meir]

Heksa, trollkjerringa

Ein skal ikkje sjå bort frå at trollkjerringar og hekser gir storarta underhaldning, som i eventyret "Smørbukk". Det gjeld å føre fram eventyra på rette måten, slik Paul Brudal (1984) syner. Då kan dei både underhalde og verke terapeutisk i tillegg.

Heks er det ein kallar ein utøvar av trolldom, også kalla skademagi. Ordet blir også brukt om ei stygg, vond kjerring, kanskje også ei intrigant og lunefull kvinne. I Noreg kom nemninga 'heks' i bruk mellom lærde rundt 1700, etter at hekseprosessane var over. Det vanlege var å seie trollfolk, trollkvinne, trollkjerring, trollkone, trollmann, heksemeister og trollkar.

Først avfeia den katolske kyrkja førestillingar om trollfolk og hekser som overtru. Men i 1484 sende pave Innocens 8 ut ein heksebulle. Kyrkja kunngjorde no at somme hadde overnaturlege evner og kunne gjere godt eller vondt med dei. Mange blei skulda for hekseri i dei neste to hundre åra og vel så det, og rundt halvparten av dei blei avretta i hekseprosessar. Dei fleste som fekk heksestempelet var gamle, gifte og svært fattige. Rundt 80% var kvinner. Det blei eit syndig spel omkring syndebukkar.

På 1500-talet kom reformasjonen til Noreg, og han styrka intoleransen. Noreg var under dansk lovgiving då. Folk som fekk kasta mistankar om hekseri på seg, kunne det bli slått hardt ned på. Etter 1617 var alle typar magisk verksemd kriminalisert. Christian 5 si lov av 1687 sa at kvar ein trollmann eller kvar ei trollkvinne "bør kastast levande på elden og brennast opp". Formelt stod paragrafen som knesette dette, ved makt i Noreg fram til 1866. Over 280 personar blei avretta for trolldom her i landet etter det ein kjenner til. Tar ein omsyn til at mange dokument er gått tapt, var det truleg godt over 1000 slike saker for norske domstolar, med kanskje 350 avrettingsdommar.

I Finnmark især var heksejakta intens. Ein kjenner til at 137 personer blei dømt for trolldomskriminalitet i Finnmark på 1600-talet. Noko over 90 menneske blei straffa med dauden eller døydde i fengsel mens dei venta på dom.

Eit av dei mytiske innslaga i heksetrua er den store rituelle fråssefesten der heksene slenger seg på sopelimen og flyg av stad for blant anna å ha seksuell omgang med fanden. Fleire høge fjell kom til å bli rekna som stadar for slike sydande feiringar, for eksempel Hornelen i Nordfjord.

Heksene representerte vilje, drifter og/eller evner som samfunnet hadde bannlyst, men i vår tid er hekser komne meir på moten, og blir ikkje avretta for alt mogeleg i Vesten. Men før blei folk i Vesten skremt av hekseavrettingane frå å skilje seg mykje frå grannane, for dei ville ikkje blir stempla som hekser og trollfolk. Folk gjekk kua av øvrigheita.

I vår tid blir 'heks' også nytta om og av medlemmar av moderne hekserørsler, og nokre av dei kan vere knytte til ikkje-kristen og ikkje-jødisk naturnær religion og livsåskoding.

Meir om hekseforfølgingar

"Dei kalla Jesus noko låkt og fekk han så avretta." Seinare kalla kristne andre for hekser og fekk dei avretta. Historikarar reknar med at mellom 40 000 og 60 000 menneske i Vesten blei avretta som hekser mellom ca 1450 og ca 1750. I Noreg blei iallfall 307 avretta for trolldom, og om lag like mange i Sverige. Folk leita etter hekser eller prov på hekseri, og dei som var mistenkte for å vere besette av djevelen blei stilte for retten, der dei viktigaste formene for prov i mange hekseprosessar var nådde ved "prøving". Dette omfatta forferdeleg tortur: "Heksefinnarane" bruka systematisk grov tortur for å presse fram tilståingar og fordømmingar av venner, slektningar og grannar. Det gjekk ikkje rettferdig for seg. Vanlege avrettingsmåtar var levande brenning, henging og drukning.

Rettssakene var einsidig retta inn på å finne skuldig den som var klaga. Mange mistenkte var kvinner som ikkje hadde mektige vennar. Kristne styresmakter såg med intenst hat og forfølgingsvanvett på rett mykje ikkje-kristent åndeleg.

Ryktespreiing og tyning skjer framleis i lokalsamfunn prega av ekstreme fordommar og manglande omsyn til faktisk skuld eller uskuld. Lause og vondtenkte rykte og skuldingar utan prov kan i somme høve bli livsfarlege, eller ikkje til å bere.

[Wikipedia, s.v. "Hekseprosessene"]

Hulder, haugfolk, tussefolk

Huldra er ei kvinneleg vette. I Noreg er ho ei innhol, fager kvinne med kurumpe ho helst vil dekke til, og som ein heller ikkje bør nemne for ho. Svensk hulder kan også ha revehale. I Nord-Sverige kan halen mangle. I Finland har ikkje huldra hol rygg; der er ho tynn som ein syl.

Norske huldrer kan vere som gilde budeier å sjå til. Mange huldrer blir knytt til livet på setra og stølen og at nokon er ganske aleine slike stadar. I somme forteljingar lokkar ho menn i skogen til å ha samleie med seg, lønner dei som gler ho, og tar livet av dei ugreie. At ein kunne bli bergtatt av hulder, var ei utbreidd førestilling også. Folk trudde også at huldrefolket kunne byte menneskebarn med sine eigne barn. Slike bytingar – barn med sjukdommar av ulike slag, og som folk ikkje hadde boteråd mot eller gode forklaringar på – blei sjeldan godt behandla av folk.

Somme huldrer giftar seg med gardsgutar, og det går bra i nokre av forteljingane, og mindre bra i andre, om mannen tar til å vere lei og uhøfleg mot ho. Dei som svik huldrekona si, kan dessutan bli hardt straffa.

