Inn i nynorsk

Nynorsk har eit breitt talemålsgrunnlag i det at nynorsk skriftspråk bygger på moderne norske dialekter, og oppunder åtti prosent av folket snakkar dialekt. Dialekter som ligg nær opp til nynorsk blir snakka over heile landet, men det er berre på Vestlandet utanom dei største byene og i dei austlandske fjellbygdene at nynorsk skriftspråk står sterkt.

Statistisk sentralbyrå har lagt fram årlege statistikkar for sidan 1930, og oversyn har komme frå fleire andre hald også, som det tidlegare Kyrkje- og undervisningsdepartementet. Statistikken viser både stoda og kva veg det har gått. Det går fram at mange glir over frå nynorsk til bokmål, og at langt færre går over til nynorsk frå bokmål.

Det høyrer med her at at alle som i dag går gjennom det gjengse norske skoleverket frå og med grunnskulen og til og med den vidaregåande skulen, skal makte å skrive både nynorsk og bokmål, og slik har det vore i rundt tjuefem år. Dermed er alle norske skuleelevar i dag meir eller mindre tospråklege.

Ti-tjue prosent skriv nynorsk

Mellom ti og tjue prosent av folket i Noreg skriv nynorsk, heiter det. I så fall skriv 500 000 innbyggarar nynorsk, meir eller mindre. Ei ny rettskriving har komme frå første august 2012. Etter den datoen er nynorsk utan sideformer, og sjølve strukturen i grammatikken er forenkla så han blir meir systemrett utan fælt mange unntak frå hovudreglane. Også skrivemåten for somme ord er forenkla som del av eit ståande fleirvalstilbod for rett mange ord. [◦Lenke]

Nynorsk standardmål skil seg rett som det er frå enkeltdialekter når det gjeld ordtilfang og grammatiske former. Nynorsk må av den grunn lærast på skolen i større grad enn bokmål. Og dei som primært skriv nynorsk, både les og skriv meir bokmål enn bokmålsbrukarar les og skriv nynorsk, jamt over.

Nynorsk-kår

Det blir gitt ut forholdsvis lite på nynorsk i forhold til talet på folk som skriv nynorsk, peikte Olav Allmenningen på i artikkelen "Nynorsk i Noreg i dag" - "I dag" vil seie "i går", i 1996. [◦Språknytt nr. 1, 1996]

Innkika nedanfor gir glimt frå nynorskstoda. Det står enda meir stoff frå språkutviklinga fram til Nynorsk 2012 på ei anna side: [Lenke].

Del 1. Frå stoda

Første glimt: Stortingshaldningar og ymse motgangskjelder

"Det gjennomgåande biletet når vi ser landet under eitt, er at nynorsk er eit språk som er diskriminert. Ikkje minst slår dette ut overfor brukarane av språket. Særleg gjeld dette innanfor privat sektor, men det er i høg grad tilfellet også innanfor det offentlege.

Mykje av denne diskrimineringa ligg innebygd i samfunnsstrukturane og har å gjera med dei ulempene som følger av at nynorsk i utgangspunktet er eit mindre brukt språk enn bokmål.

Men i tillegg kjem negative haldningar, både meir eller mindre uttalte haldningar og dei meir skjulte."

Slikt kan ein lese i Stortingsmelding 35 (2007-2008), under "Mål og meining", og dessutan:

• "Verdien av norsk språk [overfor engelsk står] sterkare og tydelegare framheva takk vera den nynorske språktradisjonen".
• "Å gjera bokmål til einaste riksspråk i landet . . . ville bety eit kulturtap for alle [!]"
• "Nynorsk er i dag . . . ein nødvendig del av norsk kultur . . . ein integrert del av det norske kulturgrunnlaget og den norske kvardagen."
• "Mange fleire nordmenn enn dei som sjølve føretrekkjer å skriva nynorsk, har eit opphavleg talemålsgrunnlag som i større eller mindre grad fell saman med typiske språkdrag i normert nynorsk."
• "Motkreftene som nynorsk . . . vil vera utsett for . . . har å gjera med marknads- og mediemakt, med teknologisk og demografisk utvikling, med geografisk og sosial mobilitet og med at nynorsk som eit mindre brukt språk har eit dårlegare utgangspunkt enn bokmål."
• "Kor stort talet på nynorskbrukarar er, om det går opp eller ned, er slett ikkje avgjerande når det gjeld stillinga for nynorsk", men det gjeld likevel "å styrkja nynorskens posisjon" så "talet på nynorskbrukarar held seg høgt", står det.

