Nynorsk er eit av dei store språka i verda i dag fortel Norsk Språkråd [1], men det kan like fullt bli noko større, meir behageleg og meir nyansert. Då går ein frå "Så godt det går" til "Så godt det går!" [Husreglar til jamføring.]
Nett nynorsk og "rett nynorsk"
Nett nynorsk, slik uttrykket blir definert og brukt her, skal vere enklast og greiast mogeleg innanfor "trygg nynorsk", som er ◦Nynorsk 2012 - det er rettskrivingsnorma for nynorsk frå 1. august. Nett nynorsk kviler på:
- mykje systemrett språk;
- kortformer av ord som tyder jamt over det same;
- helst enkle og fine former der det finst greie val. Slikt har jamt førsterang. Unntak finst.
- Justeringar ut frå dominerande endringar i tale- og skriftspråk hos nynorskbrukarar gjennom eit par generasjonar like fram til våre dagar, slik Instillinga bak "Nynorsk 2012" viser.
Det finst fleire slags nynorsk, som det finst fleire slags bokmål. Somme liker ditt og andre liker datt:
- Høgnorsk vil ta vare på det skriftspråket (landsmålet) som blei bygd opp av Ivar Aasen, og somme - ikkje alle - liker det. Kritikarar av høgnorsk meiner det er for fjernt frå talemålet til å slå igjennom, for det som er fjernt frå snakkemåten, kan vere låkt å få dreis på, og ein kan kjenne seg noko isolert mellom nordmenn. Høgnorsk er heller ikkje offisiell nynorsk - og det er ei drabeleg ulempe for eit minoritetsmål.
- Andre former for nynorsk tar meir eller mindre omsyn til sæmerkt dialektgrunnlag folk har og til endra talemål og skriftmål slik det ligg føre i dag. Ein kan vanskeleg gjere alle sprikande omsyn til lags, men noko skal ein velje for å få det til å gli. Det finst vel fleire tolleg gode samanblandingar, men "ekte samrøre" utan gilde normer attom, er neppe klokt nok til å bygge på vidare. Ein får lett fleire misnøgde enn nøgde ved det og ei kjensle av "ureint trav" kan vel tenkast.
For å ta opp att ei fin løysing: Gagnlege normer gjer skriftforminga lødig og opnar for noko elegant i tillegg, og "nett, enkel og trygg, systemrett om råd, i spann med klare endringar i skrift- og talemålet" kan nok få det til.
Og samlande nynorsk forenklar helst mykje, utan å gå heilt vekk ifrå levande mål og bryte med det.
Nett språk skal helst vere enkelt, lettvint, med både godt hald og bra snert i seg. Det er greie normer å sameine, etter mi meining.
Andre har truleg andre oppfatningar og legg noko annleis vekt på korleis dei vil ha skriftspråket forma. Meiningane til mange kan vere fullverdige også, men kanskje for snevre. Til godt femnande arbeid trengst det truleg eit lite program, slik som det som står opplista ovanfor.
Det er stadig rom for fleirval, også for den som helst vil klare meir systemrett nynorsk med enklare, glattare og kortare ordformer i mange høve. Det er fordelar med det, så ein får skjere gjennom og nå endringar som munner ut i godt språk som vel er greiare å lære og gle seg over for mange unge. Og "Slikt språk kan vel løfte mangt eit åk."
Systemrett grammatikk blir lettare forstått, lettare å lære og nokså sikkert kjekkare å bruke. Og kortare ord er jamt betre å bruke enn lengre og tyngre ord som tyder det same, og det synet kviler på språkprosesseringane i hjernen. Valformer som er enkle og lette å bruke innanfor norma får førsteprioritet her på nettstaden, om enn med noko slingringsmonn. Forskjellig smak og hugnad og eit og anna unntak kan det vere greitt å ha plass for.