Somme bergfolk blei oppfatta som dei snillasta grannar ein kunne få. Og det var vanleg å tru at ein blei rikt lønna om ein hjelpte dei underjordiske.

I nasjonalromantikken si tid blei huldra med heste- eller kuhale til symbol på norske natur, oftast forførande vakker, men kanskje med innhol rygg i tillegg til halen. Ho vaktar over og rår over skogsdyra, varslar kolbrennaren når han sovnar i arbeidet, og kan også vekke budeia på setra når kua har kalva, slik at budeia kan trø til og ordne opp.

Men huldra kan også føre folk vill i skogen. Diplomatisk sans krevst av den som ser halen på huldra – og takt kan lønne seg elles også. Huldreførestillingane er ganske sterkt knytte til seterdrift. Det hender at huldra gifter seg med eit menneske. Det går ikkje alltid på skinner i ekteskap der den eine er innhol, har hale og kan vere overlag sterk – og den andre ikkje. Huldra er ikkje nemnt i norrøn litteratur, og har kanskje "vandra inn" til Noreg i seinmellomalderen, kommenterer Ronald Grambo (1993:70-71).

Etter dei tidene var huldrefolket usynlege sosiale vesen som fanst både i naturen og der folk levde og arbeidde. Dei levde om lag som folk, og dreiv med same slags næringar. Når nokon fekk "sjå eit av "hittfolket" ute i naturen, var det ei påminning om at ein ikkje var aleine, men ein del av ein større vev der hine passa på og ville ein vel om ein heldt måte, i sær etter gammal skikk og bruk. Å sjå huldrefiskarar på sjøen lovde godt. Å fiske saman med dei også. (Hodne 1997:86-87; Hodne 1999:215-17)

I nordisk folketru lever huldrefolk under jorda eller i naturen ved sida av menneska, ofte nær gardar og setrar. Til vanleg ser ein dei ikkje. Førestillingane om huldrefolk og andre underjordiske er samansette. Då kristendomen kom til Noreg, blei for eksempel trua på at dei var gode og hjelpande vesen til at dei var noko ein måtte passe seg for, og at kross og klokkeklang kunne hjelpe folk (etter magi-tenking). Hulder som blir skildra i oppskrivingar frå 1800-talet og utetter, har desse to førestillingssystema i blanding: Folk kan bli forfølgt og bergtatt i ymse høve, men får underjordiske rett respekt og hjelp, kan dei gjengjelde med hjelp og støtte.

Folketrua på at hulder og folk kan få barn i lag, kjem fram i mange segner. Og at folk verkar sære, får i dag andre slags forklaringar enn at dei er av huldreslekt, av huldreblod.

Førestillingar om haugfolk og trolske steinar er framleis i live i Island. Der er dei del av moderne folketru. (Wikipedia, "Underjordiske")

Tuftefolk

Tuftefolk, tussefolk, tussar, huldrefolk, underjordiske, underjordsfolk, haugfolk, vetter, blåkallar, blåmenn, bergfolk, "dei underbuande", det er alt saman namn på usynlege, sosiale naturvesen som ifølge folketrua heldt til overalt der folk ferdast, i fjell, haugar, steinar, tre, nær bustadar og arbeidsplassar, under fjøs og stall, på stølane, i djupe gruver og som soldatar. Tussefolk likna til forveksling vanlege folk. Men kallane var mindre, grå- eller blåkledte, og ungjentene (huldrene) var forlokkande vakre framanfrå. Bakfrå hadde dei kuhale eller var innhole i ryggen. Buskapen til tussefolk var større og finare enn andre krøtter, og dei var rike på gods og gull. I somme situasjonar kunne dei vere brysame som naboar, men viste ein omsyn, kunne dei også vere hjelpsame og snille.

Enda om ikkje alle evna å sjå og høyre dei, levde trua på eit slikt usynleg folkeferd i nær kontakt med menneska, frå gammalt. Den eldste norske kyrkjelova frå ca. 1200 forbaud folk å tru på landvette i skog, haugar og fossar, men trua overlevde like fullt mange hundre års kyrkje og kristendom og blei grunnlag for ein rik og variert segntradisjon. Det lever også eldre menneske som hevdar at dei har sett huldra. [Hodne 1995, 21-25. Utdrag.]

Huldrehatten

Vandresegna om huldrehatten er kjend i Tyskland, Norden og i Irland. Det er berre nokre få variantar av segna i norsk tradisjon. I Reidar Th. Christiansens vandresagnkatalog har segna fått nummeret ML 6050. I fleire av segnene er handlinga om lag slik:

Ein mann legg seg til å sove på ein tussehaug, men blir vekt av bråk og ståk inne i haugen. Han synest tydeleg at det roper "Kor er hatten min?" og han tar opp att dette ropet sjølv. Då høyrer han ei stemme frå inne i haugen som svarer "Du får ta bestefars hatt då", og ein stor hatt med vid brem blir kasta ut til han. Han går opp til ein gard i nærleiken der dei feirar bryllaup, og no forstår han at det er ein "usynleghatt" han har fått. Bryllaupsgjestene kan ikkje sjå han, men han kan sjå at det sit underjordiske mellom alle gjestene, og dei tek grovt for seg av bryllaupskosten. Mannen tar hatten av seg og setter han på hovudet til verten. Då han får sjå kva som går føre seg, krossar han seg eller utbryt "Men i Guds namn . . .", og dermed styrtar alle dei usynlege tussefolka på dør.

