Norsk språkutvikling

Det er lyspunkt, men hovudstoda og hovudtrenden er klare.

Gløtt frå tilstanden 2017

• Nynorsk . . . diskriminert i det norske språksamfunnet . . .
• I 2017 er nynorsken framleis under press, men for første gong på meir enn ti år ser vi ein svak auke i talet på nynorskelevar i grunnskolen.
• Mange statsorgan og departement stettar ikkje krava i mållova. Det blir jamt over brukt mindre nynorsk i statsforvaltninga enn det lova krev. Det er eit leiaransvar.
• Det er viktig at statlege organ stiller krav til utforminga av dei digitale tenestene slik at systema og tenestene finst på begge målformer – til same tid. Meir samordning og tydelegare krav til utvikling av statlege digitale tenester er naudsynt . . .
• Regelverket bidrar ikkje alltid til å sikre rettane til nynorskbrukarane. . . . Språkrådet ser at den eksisterande sidemålsordninga er eit avgjerande verkemiddel for å nå det språkpolitiske målet Stortinget har sett om at bokmål og nynorsk skal vere jamstilte språk.
• (Utdrag frå Språkstatus 2017. Språkpolitisk tilstandsrapport frå Språkrådet 2017, s. 13)

Språket er ein sentral del av kulturen og formidlar kultur også. Norske språkforhold har sine problem. Eitt er at bokmål har mange røter i "finare" klassers dansk som fanst for nokre hundreår sidan, men skil seg frå nudansk, som har blitt enklare - noko som kan vere bra, i og for seg.

Nynorsk er tufta på ein fleirvalssyntese av norske dialektar med opphav tilbake til gammalnorsk, og fungerer som overbygning for mange dialekter. Både bokmål og nynorsk er blandingsmål, men "det skal vere måte med alt", i dette tilfellet måte når det gjeld innblanda element med fare for tru på å vere overlegen ved hybridmålet. Kort fortalt: dansk er ikkje nevneverdig bra. Dansk for danskar, vil dei - men dansken der seinkar språklæringa hos danske barn i forhold til språklæringa i granneland, og kan vere ubehageleg i øyra, som når nokon snakkar med ei varm potet i halsen, som ein svenske godmodig kommenterte til meg. Iallfall lo han. Meir konkretisert: Dansk har noko utydelig lydering, det kan vere vanskeleg å oppfatte endingar på ord og bli dus med ein vokalbruk som verkar grautete i øyra til folk med andre tungemål.

Det er ikkje dermed sagt at danske barn er uutvikla av seg. Nei, langt ifrå. Dei overvinn faktisk språkvanskane dei får i hendene, så å seie. At danskane heng etter og er opptil fleire månadar seinere enn barn i andre land med å lære seg å snakke, kjem av det språket. Når dei har blitt tre, har dei tatt att barna i landa omkring. I den alderen har dessutan gutar tatt att jenter i språkutviklinga. Frå desse faktaa skulle det ikkje vere nokon grunn til å hetse barn for bokmålsbruk med den innblanda dansken, "kvartdansken". Det er ikkje fair. Det skulle ein vere merksam på. [Foreldre & barn: ◦Lenke]

Norsk i Noreg

Nynorsk verkar nærare folkesjela, men om ein finn ho er ei anna sak. Mange opplever at nynorsk er meir musikalsk.

Nynorsk har fleire likande kjerneområde, men

• "Ny statistikk viser at mest helvta av nynorskelevane har bytt hovudmål frå dei byrjar i 1. klasse til dei går ut frå vidaregåande skule. Språkstatus 2012, s 11".
• Svært, svært lite innan lover og forskrifter er på nynorsk. (s. 9).
• Fagbøker og lærebøker på norsk
• Store statseigde selskap ser ut til å ville kople seg fri frå dei språklege pliktene dei har i Noreg. (s. 10)
• Mange IKT-program kjem ikkje i norsk versjon. (s. 10)
• Det manglar ofte programvareressursar på nynorsk. (s. 10)
• Språkrådet får stadig fleire klagar på brot på mållova i statsforvaltninga. (s. 11)
• Medvitet om å fremme nynorsk som bruksspråk og forvaltningsspråk er ofte lågt i kommunal sektor. (s. 11)
• "Språkpolitiske retningslinjer som vert vedtekne ved universitet og høgskular, ser ut til å verta nedprioriterte eller forsvinne heilt i dei sentrale strategidokumenta til dei same institusjonane." (s 10; jf. s. 24-25)
• Bokmål legg press på nynorsk (s. 11).

Det er ikkje greitt at nynorsk blir "svekt på viktige bruksområde" [1]. Desse temaa kan ein lese meir om i ◦Språkstatus 2012: Språkpolitisk tilstandsrapport frå Språkrådet, juni 2012.

Løysinga blir vel å gjere nynorsk flottare og meir skikka - så godt at folk gjerne les tekstar på nynorsk, gler seg til slikt, og ikkje tenker "au" og seier krenkande saker og ting om målet. For mindretalet som bruker det vakre målet, gjeld det at ein klarer å halde fast på det både i medvind og motvind. Her er det plass for lokale handlingsgrupper for at ikkje det reinaste norske målet skal tape.