Forenklingar monnar
Svensk, dansk og norsk har blitt forenkla med tida og mange ord blir korta ned. Språkgranskaren Finn-Erik Vinje har elles peika på at mange mykje brukte (høgfrekvente) ord gjerne blir korta ned med tid og stunder. Då gjeld det å korte ned sirleg og snerte. Slike forenklingar kan det godt vere gagn i. Det er mange måtar å gå fram på, og fleire nivå. Korte ord lettar språkprosesseringar, og godt sjølvforklarande ord like eins. Det same gjeld på setningsplanet: Kort og klart hjelper gjerne forståingar. Det finst laust skisserte haldepunkt for setningsforming, for eksempel innan plain English (jf. Martin Cutts) og klarspråk. Klarspråk kan ein forstå som "forståeleg, klart, rett og høveleg tilpassa brukarar så det ikkje går ut over forståinga." Det finst bøker om slik språkforming, både for leg og lærd (t.d.av Finn-Erik Vinje). Ein forenklar til gagn for brukarforståinga.
Forenklingane og andre endringar her er især mynta på unge og andre i kjerneområdet til nynorsk. Og dessutan vidare utetter. Hovudendringane fell gjerne inn under "Så regelrett og enkelt eg får det til, og med få unntak." Dermed gir mange nyvinningar eller endringar seg langt på veg sjølv. Her er dei:
- Langt dei fleste hankjønnsord få fleirtalsbøingane -ar og -ane. Det gjeld også ord som før har hatt -er og -ene som endingar i skriftmålet. Døme: vennar.
- Hokjønnsord som ikkje endar på -ing får skrivast med bøyingane -er og -ene. Døme: elver.
- Mange preposisjonar skal no ha ein -n midt i seg. Eksempel: utanfor.
- Verb får enklare gradbøyingsformer. Eit døme: åtte (av eige) blir eigde.
- I samsvar med sterke endringar i talemålet frå kjerneområdet til nynorsken tar eg vekk valfri -j etter verb og svake hokjønnsord med stammeutgang på g og j. Døme: brygge. Sette og sitte kjem inn i tillegg.
- Samsvarbøying av svake verbs partisippformer fell ut etter kvart her.
Og nett nynorsk ligg trygt og godt innanfor den offisielle rettskrivingsnorma frå 1. august 2012. Å gjennomføre mange store og små endringar – dei tiltrengte og ønska i blanding – det krev noko tid.
Nært talemålet til mange
Nynorsk er meint å vere eit talemålsnært skriftspråk etter Ivar Aasens skriftfestingar av norske dialekter. Talemålsnært kan vere å uttrykke og ordlegge seg som dei i Alta, til dømes - så lite komplisert og snirklete som naudsynt; seie ting som dei er, gjerne konsist og helst utan eit vell overflødige ord. I stor grad blir slik språkføring fanga inn ved omgrepet 'klarspråk'. [1]
Kan ein ikkje gjere alle til lags, kan ein saktens gå inn for eitkvart høveleg som ikkje slit og tyner overlag. Eg for min del held på å lære nynorsk betre, sidan nynorsken på nettstaden er mangelfull.
Nynorskdilemma - nokre punkt å sameinast om
Det kan ikkje vere klokt at ein skal li under nynorsk. Når det gjeld korleis mange skriv og ikkje skriv, peiker det seg ut mange skavankar og veike sider. Dei omfattar:
- Mange sprikande bøyingar og ordformer - jamvel om det er godt å ha det rommeleg, kan ei mengd alternativ å velje mellom verke forvirrande for små især, skulle eg meine.
- Endra retningslinjer og endra tillatte ord og utelatte ord. Det som vantar er vel litt betre stabilitet for folk. Men dette er ikkje noko stort punkt for meg berre justeringane og endringane går ein god veg og sit: Gode vegar er etter mitt syn rimelege, gå vekk frå det tungvinte og lite rotfeste, og ikkje vekk frå godt folk.
- Manglande ordtilfang i fleire fag og skort på gode, korte og greie ord på hendingar og fenomen i kvardagen. Mange gamle, gode og og korte er gløymt ut, mange dialektord finn ikkje vegen fram til gjengs bruk, og mange slags ord er dessverre ulaga.