I pressemelding nr. 3/09 frå 28. april 2009, slutta Stortinget seg til hovudtiltaka i språkmeldinga eg har sitert ifrå ovanfor. [◦Meir].

I vente. Den 5. januar 2010 oppnemnde Styret i Språkrådet ei rettskrivingsnemnd som skal lage ei tydeleg, enkel og stram norm for nynorsk, utan sideformer. Den nye norma skal erstatte norma som er i dag. Arbeidet skal vere ferdig 15. mai 2011, skriv Språkrådet. [◦Lenke]

Andre glimt

Nynorsk blei forma av Ivar Aasen (1813-1896) på grunnlag av dialekter. Han var frå Ørsta på Sunnmøre.

Den nynorske målforma blei offisielt jamstelt med dansk i 1885 og godkjent som undervisingsspråk i barneskolen i 1892. I 1929 fekk språket namnet nynorsk (før: landsmål) etter eit stortingsvedtak.

Fjorten prosent av elevane i landet har nynorsk som hovudmål (2007), og færre kan det bli om trenden frå i dag held fram.

Av alle bøker som i 2000 blei gitt ut for barn og unge, var fem prosent på nynorsk. På Internett er sju prosent av alle norske dokument på nynorsk.

Kjelde: Norsk Språkråd, Nynorsk faktabok,
forbruker.no/jobbogstudier/studier/article1066909.ece

Akk ja, stoda

"Nynorsk er på sterk retur i lesebøkene i ungdomsskulen, og mange elevar er usikre når dei får spørsmål om valfridom i nynorsk rettskriving", skriv Språkrådet 11. januar 2010 som resultat frå undersøkingar.

Lesebøker som er laga for ungdomsskulen etter Kunnskapsløftet, har langt færre tekstar på nynorsk enn det lesebøkene hadde før, og i strid med opplæringslova. Ansvaret ligg i Kunnskapsdepartementet, heiter det. "Det hjelper ikkje det", er ein freista til å legge til.

[◦Lenke]

Del 2. Frå felten

Meir nynorsk for barn verkar tiltrengt

Nynorskelevar treng meir nynorsk skjønnlitteratur å lese i, syner den internasjonale leseundersøkinga (PIRLS). Det er den internasjonalen stiftinga IEA som har evaluert læringsutbyttet i skolen. Det går fram av undersøkinga at frå fjerde til femte klasse har bokmålselevane mykje større framgang når det gjeld evne til å lese litterære tekstar enn elevane med nynorsk som hovudmål.

"Nynorskelevar heng etter." Det seier Ragnar Solheim ved Leseforskingssenteret i Stavanger. Årsaka kan vere at nynorskelever les dårlegare fordi dei ikkje får lest nok nynorsk, fordi utvalet av nynorsk skjønnlitteratur er for lite. Dette gir nynorskelevane eit handikap, trur han. Når dei har lese ut alt som finst av skjønnlitterære tekstar på nynorsk, så har dei framleis stor leselyst, og det som då er tilgjengeleg er bokmålstekstar, fortel han vidare.

Benthe Kolberg Jansson, førstelektor ved Nasjonalt Senter for nynorsk i opplæringa (Nynorsksenteret), samstemmer i at det er kjempeviktig at skolane sørger for godt tilfang av litteratur på nynorsk. Elever med nynorsk som opplæringsmål les omtrent like mykje bokmål som elevar med bokmål som opplæringsmål.