Om Einar Haugen, "ein leiande autoritet på norsk kultur"

Den norskamerikanske språkforskaren Einar Haugen (1906-1994) voks opp i eit tospråkleg immigrantmiljø. Han tok doktorgrad med ei avhandling om Ivar Aasen og nynorskens historie. Han blei også professor i skandinaviske studium og lingvistikk ved Harvard University. Han skreiv mellom anna boka Riksspråk og folkemål. Ho er ein forsonleg og grundig gjennomgang av språkforhold som var eingong i Noreg, og er omsett til bokmål. Ho er eit standardverk om norsk språkpolitikk:

"Han la vekt på språksosiologiske forhold og skildra kor intenst nordmenn var opptatt av språk, men også korleis norsk språknormering hadde "gjort mange menneske språkleg splitta og usikre". Ifølge Haugen var det ofte sosiale skille og klassemotsetnader som bidrog "til å halde striden ved like og gjere det så håplaust vanskeleg å få slutt på han", skriv Store norske leksikon [mi omsetting].

Haugen skreiv mykje brukte lærebøker i norsk og også ei kjekk norsk-engelsk ordbok som dekte begge norske skriftspråk.

Norske forskarar forstod ikkje alltid kor verdifullt Haugens pionerarbeid var, nemner Store Norske dessutan, og avrundar med Haugensitatet: "Bilinguals have more fun (tospråklege har meir moro)." Haugen skreiv forord til og redigerte dei tospråklege teikneseriebøkene Han Ola og han Per og More Han Ola og han Per i lag med Joan N. Buckley [Lenke]. Begge bøkene er gitt ut på universitetsforlag. [Mop, Hap]

Her er tilfang om og bilde av Haugen, og her er striper frå teikneserien.

Landsmålet som blir kalla nynorsk

Ordet nynorsk er gammalt. 'Landsmål' som byråkratane i si tid bestemte skulle heite nynorsk, dekker betre etter som tida går.

Den norskaste målforma var ledd i norsk nasjonal reisning, og blei døypt landsmål av Ivar Aasen og i mange år etter. "Eit mål for heile landet" meinte han. Det kunne gått slik også, men Stortinget var ikkje saka verdig då det kunne gått gjennom, kan ein faktisk seie. Seinare verpa byråkratiet namnet "nynorsk" - og han blir stadig nyare . . . Det brukande "landsmål" blei altså "nynorsk" og "riksmål" blei omdøypt til "bokmål".

Eit fenomen har jamt ei historie, ei stode, og mange sider ved seg, iallfall mange innfallsvinklar til å kaste lys over fenomenet. Så også bokmål, som er den norskvarianten, målforma, folk flest skriv. Bokmål er ein språkleg bastard, ei krysning av eldre dansk og austnorske dialekter som har blitt fremma og flikka på av folk med pengar og påverknad. Men nynorsk er eit litt annleis blandingsmål ved at det er tufta i langt større grad på norsk grunn - dialekter og eldre norsk ein har funne, og ikkje så mykje dansk. Dessverre har ikkje laksemillionærane langs kysten funne fram lommebøkene for å skipe eit vell av gjæve kultursenter langs kysten, der nynorsk har fotfeste. Kvar har vore fri til å velje, støtte nynorsk eller svelje, om dét har vore noko val til no. Eit folk utan eige språk er nesten ikkje eit folk, og eit folk med forflata kvartdansk må vel ha blitt forflata, og det er langt frå klokt. Ettertanken kan vere bra, men monnaleg, framtenkt støtte til nynorsken er vel betre.

Frå historikken

Rundt 1250 var Noregsveldet på sitt største. Men det ble ført inn i union med Danmark i 1380, og unionen kom til å vare til 1814, mens del etter del av norske område blei avstått. Med andre ord, i den tida kom Noreg meir og meir under tøffelen. Og oldnorsk skriftspråk visna frå røtene, og frå ca. 1500 og til ca. 1850 var dansk einaste skriftspråk i Noreg - i starten inkonsekvent og varierande. Eit danskbasert overklassetalemål utvikla seg midt i den perioden - eit talemål med ein norsk uttale som skifta med landsdelane. Ca. 1800 snakka kanskje eit par prosent av folket dette språket. Resten snakka dialekter. [◦Meir]

I 1814 blei Noreg skilt frå Danmark. Dansk heldt fram med å vere skriftspråket. Grunnlova var på dansk. Men frå 1830-talet meinte mange at Noreg som ein eigen nasjon burde ha eige språk, og desse delte seg med tida i to retningar. Den eine ville bygge opp eit sjølvstendig norsk skriftspråk på grunnlag av dialektene. Ivar Aasen (1813-96) frå Sunnmøre forma det skriftspråket. Han skipa og bygde ut landsmål med både grammatikk (1864) ordbok (1873) for det, og skreiv dikt og skodespel. Andre slutta seg til. Landsmålet blei offisielt jamstilt med dansk i 1885, og godkjent som undervisningsspråk i barneskolen i 1892. Frå 1890 til 1930 voks det som skolespråk og allment bruksspråk i fleire landsdelar, men berre på landsbygda. I 1929 vedtok Stortinget at landsmål skulle kallast nynorsk.