Asbjørnsen har med ein norsk variant av segna i Ein kveld ved Andelva". Tyske trollhattar er omtala hos Ludwig Bechstein: [Frå tysk]. Og ein svensk variant: [Frå svensk] (Wikipedia, "Huldrehatten")

Huldrevatn

Huldretjern og huldrevatn: Det var ein del av folketrua blant innlandsfiskarar at underjordsfolket rådde over fisk i vatna og hadde sine eigne huldrevatn og -tjern med dobbelt botn – tjern og vatn som folk verken kunne eller torde fiske i om dei ville unngå ein konfrontasjon med dei usynlege eigarane. Om dei som likevel trassa huldremakta og gjorde ein freistnad, kom det mange segner om kva dei utsette seg for. Fisk som var fiska i huldretjern, blei jamt tatt ifrå fiskarane att når dei la seg til å sove. Somme fiskarar blei kasta i tjernet, andre blei skremt vekk frå tjernet og fangsten av eit fælsleg uvêr. Men huldrefolket hadde ikkje grenselaus makt over sine eigne fiskevatn. Med slikt som kyrkjegardsjord kunne fiskaren tvinge seg til aure og åbor i huldrevatn og få fangst. Rådet var å kaste kyrkjejord i vatnet der ein skulle fiske, for då kunne ikkje huldra halde fisken vekke derifrå. (Fron, ca. 1750). I somme segner strødde folk ein ring vigsla jord rundt tjernet – men med ei lita opning for huldrefolket. Så kunne dei få fiske etter å ha trua med vigsla jord. (Hodne 1997:187-89)

Kniplingar

Handlaga kniplingar har vore svært kostbare. Dei spela ei sentral rolle i europeisk mote på 1500- og 1600-talet, då dei var teikn på stand, status og rang. Då var knipla kragar og mansjettar viktige deler av både manns- og kvinnedrakter. Også i interiør (dukar, gardiner og møbel) fekk kniplingar ein viktig pyntande funksjon. Folkedraktene blei etterhvert påverka også: I Noreg har kniplingar vore brukt i hardangersøm og kvitsøm i folkedrakter på Vestlandet.

Kvitormen

I folketradisjonen blei kvitormen skildra som ein orm i sentrum for dei andre ormane. Folk trudde kvitormen hadde makt over andre ormar, nest etter den store, skremmande linnormen. Kvitormen var om lag som ein hoggorm, kvit og med ein raud ring om halsen, trudde mange.

Kvitormen skulle ha magiske eigenskapar. Asbjørnsen skreiv at å få makt over kvitormen var viktig, for om ein kokar suppe på kjøtet og et det, blir ein vis, forstår fuglesong og dyreskrik, kan kjenne fortida og føreseie det som kjem.

Fleire segner fortel om ungjenter som slumpa til å smake på ormesuppa og blei synske etterpå.

Linnormen (lindormen)

Den skremmande linnormen blei i norsk folketradisjon oppfatta som ein overherre over alle ormar. I ei oppteikning frå Møre blir han skildra slik: "Linnormen er ein fæl skapnad. Han er mykje større og villare enn vanlege ormar. I fjeset har han ein aning av likskap med eit menneske. Auga er som tinntallerkenar, og den kløyvde tunga heng langt ut av kjeften mens han strupar eiter i strie straumar."

Det var ikkje kven som helst som kunne hanskast med linnormen. Det gjerne ein trollkunnig same eller finne ein finn i rolla som ormemanar. I slike høve blei orm bydd å gå på bålet og la elden drepe seg. Men om ein ikkje vann over ormen, fekk manaren bøte med livet sjølv, blant anna ved at ormen tok han.

Folk kunne gjere avtale med reisande framande og finnar om å mane vekk ormen ifrå gard og bygd, for god lønn. Så gjorde dei opp eit stort bål, og finnen mana ormen fram og til å krype på bålet. Det finst mange vandresegner rundt om i landet over slik leist.

Tradisjonen om linnormen og draken overlappar kvarandre delvis. Både draken og linnormen vaktar skattar.

Kva tyder så ordet 'linnorm'? Frå norrønt har ein linnormr, kvelarslange. 'Linde' betyr "vikle omkring". I norrøne soger er linnormen utan vengar. I norsk heraldikk har også sjøormen rolla som linnorm. I europeisk mytologi og folklore finst linnormer med og utan venter, fire føter, to føter og ingen føter. Det gir variasjon i trua.

Lese og skrive

Kunne ikkje jenta i "Dei tolv villendene" ha brukt bra talande geberder og fakter og grimasar (teikn) for å gjere seg forstått etter kvart? Ho kunne også nytta gode tider i slottet til å lære å lese og skrive så ho kunne ha forklart seg for mannen sin ved skrift. Då kunne det vel ha blitt kjekkare for eldstebroren hennar og vel også dei minste; – ja, kan hende for alle.

Frå norsk utdanningssoge: For to hundre år sidan var det sjeldan at jenter fekk lære å lese og skrive her i landet. For rundt hundre år sidan fall mange unge og vaksne vekk ifrå å få seg høgare utdanning fordi fattigdom hindra det, same kor mykje lyst dei hadde og same kor gåverike dei kunne vere. Og i vår tid har høg utdanning gått frå å vere berre for rike til å bli ein rett. Det finst kanskje vanskar i vegen likevel, men svært mange får jammen prøve, og prøver . . . Enden på den utfaldingsvisa er ikkje sungen her [jf. Høigård og Ruge, 1963].

I gamle tider var det elles ikkje uvanleg at uønska nyfødte blei sett ut i utmark, i skog og hei og så vidare, men det gjekk sjeldan så likande for dei som dei tre i eventyret.

Mara

Mara ei eit plagsamt vette som rir overskrevs over den sovande om natta. Då lir ein under mareritt, ein vond draum, der ein kanskje kjenner seg lamma, kanskje ikkje. Mareritt er i grunnen naturlege, og tener til å halde ved lag hjerneområde som heng saman med kjenslene våre, fortel John Allan Hobson [Dsi 81].

Mara kunne også ri hestar om natta så dei blei dekte av sveitte, heiter det.

Ordet 'mare' kjem frå norrønt. ein finn Mara i 16. kapittel av Ynglingesoga frå 1200-talet, til dømes, men maretrua er eldre.

Vandresegntypen "Gift med mara" (ML4010) finst frå fleire delar av landet.