Kjelde: Sølvi Foseide, Ragnhild Krogvig Karlsen og Marit Hverven. "Nynorskelever leser dårligere". NRK, 27.12.2007.
www.nrk.no/nyheter/kultur/1.4385095

Nynorskelever skriv heller bokmål

335 nynorsktalande elevar ved Hafstad vidaregåande skole i nynorskkommunen Førde blei bedne om å velje mellom bokmåls- eller nynorskvarianten av femti ordpar med tradisjonelle nynorskord og bokmålsvariantar. Femtisju prosent av dei kjente at bokmålsforma var mest naturleg, mens nynorskorda blei valde i trettini prosent av tilfella.

"Mange elevar vrakar nynorskformer til fordel for bokmålsord, seier lektor Svein M. Sirnes, og at "nynorsken treng ei grundig modernisering, slik at den blir i tråd med det som blir oppfatta som naturleg."

NTB. "Nynorskelever skriver heller bokmål." Bergens Tidende, 17.3.2007.
www.bt.no/innenriks/article349425.ece

Presset

Tove Lise Granli, mor til ein gut på tolv og ei jente på 15 år, har erfart korleis kvardagen har utvikla seg til ein kamp for at barna skal få den undervisinga dei har krav på som elevar i ei eiga nynorskklasse på Sagene skole i Oslo.

Foreldra har måtta kjempe og forhandle med skolen for ikkje å miste nynorskundervisning elevane har krav på. Det har også vore dagleg kamp om kvaliteten på tilbodet: "Ungane har fått læreplanar og tavleundervisning på bokmål i staden for nynorsk, og opplevd å få raud strek på prøvar fordi læraren manglar nynorskkompetanse. Når vi som foreldre engasjerer oss blir vi stempla som problemforeldre", fortel Granli.

Skoleansvarleg Ingar Arnøy i Noregs Mållag fortel at historia er langt frå eineståande, men snarare typisk for stoda i norsk skole etter at Opplæringslova blei endra for fem år sidan. Etter at klasseomgrepet blei oppheva, stod skolane fritt til å organisere undervisinga på nye måtar og bruke større elevgrupper. Som følge legg skolane ned nynorskklassene og køyrer felles undervising for nynorsk- og bokmålselevar. Dette trass i at lova gir elevar på barnetrinnet rett til undervising på sitt eige hovudmål i alle fag som inneheld lese- og skriveopplæring, seier Ingar Arnøy. "Opplæringslova sikrar ikkje nynorskelever ein fullgod opplæring. Realiteten er at nynorskelever blir tvinga over til bokmål og blir nekta undervising på sitt eige språk. Unge menneske som har røtene sine i det nynorske språket, blir frårøva identiteten sin på ein grov og brutal måte."

Karin Lillian Fladberg. "Skolen sviktar nynorskelevane." Dagsavisen, 18. oktober 2007.
www.dagsavisen.no/innenriks/article318543.ece

Nynorsk på vikande front

Nynorsk er på vikande front i nesten alle Hordalandskommunane, skriv Krister Clausen Hoaas og Berit Kvalheim i ein artikkel i Bergens Tidende frå 2007. Frå 2001-2006 gjekk nynorsk ned frå 14,9 prosent til 13,8 prosent i heile landet, det vil seie det blei over 3500 færre nynorskelever dei fem åra.

Nynorsk har så mange ord som vi ikkje bruker, fortel elevar, men hevdar også det går lettare å få gode karakterar med nynorsk som hovudmål av di dei kan så mykje bokmål elles. Derfor er det smartare med nynorsk som hovudmål, heiter det. Det kan vel diskuterast.

Jan Utkilen, ordførar i Fjell kommune fortel, "Vi har tatt det som ei sjølvfølge at vi er ein nynorskkommune . . . Det handlar om kulturarven og tilhøyrsla vår. Vi er ein del av strilekulturen."

Hoaas og Kvalheim fortel elles at for femten år sidan var det nynorskfleirtal i Hordalandsskulane. No nærmar bokmålsdelen seg seksti prosent.
      Dei fire vestlandsfylka frå Rogaland til Møre og Romsdal har åttisju prosent av alle nynorskelevane i landet. Dei siste fem åra er det berre i nynorskbastionen Sogn og Fjordane at nynorsk ikkje vik for bokmål.