- At sjølve djupstrukturen i moderne nynorsk ikkje er så nyansert som han burde vere, gneg også. Omsetting frå nabospråk gir dermed dilemma til tider. Eg gir nokre døme under.
Ein kan sjå på desse kjernene som kjønnsorganet i ein glasmanet - det er fire rundingar midt i gopla. Eller vurdere kjernepunkta som utbetringsfelt for tiltak. Det går feil veg om det blir vanskeleg å formulere seg til glede så det favoriserer god forståing "over heile fjøla" - i alle sjangrar og fagfelt.
Mot gilde utbetringar finn vi forsømmingar over ein låg sko i ei årrekke, som universiteta har gjort seg ille kjent med. Forsømmingar på feltet har ikkje offentlege instansar i landet vist seg kapable mot. Det får ein ta inn over seg. Det syner seg at det er mange som forsømmer pliktene sine til å bruke nynorsk som dei er pålagt, enten det finst gode handlingsprogram for slikt eller ikkje. Sitat: "Språkpolitiske retningslinjer som vert vedtekne ved universitet og høgskular, ser ut til å verta nedprioriterte eller forsvinne heilt i dei sentrale strategidokumenta til dei same institusjonane." [◦Om Språkstatus 2012.]
Når vedtak ikkje blir gjennomført i praksis (implementert) av dei som er pålagt det, og slike forsømmingar ikkje får følger for unnasluntrarane, gagnar det snarare engelsk dominans enn norsk [◦Språkstatus 2012].
Kva blir steg som duger? Det får ein finne ut av.
I fall det verkar underleg at ein som prøver å skrive nyaste nynorsk også er kritisk til eit og anna, kan slik utvikling vere eit kjenneteikn på god undervisning - eleven blir skolert og kritisk, rettvist og skikkeleg, og ikkje ein apekatt. Det kan tenkast. Utdjuping av punkta over:
Mange sprik. Sprikande bøyingsvariantar som alle har vore meir eller mindre tillatte, har kjenneteikna nynorsk lenge. Somme kvir seg vel for å skrive nynorsk fordi dei tillatte bøyingsvariantane er mange og ein ikkje er heilt stø i bruken. Lett er det nødvendigvis ikkje før det går vane i det.
Skiftande retningslinjer. Nynorsk har fått ulike normer gjennom tiåra. Før 1950-talet var ordet 'jente' klart feil. Etterpå blei 'gjente' galt. Nokre få endringar har gitt tilpassingar av typen "fram og tilbake er like langt, men noko mødesamt." Tilnærminga til bokmålet var overordna mangt som blei annleis, "modernisert", i nokre generasjonar og kalla samnorsklinja. Den brast offisielt i 2002 under ei Bondevikregjering.
Ordtilfanget har sine dilemma. Samnorskpolitikken som blei droppa i 2002, hadde i fleire tiår gått saman med at nynorsk "gav og gav" av arvegods (med ordtilfang, ordlagingsvis, syntaks o.a.). Men nynorsken vann ikkje vidare utbreiing for det. Tvert om.
Ein bør sjå nøye etter kva for bra arvegods som gjekk tapt for nynorsk målbruk under tilnærminga. Ein kan gå attende til gilde nynorskord og ordlagingsmåtar for om mogeleg å rå bot på ei naiv utgliding vekk frå det som gjaldt for godt i hus og heim der nynorsken hadde sitt kjerneland før og held stand i dag. Somt var godt å ha men mykje bra blei tatt av vinden på ei vis, liksom blåst vekk og ikkje i mykje bruk meir. Det hadde vore enklare å halde stand enn å freiste å bygge opp att. Men nokon kvar står fritt til å stabbe og halte seg til ein nynorsk som verkar fagna store drag, meiner eg.