Matauk

Grønsakar. Eit kinesisk ordtak: "Gi ein mann ein fisk og han har mat for ein dag. Lær han å fiske, og han har mat resten av livet". Slik var det før. Sameleis: "Gi ei kone ein porsjon ertevelling og ho får mat for ein dag. Lær henne å sanke og plante og hauste grønnsaker og anna i naturen, og ho kan ha mat for resten av livet, både ho og familien."

For femti år sidan hadde ikkje folk i Skandinavia så mange slags grønsakar som i dag. Men kunne ikkje stakkars kona fått vite kva for plantar omkring i naturen som var etande og korleis ho kunne lage eigen hage, tilmed skoghage [Crawford 2010], for å få det godt og sette eingongs-ertesuppeunderet i skuggen? Det er meir etande enn molter og blåbæi skog, mark, hage, på strand og fjell. Ein treng berre vite sikkert kva som er bra eller kan bli bra med rett handsaming. "Kunnskap er mat" i lys av det siste.

Folk sølar vekk forholda for matauk ved ikkje å ha etande bær, frukter og andre plantar i hagane i "den nye forma for liv" for folk flest ganske fjernt frå skog og mark i kvardagen. Gode hageplantar kan hjelpe trekkfuglar og andre fuglar å klare seg, og tilmed smådyr som piggsvin. Hageselskapet diskar opp med mangt nyttig - som bøker - for folk landet rundt.

Medisinplantar

Det er grunnar til å passe seg for folkemedisin og forelda urtelitteratur: Urtekunnskapen er ei "mangfaldig organisme" i stadig utvikling. Nye data kjem til og mange eldre råd fell frå av ulike grunnar – og andre blir ståande. Somt av det eldre som blir sett fram, saknar prov, og somt kan vere farleg, til dømes i bøker av Nicholas Culpeper (1616-54). Dei bøkene har mest historisk interesse. Men det er ikkje berre Culpeper: År om anna dukkar det opp nye opplysningar om planter og urter, så som vanleg hestehov, (Tussilago farfara). Hestehov blei særleg brukt i hostemidddel før, no veit ein han er giftig i større mengder og har mogelege skadeverknadar på til dømes folk med leversjukdommar, barn, gravide og ammande. Planten inneheld kreftframkallande stoff og blir ikkje lenger brukt som medisinplante.

Nissen

Ein nisse er eit mytologisk vesen. Det er mange slags nissar i folketrua. Somme nissar, gardvordar, vernar gardar og heimar i byte mot at bøndene set ut mat til dei. Og i moderne populærkultur blir nissen knytt til "tradisjonell" julefeiring i Skandinavia.

Den gamle norske gardsnissen kan bli blanda saman med julenissen. 'Gardsnisse' og 'fjøsnisse' blir somtid brukt om kvarandre. Men gardsnissen skil seg frå fjøsnissen ved å bu i alle bygningane på garden, og ikkje berre i fjøset. I folketrua held han særleg til i uthusa på bondegarden, og har erstatta den norrøne gardvorden, eit vette som passa på garden. Gardsnissen kunne vere lunefull og uberekneleg og bli rasande harm der han ikkje blei behandla bra. Det var dermed skikken fleire stadar å sette ut graut til nissen julenatta.

Gardsnissen blei rekna som viktig i drifta av garden. Han kunne roe dyra, passe på så det ikkje blei brann, og så bortetter. Denne nissen skulle ha langt skjegg og grå klede, og gjerne gå i nikkers og med raud nissehue slik bønder flest gjekk kledde i gammal tid. Hua var grå innvendig. I fall han vrengde hua så det grå kom ut, blei han usynleg.

I tillegg til gardsnissen og fjøsnissen finst også "skipsnissen", "kyrkjenissen" i folketrua.

Nøkken

Nøkken er eit naturmytisk vesen, eit vassvette, som heldt til i skogstjern. I den islandske Landnåmaboka frå 1200-talet steig ein grå hingst opp av sjøen, blei fanga og brukt til høykøyring om dagen. Men då sola gjekk ned, sleit hesten seg og sprang i vatnet. I andre nordiske mellomalderskrift kunne nøkken skape seg om – til skrikande fugl, kvit hest, naken mann med grønt, silvått skjegg, okse, trestokk, og til ei vakker kvinne. I folkevisene er dette eit vanleg knep som nøkken bruker for å lokke menneske til seg og drukne dei.

Det var gammal tru at når eit menneske skulle drukne, varsla nøkken dauden ved å skrike frå vatna der ulukka kom til å hende. Slike rop blei kalla varskrik og minte om skrik frå nokon i lomfamilien. Denne segntypen har vore godt kjent, alt frå 1200-talet i Tyskland, til dømes. Trua var altså at nøkken varsla drukning. Det var om kvelden at nøkken var farlegast, blant anna ved mørke, stille vatn etter at sola hadde gått ned. I tradisjonen blei han brukt som barneskremme mot å gå nær elvar, fossar, brønnar – skremminga tente som førebygging mot drukning.

Nøkken står fram som spelemann med musikk som lokkar unge kvinner i sær, og i norsk og svensk spelemannstradisjon er nøkken ein dyktig læremeister ved fossar og elvestryk. Det heiter dei beste spelemennene alltid hadde høyrt slåttane sine av nøkken eller slektningen hans, fossegrimen, i suset frå elv og foss, eller av huldrefolket. (Hodne 1999:184-86)

Ordet nøkk kjem frå norrønt og tyder elvehest. I folketrua var nøkken eit mannleg vette som heldt til i elver, tjern og innsjøar. I fleire forteljingar er han meister på fele, i andre spelar han harpe. Han er også ein meister i å skape seg om for å lokke folk med seg ned i djupet. Han kan gjere seg om seg til ein mann for å lokke unge kvinner til seg, eller ein hest som beitar i vasskanten og innbyr særleg barn til ein ridetur. Men den som rir han, blir dratt med ned i vatnet.