Ved sida av dette strevet voks også ei anna retning, der det danske skriftspråket gradvis blei fornorska. I 1907 blei sentrale norske trekk gjorte obligatoriske. Denne målvarianten blei omdøypt frå riksmål til bokmål i 1929 ved stortingsvedtak.

Etter 1900 blei det arbeidt for å tilnærme bokmål og nynorsk med tanke på ei framtidig samansmelting - samnorsk. Det kom tre større rettskrivingsreformer. I dei blei former som låg nært folkelege talemålsformer på Austlandet, innførte i begge skriftspråka til fortrengsel for vestnorske former i nynorsk, som før, om og så for fyrr, um og so i nynorsk. Desse reformene hadde solid fleirtal i Stortinget, men etter okkupasjonen av Noreg (1940-45) byrja rørsler å kjempe for dei meir tradisjonelle formene.

Riksmålsrørsla på si side bygde opp ein eigen, konservativ bokmålsnormal i 1950-åra, og normal fekk namnet "riksmål".

Samtidig med dette strevet var det stor valfridom. Både hovudformer og sideformer var tillatne på nynorsk og bokmål. I lengda blei bokmål dominert av ei meir tradisjonell språkføring, mens nynorskbrukarane stort sett godtok meir tilnærming til bokmål. Men frå 1960-åra av blei tilnærmingspolitikken mellom nynorsk og bokmål gradvis svekt, og målformene konsoliderte seg meir, alt mens dialektbruk blomstra i tale, og dialektene gradvis nærma seg kvarandre innan ymse regionar i landet.

Den offisielle språknormeringa i landet blei tatt hand om av Norsk språkråd frå 1972. Frå 1996 arbeidde Norsk språkråd med ei ny reform i begge målformer som tok sikte på ei vidare konsolidering av to normalar med mindre valfridom. Kultur- og kyrkjedepartementet godkjende i 2005 dei fleste framlegga for bokmål. Men nynorskrettskrivinga blei som før.

Offisiell språkpolitikk i dag er å bevare begge målformene som to ulike skriftformer av norsk. Bokmål er brukt i skrift av 85-90 % i alle landsdelar, mens dialektbruk er utbreidd i tale. Nynorsk blir brukt i skrift av 10-15 %. Nynorsk har sine kjerneområde. Han står etter måten sterkt på visse felt også, men svakt innan populærkultur, teknologi og økonomi især.

Det over er i hovudsak henta frå ei kort utgreiing av Lars Vikør. Ho er gitt ut av Språkrådet. [◦Meir]

Vidare

Offentleg tilnærmingspolitikk mellom nynorsk og bokmål blei gitt opp under Bondevik-regjeringa i 2002. I 2005 tok Språkrådet til orde for ein ny, samla språkpolitikk i utgreiinga "Norsk i hundre!"

I 2008 la regjeringa fram stortingsmeldinga "Mål og meining. Ein heilskapeleg norsk språkpolitikk". I pressemelding nr. 3/09 frå 28. april 2009, slutta Stortinget seg til hovudtiltaka (St.meld. nr. 35 (2007-2008).

Den 5. januar 2010 oppnemnde Styret i Språkrådet ei rettskrivingsnemnd som skulle lage ei tydeleg, enkel og stram norm for nynorsk, utan sideformer. Lars Vikør finn det rett å spørje om eit og anna omkring nynorsken vidare, ikkje minst for å avklare. Han meiner at ein enkel og autentisk språknormal er noko som "alle" har interesse av. Han seier at eit hovudmål for ei reform må vere "å minske, i alle fall ikkje auke, avstanden mellom eksisterande bruksnormer og offisielle normer".

Undersøkingar har elles vist at bruksspråket nynorsk slett ikkje er i oppløysing.

Ein bør la vere å tru at alle problema for nynorsk kan løysast ved enkle universalgrep, og heller ikkje tru at ein språknormal blir "tydeleg" og "enkel" berre han blir stram, rundar Vikør av kronikken med.

Bergens tidende, 26. nov. 2007.
www.bt.no/meninger/kronikk/article446182.ece

Den nyaste nynorsknorma blei gjeldande den 1. august 2012. Det er enno mykje valfridom i nynorsk med omsyn til ord, endingar og fleirval [◦Lenke]

Meir

Lars S. Vikør summerer frå femti års strev for jamstilling med meir i Språknytt (nr. 3-4, 2002, s. 6-9). Det står meir om dette på neste side.

Meir nynorsk

• Språkstatus 2017. Språkpolitisk tilstandsrapport frå Språkrådet (PDF)
• Tove Bull: Nynorsk som minoritetsspråk (frå Språknytt 2004, nr 3-4)
• Rolf Theil. Nynorsk. (Alkunne-artikkel)
• Om nynorsk (Wikipedia på nynorsk )
• Om nynorsk (Wikipedia på bokmål)