Har vi tatt inn over oss at mange fine tradisjonsord har forsvunne, og bokmålnære former har komme til og at nynorsk målform er i fare? Det ligg ikkje berre "utvikling i tida" bak, men styrte endringar, og hyppig i retning av meir bokmålsnære former. Mange av desse blir kanskje verande, fordi mykje bruk og offisielle vedtak hand i hand har festa grepa til mange ord. Denne bokmåliseringa verkar ikkje god nok for alle der bra nynorsk ordtilfang glepp og nymoderne kjem til i staden utan nokon særleg vinst - og dessutan kan vi rekne inn mange tiårs klare forsømmingar innan ordlaging, ordforming og anna på nynorskens premissar.
Ein heil skokk utnemnte og betalte ordlagarar for å rå bot på manglane kunne vere bra, men har vi fått det i fag etter fag og elles? Det er reint for lite av slikt.
Det manglande ordtilfanget (framleis). Kloke, snertne og instruktive ord frå gammalt burde haldast i hevd og kanskje pussast litt, og nye ord lyt lagast for at ein kan seie noko verdifullt og ikkje altfor smertefullt i tida. Til det siste krevst det mykje, mykje meir arbeid enn før. Mange burde gjere noko med det - helst i fulljobb. Helst betalt av "onkel Stat" så det monnar og "merkast i meir enn i orda". Behovet er til å ta og føle på. Jamfør dømet om daudeord nedanfor.
UTDJUPING: Daudeord. Nynorsk 2012 krev 'døy - døyr- døydde - døydd'. 'Dø' er ikkje godkjent meir. Til 'døy- rekka' høyrer substantivet 'daude' og adjektivet 'daud'. Det er også lov å skrive 'død' i staden for 'daud' og 'daude', men høver 'død like godt saman med 'døy' som 'daude' gjer? Det er spørsmålet.
I fall ein meiner som meg at 'daude' går best i spann med 'døy', kva så med alle orda der ein finn 'død' og 'døds' i nynorsk og bokmål og vil satse på ord med 'daud' og 'daude' i seg for fullt? Då sit ein med skjegget i postkassa, for finst 'daud'- og 'daude'-relaterte ord til så som dødsangst, dødshogget, livets og dødens vann, på død og liv, dødsstraff, dødskamp, dødssitat, dødskvaler, dødsmerket, dødsens, dødsvarsel, død og pine, dødssjuk, dødsårsak, dødsfall, dødssynd, dødsengel og dødsskrik? Eg har leita; eg er ikkje fullnøgd.
Kan ein så lage sine eigne 'daude'-ord? Ja, men Språkrådet gir konsulentservice som ein fritt kan nytte, og det kan vere lurt å spørje før ein tar i bruk sine eigne favorittvriar. Kanskje det finst gode, kjente alternativ, og kanskje ikkje. Og kanskje god konsulent kan gi tilrådingar også.
No vel, no har eg peika på eit problem. Døma dukka opp då eg skifta ut 'død' med 'daud' og 'daude' - gode norske ord. Med språkfattigdom kjem fram attåt. Det skulle vi gjere noko fornuftig med, synest eg. Så ber over med det om det står daudekvalar og døykvalar for dødskvalar (som framleis er lov), daudfall og ikkje dødsfall (som også er lov). Og '-fall' tyder her 'tilfelle', i slekt med tysk), og ikkje at ein nødvendigvis dett om. Daudsjuk eller kanskje like godt døy(e)sjuk kan forsøksvis lanserast for 'dødssjuk'. Tentative nylagingar kan tenkast å gli fram, men sikkert er det nok ikkje. Språkpåverknad har sine sjikt, rutinar og kanalar.
Same kva, det er fleire mogeleg nyord, ikkje berre daudestraff eller helst døystraff. Ein får prøve å komme på noko så ein ikkje ofrar god snert. Daud(e)-døma her er for å gjere klart kva ønske om konsekvens eller fin stil kan føre til. Ein grip kanskje til gamle ordlagingsmåtar slik til dømes Finn-Erik Vinje gjer greie for i mange verdifulle bøker - til samansette ord med 'døy' og 'daud(e)' i, og kanskje også -s til å fuge 'daud(e)' og noko attåt, som i døma har.