Nøkken høyrer med blant ferskvassvetter, og gjengse ørestellingar om nøkken overlappar førestellingar om den felespelande fossegrimen og den gapande kvernknarren. Dei to siste er nyare enn nøkken.

Nøkken representerer det farlege ved vatnet for den som ikkje kan handtere det. Dei som er uvettige og dei som ikkje kan svømme, bør vere varsame nær vatn. Dei uhyggelege forteljingane om nøkken som "pedagogisk fiksjonsvesen" tener til å halde barn og unge vekke frå farlege vatn og framande dyr og framande menneske. Nøkken og slektningane hans blei populære i Romantikken (frå sist på 1700-talet og gjennom første halvdel av 1800-talet, og noko lenger i somme land). Men i dei siste 150 åra har nøkken neppe vore del av aktiv folketru.

Oskeladdar

Oskeladdar har forskjellig bakgrunn, ulike omgivnadar, men til sist står dei fram som helten fordi han gjekk ein veg med vinning i, stort sett.

Oskeladden, eventyrhelten, er ikkje den same frå eventyr til eventyr, men er ein med ulike bakgrunner og ulike roller, ulik framferd, ulike omgivnader, og opptrer i ulike situasjonar, altså ulike settingar som det heiter. Sjølve ordet "Oskeladden" blei flikka til av Asbjørnsen og Moe. Og somtid blir han kalla berre "guten". [Wikipedia, s.v. "Oskefisen" og "Askeladden"]

Ulike eigennamn. Helten ber forskjellige namn i ulike eventyr, så som Torgrim, Halvor, åsmund, Håkon, Vesle-Jørn, Espen og mange fleire. Folk stod fritt til å kalla Oskeladden kva dei ville. Det finst mange namn på han (Hodne 1984).

Kjønnet vekslar. I somme eventyrvariantar er hovudpersonen jente eller kvinne, som "Gunnhild Bergsgarden, som stjal guldhanen, guldvæderen, samt sengeteppet og lysduken til troldene". At Oskeladden også er "Oskeladdinne", heltinne, i fleire eventyrvariantar, kan godt komme betre fram no for tida. Eventyrhelten er heller ikkje alltid bondegut.

Fiskarsøner også. I somme variantar er han fiskarson, som i eventyrtypen AT 400. Langt dei fleste her i landet bur nær kysten. Men Asbjørnsen og Moe samla mest eventyr på Austlande: så fiskarson-Oskeladdar finne ein ikkje fælt mange av hos dei to. Andre norske eventyrkjelder vartar opp med fleire fiskarheltar.

Om poetiske idealiseringar. Oskeladden har blitt idealisert ut frå tolkingar av berre utval av eventyra han figurerer i (f.eks. i Sundland 1995) – også sett på som tullingen som får ei kongsdotter [Wikipedia, s.v. "Askeladden]. Enkel tulling-idealisering blir ikkje rett: I somme eventyr kjem han seg fram i verda ved mellom anna å stele, lyge og røve. Det blir ganske feil ideal å sette fram for barn og unge for alvor. I fleire eventyr narrar, drep og røvar helten troll – til dels som i fotspora etter Tor i kamp mot troll – slik ferd blir presentert som rett. Så også å stele godt frå troll. I andre eventyr stel Oskeladden dessutan frå folk. Eventyrtypen der Per, Pål og Oskeladden skal ut og stele (AT 1653AB) er eitt døme (Hodne 1984:286-88; Kvideland 1972:241-46, 271), men er ikkje med hos Asbjørnsen og Moe. – Det ligg stundom restar av gammal tru og norrøn røvarmoral bakom eventyrfasadar (Bø mfl. 1982, Innleiinga). – Ovanfor her er det peika kortfatta på konflikta mellom hevdvunnen eventyrmoral og sunnare moral.

Stor underhaldning – ja. Eventyr kan vere underhaldning i massevis, også i dag. Oskeladd-figuren speglar hardare tider i dei overleverte underhaldningshistorier frå då, og gir vink om korleis somme kunne komme seg ut i verda og vinne framgang på måtar som kan ha vore mogelege for somme ifrå folkedjupet, eller iallfall noko å drøyme om. Éin måte starta med å få teneste, få jobb. Vegen finst enno. Men usanne og sanne, lite flatterande oppslag i media kan det bli for grovt å bli utsett for etter kvart.

Veslebroren klarer problem, ofte etter massiv hjelp. Oskeladden har jamt rolla som veslebror som får fin framgang til sist, trass i motbør. Han kan tolkast som eit "tredje forsøk", som her i eventyret, eller "tredje gongen skal det gå". Lærer ein av dei første, kostbare gongane ting mislykkast, så kanskje - Tre forsøk er med andre ord éi tolking av tre brør, saman med andre - Det er bra å lære, og billegare å lære av andre sine vonde erfaringar enn å gjere mange slags feil sjølv. Som krona på verket kan ein få fin heim å halde til i. Solid utdanning hjelper ofte til, og det kan gode forhold også - enno.

Fabuleringar kan gi den kunnige gode vink om litt av kvart som gøymer seg i ein hug og eit folk, men utan at ein blir skråsikker på gyngande grunnlag.

[Wikipedia, s.v. "Oskefisen" og "Askeladden"]

Oskoreia

Tradisjonens juleskrei er gammal og fleirtydig, og ikkje særnorsk. I norsk folketradisjon er det eit følge av vonde vette som rir gjennom lufta, særleg ved juletider. Følget har fått slike namn som våsedrifta, joleskreia, gongfala og oskoreia, som Ivar Aasen sa tydde "den skremmelege ferda". I Telemark rei ei kvinne fremst i det uhyggelege vettefølget – ho heitte Guro Rysserove (hestehale), også kalla Rompeguro. Etter vanleg folketru søkte oskoreia til menneska midtvinters og gjorde skade – drakk opp juleølet, fylte vatn på øltønnene, åt opp julematen og drog av garde med folk og hestar. – På garden Tveiten i Nissedal blei husmora, Hege, tatt av reia ein julekveld og ført ei mil gjennom lufta før ho blei sleppt ned på ei øy i Holmvatnet aust for bygda. Hestar som var bortførde og ridde av vetta om natta, stod skumsveitte og skalv på stallen morgonen etter, eller dei blei funne att ein annan stad. (Hodne 1995:38-41; Hodne 2007:90-94)

Presten

Prestane i Noreg blei haldne for opptil lærde menn; dei hadde lært latin. Før 1811 blei dei utdanna i København, og slik kom dei inn i overklassa, litt over og utanfor lokalsamfunnet. Mange segner om prestar fortel at nokre av dei hadde fått seg Svarteboka. I ho står det korleis ein kan "mane", "binde og løyse" fanden, og bruke overnaturlege krefter. Segner ville ha det til at visse prestar kunne bruke fanden til å frakte dei ved maningar.