Krister Clausen Hoaas og Berit Kvalheim. "Frykter nynorskens død". Bergens Tidende, 4. jan. 2007.
www.bt.no/lokalt/hordaland/article328674.ece

Ungdommar les lite av bygdehelten

"Eg har mindre feil i bokmålsstilane mine enn i nynorsksstilane", fortel seksten år gamle Kjetil Kriken i Ørsta, som er "heimbygda til nynorskens far" i eit nynorskdominert område. "Vi les lite nynorsk. Det er bokmål overalt."
      Det handlar også om kjensler og identitet hos mange som veks opp vestpå især.

Direktør Ottar Grepstad ved Nynorsk kultursentrum i Ørsta fortel: "Når skolen i aukande grad blir digitalisert, er det . . . viktig å få meir nynorsk på Internett."

Arnfinn Mauren. "Leser lite av helten Ivar Aasen." Aftenposten, 23.06.2005.
forbruker.no/jobbogstudier/studier/article1066909.ece

Elevar i vidaregåande forlèt nynorsken

Kvar femte elev i vidaregåande skole i Sogn og Fjordane vurderer å skifte til bokmål (2004), om ei undersøking frå dei fem vidaregåande skolane Hafstad, Firda, Eid, Flora og Sogndal er representative for alle skolane der.

Blant 857 spurde er stoda at 19,2 prosent vurderer å skifte til bokmål. 78 prosent synest ikkje det er viktig at skjema etc. er på nynorsk. 41,7 prosent synest ikkje det er viktig at lærebøkene er på nynorsk. 24,1 prosent trur det er ei ulempe å ha nynorsk som hovudmål.

Hafstad vidaregåande skole er leia av lektor Svein Magne Sirnes. Han fortel at nynorskelever på vidaregåande slit, at funna frå undersøkinga inneheld sprengstoff, men verkar politisk ukorrekte å ta opp.

Fleire elevar kjenner ikkje nynorske kjerneord som løyndom (hemmelighet) og lagnad (skjebne). Denne utviklinga blir vanskeleg å stogge, trur Sirnes.
      Finn-Erik Vinje meiner funna viser realitetane, og gir følgande forklaring: "I lengda blir det umogeleg å oppretthalde ein variant av eit skriftspråk som til forveksling liknar eit anna, nemleg bokmål."

Sveinung Berg Bentzrød. "Sviktar nynorsken". Aftenposten, 11. 7. 2005.
forbruker.no/jobbogstudier/studier/article1077859.ece

Blått lys

Nynorsk hadde framgang i grunnskolen fram til den andre verdskrigen. I skoleåret 1943-44 hadde 34,1 prosent av elevane her i landet nynorsk som opplæringsmål. I 2007 er det 13,9 prosent. Tilbakegangen har vore stor dei siste åra - ned 3,1 prosentpoeng dei siste 12 åra.

I trøndelagsfylka er det berre 111 nynorskelever. I Oslo er det berre 15 nynorskelever.

"Tvang og tallause millionar i statlege overføringar til nynorsken har ikkje hjelpt", hevdar Arve Waage; han er viseformann i Bokmålsforbundet. Vel, strengt tatt kan ein ikkje seie noko så bastant, i og med at ein ikkje veit kor mykje annleis - betre eller verre - det hadde vore utan statleg organisering. Men ein har lov å tru og hevde.

Arve Waage. "Blått lys for nynorsk." Nationen, 21.05.2007.
www.nationen.no/meninger/leserbrev/article2780932.ece

Oslo-nynorsk

Ingen skoleelevar i Oslo skal kunne velje vekk nynorsk som sidemål, meiner fleirtalet i bystyret der.

Sidan 2004 har ni vidaregåande skolar i Oslo vore med i eit forsøk med valfritt skriftleg sidemål. Målet med forsøket var å gjere elevane flinkare i hovudmålet og betre haldningane til nynorsk. "Evalueringa gir ikkje noko eintydig svar på om det faktisk skjedde", seier utdanningspolitisk talsmann i Arbeiderpartiet, Khalid Mahmood.

NRK Nyheter 8. feb. 2008.

Meir om korleis nynorsk blir skvisa vekk av staten: [◦Målbruk i staten]