Nynorsken si grammatiske loffing innan strukturell oppbygging. Eg for min del ser det som ein veikskap at nynorsk av i dag ikkje har noko meir enn "henne" som eiga objektform. Ivar Aasen hadde plass til "deim" og "honom" som objektformer av pronomena 'dei' og 'han'. Svenskane har plass for dom, og dei er mange . . . Men i vår tid har ikkje nynorsk motstykke til he - him og they - them. Følga kan bli famlande ordforming/omsetting. Eg har mange døme (meir står under). Eitt resultat er at det fort blir meir tungvint å formulere seg, mindre smidig norsk – og det blir kanskje dårlegare språk, spør du meg.
Og så er det tilvisingsordet den, som til vanleg ikkje skal brukast for å vise til substantiv i nynorsk. "Det vanlege tilvisingspronomenet er han for alle hankjønnsord og ho for alle hokjønnsord – så sant pronomenet ikkje strir mot det naturlege kjønnet," skriv Språkrådet for å hjelpe, og gir nokre døme. "Fridommen er til liten nytte om han (bm. den) ikkje blir nytta," er eit utdrag frå eit av døma. Som peikande pronomen er likevel 'den' OK, men som tilvisingsord normalt ikkje.
Slik eg ser det, manglar eit par gode, nynorske tilvisingsord i staden for bokmålet sitt "den" i dei tilfella pronomenet ikkje er peikande eller trykksterkt. Resultata kan somtid bli ugreie setningar. Ein halvgjettar seg kanskje fram til det ut frå glimta av samanheng. Men i fleire dialekter bruker folk enno tilvisingsord som tilsvarer "den" - for eksempel 'na. Dei skal vel fylle eit språkleg behov der nynorsk har han og ho. Dialektnedkortinga na (henne og honom, også 'nå og 'na) kan gjere språket meir maktfullt og nyansert – som hjelp til lettare å fatte samanhengen. Det bugnar likefram av døme:
I det danske eventyret "Grisesalet", har det til no stått om ein grisunge: "Då den var ein månad gammal, gjekk bonden til byen for å selje den." Grammatisk rett nynorsk gir det tilsvarande: "Då han var ein månad gammal, gjekk bonden til byen for å selje han." Det blir vel noko uklart, men det var ikkje ein spedbarnbonde som gjekk til byen. Då får ein heller skrive om så det blir tydelegare.
I andre tilfelle kjem ikkje meininga fram like godt: "Kongssonen gjekk på dekket og lokka og plystra på hunden, og dess meir gøydde og knistra han. Han syntest at det var synd han skulle gå der og stryke med, han trudde han kunne vere kommen frå eit skip." (Frå Asbjørnsen og Moe). Det var ikkje kongssonen som gøydde og knistra og gjekk og strauk sakte med og trudde han var kommen frå eit anna skip. Det vesle poenget mitt er like fullt at språkforminga ikkje vil gå betre utan tilvisingsordet 'den'; ho kan fort bli grumsete inntil forvirrande. Men same kva, ein får freiste å få i stand noko godt ut av dei problema. Dei er ikkje reint få.
Grovomsetting går ikkje alltid gale. I mange omsettingar går det fint; i litt for mange lyt ein liksom ta sats og ta inn samanhengen for ikkje å mistyde; og i somme tilfelle blir det ganske uklart. Det kunne vere klokt å betre nynorsk grammatikk her og der!
Men inntil slikt skjer, verkar det klokast at omsettingane av eventyr og ordtak på Gullvekta blir forma i samsvar med gjeldande norm. Så får ikkje unge og gamle galne inntrykk av kva som er rettkjent nynorsk. Med andre ord, målet er å forme grei og høveleg enkel nynorsk og innanfor den nye norma. Noko er gjort, og mykje står att.
"Helst gagne unge og gamle lesarar og ikkje gi lidingar og daude." Det eigenproduserte og omsette tilfanget på nynorsk på nettstaden kjem litt etter kvart i samsvar med den nye norma frå august 2012 - inntil vidare med unntak av 'den'-greia (ovanfor, pkt. 4). Å forme nynorsk tar tid, og ein får gjerne gjere eitkvart anna også her i verda.
|