Segntrua syner at prest og djevel høyrer saman med ulike roller i same leiken eller rennet. Når presten set fanden i teneste, har han fanden som alliert, tenar, køyrereiskap – presten blir altså kopla saman med det vonde. Om han ikkje klarer å ha overtaket, tar fanden han og lykka snur seg.

Sogene om prestar tente til å skape otte – liksomrespekt – for prestar: Kanskje fanden var i teneste for vedkommande, kanskje han hadde gøymt unna ei Svartebok for visse høve. Eller kanskje presten hadde samkvem med nokon andre overnaturlege vesen som kunne straffe. Elles fekk han overtak som "øvrigheit".

Rokk

Spinnerokk blir også kalla hjulrokk og rokk, og blir brukt til å spinne (tvinne) fibrar til tråd og garn. Det skjer ved at fibrane blir trekt og tvinna så dei heng saman - slik er det blitt ein tråd. Tråden ein får ved spinning, blir brukt til å veve tøystoff og strikke klesplagg av.

Før rokken kom i bruk, brukte folk spinnekjepp og handtein (spindel) for å lage (tvinne) trådar å lage klede av. Å spinne tråd og veve og strikke kravde mykje tid og arbeid også etter at rokkar kom i bruk. I Noreg skjedde det gradvis etter 1600-talet.

Det er mange sortar av dei. Store, maskindrivne spinnemaskinar kom seinare (frå 1743, i England) og har tatt over det meste av spinninga i velståande land.

Spinnerokkar blir enno brukt til husflid og som hobby i Noreg.

Wikipedia viser meir om ulike slags rokkar, med glimt frå historia til rokken.

Sjøormen

Sjøorm eller sjøslange er eit fabeldyr som har form som ein kjempeslange. Det blir sagt det lever i innsjøar eller i havet. I den skotske innsjøen Loch Ness og i det heimlege Seljordsvatnet skal det vere sett sjøormar, men gode prov på det er mangelvare.

Før såg ikkje folk sjøorm mest for virak og turisme, men dei drakk alkohol og åt kanskje sopp eller mygla kornmat som gav dei hallusinasjonar. Dette er verken forklaring eller bortforklaring, men ei påpeiking av eit fenomen som har plaga europearane: Rug, kveite, bygg og andre matvarer som blir lagra fuktig og nokså varmt gir gode veksttilhøve for mikrosoppen mjølauke (Claviceps purpurea) som produserer mykotoksinar, som gir hallusinasjonar og enda verre følger, som kaldbrann og daude.

Det er nok av soger om møte med sjøormen:

Ein sjøorm med tolv buktningar sperra innseglinga til Hjørungavågen på Sunnmøre. Biskop Gudmund Arason (1161-1237) skal ha mana vekk sjøormen med bønner og vievatn. Dette er sameleis som den keltiske munken Columba (521-97) skal ha gjort i 565 då han mana vekk eit uhyre i elva som renn ut av Loch Ness.

Erkebiskop Erik Walkendorf (1465 – 1522) i Trondheim skreiv eit brev til pave Leo 10 i 1520, og fortel om sjøorm slik: "Den minste av dei er 30 alen lange og 5 alen tjukke. Det firkanta hovudet er lengre enn kroppen . . ."

Hans Egede var misjonær og prest på Grønland. Boka "Det gamle Groenlands nye Perlustration eller Natural Historie" blei gitt ut i 1746. Der skildrar han eit "forferdeleg stort havdyr . . . eit overmåte stort beist . . . Kroppen var like tjukk som skipet og var 3 – 4 gongar så lang [osv.]."

Erik Pontoppidan (1698-1764) var biskop i Bergen. Han skreiv tobindsverket "Det første Forsøg til Norges naturlege Historie" (1752 – 54). Pontoppidan bygde på vitnefråsegner, også vitner med eidsvorne fråsegner. Han skriv mellom anna: "Blandt vårt lands dyktigste sjømenn og fiskere finnes mange hundre som selv har vært øyenvitne til sjøormen . . . deres beskrivelser av dyret stemmer overens . . ."

Ein prest på Sunnmøre. Hans Straum (1726 – 1797), sende teikningar som Pontoppidan brukte som grunnlag for illustrasjonane i boka si.

Og den 2. juni 1999 gjekk Arnt Helge Molvær fra Sula ved Ålesund tur langs fjorden. Då såg han eit ukjent dyr som svømte to hundre meter frå land. Dyret var 25 – 30 meter langt og 1,5 meter tjukt og var smalare i begge endar, etter det han kunne bedømme.

[Meir] [Meir] [Meir]

Skyer

Skyer er vassdamp, og veg minst like mykje som regn, hagl eller snø dei slepper frå seg - inntil mange tusen kilo svever slik over hovuda våre. Det er sjeldan farleg, for i luftrommet kan småting halde seg svevande lenge og lande lett og stilt. Det er enkle matematiske formlar for det. [Matematikk-formlar]

Stemødrer

I mange eventyr blir stemødrer framstilt som fæle, vonde, trollete, og villige til å gjere urett etter urett mot stakkars snille små. Men ikkje alle stemødrer er like fæle. Stemorrolla kan vere vanskeleg på grunn av gamle band og mykje anna som kjem til. Men det høyrer med til heile biletet at barn som veks opp med stefamiliar, lèt til å bli meir utsette for overgrep enn barn elles. [Wikipedia, s.v. "Stefamilier"]

Det er ei rekke ting stemødrer kanskje skulle vere varsame med å seie og gjere. Rosemary Rogers (2003) gir vink om nokre av dei, tilpassa forhold i USA. Ein får ta dei med ei stor klype salt og sjå i kva grad ein kan nytte slikt, i og med at alle ikkje er like greie, og gjengse forhold og involverte personar kan vere ulike på mange måtar. (2003).

Svarteboka

Norsk kulturhistorie har fleire segner om Svarteboka, også kalla Cyprianus etter kyrkjefaren Cyprianus (daud 258). I folketrua er Svarteboka skriven av denne Kartagobispen. I Mellomalderen trudde folk han var ein stor trollmann.

Trua på Svarteboka hang saman med ei gammal tru på ein fullstendig bibel med 5. og 6. Mosebok der det står egyptiske trolldomsformlar. I kjellaren i domkyrkja i Wittenberg skulle det vere en slik fullstendig Bibel låst fast med lenker til ei kvit marmorkiste. Elles fanst det i folketrua ein sjuårig vidaregåande Nedgangsskole i svartekunst i Wittenberg for teologane.

Somme prestar blei oppfatta som svartebok-prester. Dei nordiske svartebøkene står i samband med dei kontinental-europeiske, og særleg dei tyske svartebøkene. Dei fleste kjente norske svartebøkene blei til mellom 1760 og 1840. Etter den tida blei det trykt billege hefte med trollformlar. I segnene er boka gjerne stor og innbunden. I røynda var det mest små, enkle, handskrivne skrift med medisinske råd og magiske formlar. I bøker frå bondemiljø dominerer folkemedisinske råd for folk og fe. Ritual og tiltak mot påtrolla sjukdom på husdyr er største delen av tilfanget her. Ei anna stor gruppe er dei militære svartebøkene med formlar om korleis ein skal tole sverd og børser eller bli usårleg så verken hogg, stikk eller kuler skal bite på ein. Her finn ein også oppskrifter på korleis ein skal få kvinner til å bli forelska i ein, og å vinne i spel. Andre svartebokformlar seier korleis ein blir av med tannverk, opnar låsar, ser fjeset til tjuven i eit vasskar, og merker tjuven så han blir halt eller ståande fast.

Formlane for demonsverjingar og svartekunstar der ein løyser og bitt djevelen eller spør ut daudingånder, er det ganske få av i svartebøkene. Men det finst mange segner som fortel om prestar som hadde og brukte Svarteboka, og om folk som fann ho utan å meistre trolldomskunstane, og slumpa til å slå opp og lese korleis ein løyser fanden, slepp han laus. Fanden kunne då få umogelege oppgåver, som å lage tau av sand, telje sandkorna på stranda, rette ut eit krøllete kjønnshår eller ause ein fjordarm tom for vatn. Slik kunne ein halde djevelen opptatt til ein kunnig person kom og fekk han vekk.

Dei einaste måtane å bli kvitt Svarteboka si på, var å selje ho for mindre enn ho var kjøpt for, eller å legge ho i kyrkja, heitte det. Ei rekke svartebøker er såleis funne i bordkledningen eller under kyrkjebygg, slik som med den såkalla Vinjeboka frå rundt 1520 (Vinjeboka: den eldste svartebok fra norsk middelalder, ved Oskar Garstein. Oslo: Solum, 1993). Ho er mellom dei eldste svartebøkene som er funne i Noreg – under eit kyrkjegolv – og er skriven på ei blanding av norsk, dansk og latin. Boka er ikkje større enn ei fyrstikkeske. Dei fleste andre norske svartebøkene er frå 1800-talet.

[Hovudkjelde: Wikipedia]

Troll

Opphavet til ordet troll (på dialekt også trull og trøll) er uvisst. Trolla har mykje til felles med jotnane i norrøn mytologi, og eit digert troll kallast jætte eller jätte på dansk og svensk – det er avleidd frå jotun.

Historiene om troll er mange. Alt i Edda frå rundt 1220 står det om troll med mange hovud. Det er trekt linjer frå troll tilbake til einøygde, svære kyklopar i greske segner. Kyklopar kasta store steinar etter Odyssevs og mannskapet hans, og i svensk og norsk folklore hender det at troll kastar digre steinar etter kyrkjer for å gjere ende på den irriterande klokkekiminga, og av andre grunner i tillegg.

Mindre troll og dvergane i norrøn mytologi har også somt til felles. I gammal tid trudde mange også at troll blei til stein om sola skin på dei.

I nordisk folklore finst mange slags troll å rekne med, og somme er farlege for barn, kvinner og andre også når dei (trolla) er ute på rov.

Dei norske trolla er gjerne store, lite elskverdige og mindre pene - snarare stygge, farlege og dumme vesen som i nordisk folkedikting liknar menneske. Troll kan også vere små eller noko imellom små og store. Dei bur oftast for seg sjølv langt vekke frå folk, både i berg og i hav. Heime kan troll ha skattar som blir misunt dei.

Dei fleste trolla lét til å vere lettlurte. Eventyrhelten i somme eventyr narrar og plyndar, stel og drep i andre eventyr, og sit til sist med store skattar. Og så er det helten som overvinn eit brutalt troll eller tre og vinn heider og kongsdotter for manndommen sin, trass i låge intrigar og renker ved hoffa.

Før i tidene hendte det ofte at folk meinte å ha sett troll i skumle omgivnadar og på mørke haustkveldar. I klart dagslys kjem dei neppe fram om dei ikkje har blitt narra til det, sidan troll jamt blir til stein av solskin, heiter det. Nett det blir utnytta i somme eventyr.

At mange som rører ved troll blir til stein, kjem stundom også til, om enn ikkje for kongsdøtrer som plukkar lusa av troll som har bortført dei.

Historiene om troll er mange og gamle, og går heilt tilbake til einøygde kyklopar i gresk mytologi. Dei norskaste trolla har mykje til felles med jotnane i norrøn mytologi.

Trollsoger har inspirert målarar, tonekunstnarar og diktarar til forskjellige kunstverk. I vår tid er troll blitt populære suvenirar, og ulike slags troll har funne vegen til media.

Trollham, "shape-shifting"

Trollham: skapnad. Folk som det var kasta trollham på, kunne sjå ut som dyr etter å ha blitt omskapte med trolldom. Ørnulf Hodne (1995) fortel om korleis folk i Norden tenkte seg at menneske kunne bli til bjørnar og mannbjørnar, ulvar og varulvar, og hundar, og sporar deler av oppfatningane tilbake til norrøne berserkar, som sloss som bjørnar (og ulte som ulvar), om soger seier sant. "Den oldnordiske tradisjonen om vikingtidas berserker: Rasende, usårlige krigere som bet i skjoldet og tutet som hunder når de gikk til kamp. Trolig kledde de seg også i huden av ville dyr for å skremme fienden og få del i dyrets villskap og styrke." (Hodne 1995, 72). Vidare: "Den samme overnaturlige evnen til omskaping [som Odin,] hadde også visse trollkyndige mennesker, trodde man." (Ibid.) Og "Hamskiftet var hevn eller straff fra en trollkyndig." (Hodne 1995:71-78)

I vikingtida trudde folk at trollkunnige hadde ei overnaturlige evne til slik omskaping. I Volsungesagaen er det to menn, Sigmund og Sinfjotle, som hadde vore ute for trollskap, "for det hang ulvehamar over dei. Berre kvar tiande dag kunne dei komme ut av hamane. Då fekk dei ulvenatur og tuta". Men til slutt klarte dei å brenne hamane og bli fri . . .

Den svensk-italienske erkebispen Olaus Magnus (1490-1557) slo fast midt på 1500-talet at "menneske forvandla til ulvar" enno fanst talrike i Nordens grenseland Preussen og Baltikum. Særleg i jula herja dei verre blant menneske og dyr enn "dei verkelege og naturlege ulvane".

I norsk folketru trudde ein mellom anna at hamskifte var hemn eller straff frå ein krenka trollkunnig som var kjent for slik trolldomskunst. Den som ville bli fri frå dyreham-forbanninga, kunne klare det ved eiga og andre si hjelp. Elsk og ekteskap var viktige hjelperåder. Mest vanleg var å brenne hamen eller nemne namnet på den som hadde dyreham. Då blei vedkommande eit normalt menneske. Syntest du synd på hamdyret og gav det mat, hadde det samme verknad.

[Ørnulf Hodne, 1995, s. 72-77, omsett og gitt att av meg]

Utburden

Ein utburd er eit særleg slags gjenferd etter eit barn som er blitt sett ut i utmarka for å døy utan å få namn.

I segner om utburdar blir det fortalt det ofte gir seg til kjenne ved å rope – eit nake, lite barn som skrik og jamrar som ein harepus. Det var vanlegast å møte utburdar i skumringa og om natta. Overtrua gjekk på at utburden ikkje kunne komme til himmelen fordi han ikkje hadde fått eige namn. Men ved å få namn, fekk han fred. Nøddåpsformelen for å gi utburden namn mens han jamra og bar seg, var vanlegvis slik: "Eg døyper deg på ei von – til Kari (Sigrid) eller Jon."

Bakom segna om utburden ligg ofte forteljingar om unge, ugifte jenter som fekk barn i løynd. Slikt var ei stor skam i det gamle bonde- og fiskarsamfunnet, og etter Christian 5.s norske lov, skulle slike brotsverk straffast med avretting. Trass i dødsstraffa var likevel spedbarnsdrap blant dei vanlegaste brotsverka på 1600-, 1700- og 1800-talet.

Å føde barn utanfor ekteskap blei "berre" stempla som kriminelt, og straffa med bøter, pisking eller fengsel. I tillegg kom kyrkjas bannlysing, utestenging frå nattverd, med meir.

Ei kvinne som hadde født i dulsmål, hadde ikkje berre stat, kyrkje og det sosiale fellesskapet mot seg: I folketrua kunne også utburden klare å hemne seg på mora ved å kviskre namnet hennar når folk gjekk forbi, eller avsløre kven ho var på annan måte – eller ta livet av ho direkte og gåtefullt.

Det var altså ei tragedie å bli gravid utan å vere gift. Forteljingar om utburden åtvara unge jenter om følger av seksuell aktivitet utanfor ekteskap.

Venleiken

Det vene kan vere så mangt, venleiksideal endrar seg, men godtatt ytre venleik kan gjere populær, og det gjeld også trutmunn. For nokre slektledd sidan var det ikkje likande i adelen å vere solbrun kvinne, men heller lysleitt og raudkinna som Snøkvit og Roseraud. Folk med for lite sjølvtryggleik utset seg heller for helseriskar enn å vere naturlege i omgang med andre, eller ting blir pressa på dei. (a) Idealet med små føtter (Oskepott), florerte i tusen år i Kina fram til 1900-talet. Dess mindre føter, dess meir tiltrekkande kvinne – Fotbinding blei skikk og hindra at jenteføter fekk vekse og vere normale. Vaklande, lidande kvinner følgde. Jamvel stiletthælar på moten kan skade knoklar i føter og tær hos meir eller mindre vaklande og lidande kvinner. (b) Idealet med å sjå ut som eit timeglas, førte til at kvinner deformerte indre organ i seg sjølv og andre med korsett, og ikkje kunne røre seg fritt og godt. (c) Nærast anorektisk (utsvelta) men med store bryst (med silikon i). (d) Botox mot rynker. (e). Anabole stereoidars muskelbuntar.

Mykje rart kjem inn i staden for å vere avslappa, naturleg og ha vett til å la vere å virre i flokk og følge.

Gestaltar i folkloren