Å vere sakleg

Saklegheit og saklegdom er det å vere sakleg. Det er del av å vere skikkeleg mot kontaktane sine. Å vere sakleg er å framstelle noko utan å vere usakleg, men i staden halde seg til saka eller reglane utan å vere overlag partisk, fallert subjektiv og urettferdig med meir. Meir spelar med for den som ikkje er heilt nøgd med å ha ut av seg berre tullball og glatte forlydender - det er dansk for rykte, ikkje stadfesta påstandar eller sladder -, eller bli utsett for noko slikt. Den saklege er ansvarleg i mangt og jamt i stand til å bere ansvar, og skulle klare å halde heim når klokskap held følge. Det hjelper å vere kunnig også.

Å vere påliteleg og ytre seg fjongt kan mang ei klare. I starten kan det vere vanskeleg å få til, men mykje går truleg betre etter kvart, i tråd med "roleg øving gjer betre". La det gå sport i det, for det kan gå verre i lengda om ein vil gå fram som ein grobian, som er ein råtamp og grov person.

I boka Speed Reading (1988) viser den britiske psykologen Tony Buzan (1942 -) sju usaklege måtar å føre fram syn på. Kvar måte kan forvri og vrenge både samtale og diskusjon. Men ved å vite av knepa, kan ein få betre utbytte av debattar og presentasjonar, og nå opp til å gjennomskode mangt slags sludder. Ved å unngå dei store usaklege sleipstikka sjølv, skulle ein kunne bli flinkare til å legge fram eigne tankerekker og argument i semesteroppgåver, til dømes. Ja, kunnskapen bør kunne hjelpe ein heile livet gjennom, når ein greier å hevde seg godt attpåtil. Men det er mykje å passe på for den som vil halde tunga beint i munnen. Sjå berre - eg har utelate fleire detaljar her også:

Tretten slemme påverknadstriks - det er godt å vere åtvara

• Spele dumt på autoritetar utan at dei har noko avgjerande med innhaldet i saka på gjere. "Vitskapen seier" er kanskje del av eit låkt spel. Vitskap har autoritet, men her er det ikkje snakk om klar tilvising til kva for vitskapsgrein det er, og nøyaktig kva for kjelde ein viser til. Det er ullent prat som spelar på autoritet.
• Rakke ned på andre og andre syn, ty til nid og personforfølging. Det tilsvarer ofte at ein "tar mannen og ikkje ballen" i fotball; at ein sparkar motspelaren altså.
• Forkaste gode alternativ og tankar. I brainstorming er ein av grunnreglane at ein ikkje får fordømme og forkasta framlegg, fordi somme har kimar til framifrå løysingar med seg. Einvise og simple fordømmingar tener vekkskuvingar, som kan føre til undertrykkingar mentalt og elles - ikkje bra! Gakk-gakk forkastingar er ikkje sindige, for lite kultiverte, og neppe godt nok for bra folk under eitt - men vaklande sinn kan ty til blanke nektingar av fine saker og ting fordi dei sjølve treng hjelp, utrygge "under panseret og brynja" - slikt kan jo tenkast. Men det er ei anna soge.
• Spele brautande vulgært på kjensler ved kjenslevekkande språktriks, demagogisk retorikk. Demagogi og folkeforføring spelar på mange slags verkemiddel, og somme er i bruk i diktekunsten. (Pirie 2005).
• Ikkje informere om kjeldene ein kviler på, det er, kven og kva ein har argumenta frå.
• Bruke tankerekker og slutningar utan høveleg grunnlag. Slikt kan bli for laust i fisken til å halde i lengda.
• Argumentere ved samanlikning (analogi), trass i at samanlikningar haltar: Det ein samanliknar med, er ikkje "tingen sjølv". Jamføring aleine er ikkje prov. Og somme tyr dessutan til nedverdigande analogiar og samanlikningar. (jf. Pirie 2005)
• Misbruke statistikk. Det er fleire måtar å gjere det på. Forteie viktige funn og klare fakta. Forvrenge funn i maktkampen. Trekke fram fine data og dekke over andre, eller omvendt. Det er fullt mogeleg å misbruke statistiske gjennomsnittstal så individet ikkje synast, bruke grafikk tendensiøst og sysle med logiske feilslutningar. Ein lyt kjenne til grensene for og omfanget av undersøkingane det gjeld, og klare å identifisere og hanskast med ulike strekkingar og tøyingar av kva utrekningar det eigentleg er grunnlag for, kva som er passe standardar å ha, og kva for rammer som trengs. Det er mykje å passe på. Jf. Wikipedia, s.v. "Misuse of statistics", til dømes.
• Tendensiøst vas. Ein trekk inn slikt som ikkje har med saka å gjere og som fører ut av lei. Ein blir for springande, usamanhengande. Bruker feil referansar, osv.
• Vike unna å svare klart. Utomsnakk. Vasprat. Bruke notorisk tullball.
• Overdrive grotesk på eigne vegner, og underdrive mot den andre si interesse.
• Avfeie arrogant og pompøst den hine sitt snakk som snikksnakk - kanskje heilt utan å bry seg om hine og argument, som fallert ledd i maktkampen.
• Stikke av etter å ha levert feil informasjon. Det kan - om enn haltande - samanliknast med å stikke av frå ei kvinne etter å ha prøvd å ta seg godt ut og gjort ho gravid med eit vanskapt barn i magen.

Forstandige klarer å berge seg mot mykje av dette, mens visse andre er usaklege med vilje. Dei er uhøflege grobianar mellom oss.

Fritt etter Arne Næss

I ei av bøkene sine har den norske tenkaren Arne Dekke Eide Næss (1912-2009) sett fram seks normer for å vere høveleg upartisk (det vil seie såkalla objektiv, ganske upartisk, rettferdig, ikkje-tendensiøs). Desse normene kan vere til hjelp i danninga [Næss 2000, s. 57].

Næss meiner at "stivbeint objektivitet" er ein god ting å fostre om ein forstår det som "rimeleg balansert", "teknisk givande" "godt til poenget", saman med "upartisk (nok)". Ein får legge til ord som "høveleg" og "rimeleg" til kvar av desse sidene ved saka, så ein kjem fleire steg vidare.

Den som vil gjere sakleg greie for noko, har desse seks normene, nokså fritt etter Næss:

• La vere å avvike grovt frå emnet, frå feilsteg, sidesprang, digresjonar, sidemerknadar.
• Gir du att nokon i ein sakleg ordskifte, skulle den hine fatte at attgivinga di er god og rett nok.
• Bidrag til ordskiftet bør vere eintydige, i sær ved at mottakarane (dei som lyttar eller les) ikkje blir leidd eller villført til å tolke den andre parten sine attgitte og kommenterte uttrykk ved at dei blir sleipt fordreia, tatt ut av dei eigna samanhengane og rammene, og verkar meir omsynslause og unyttige på ein eller annan måte.
• Sei ikkje at den hine har synspunkt som ho verken støttar eller godtar. Og krangl ikkje imot syn og motstandarar du finn på i farta.
• Legg fram forhold så ikkje lyttar eller lestar får eit skrått, partisk inntrykk som fremmer saka til den eine sida på den andre sida si rekning - med urette.
• Ramma og dei ytre omstenda for ordskiftet bør haldast nøytrale.

Sånn omtrent ville dr. Arne Næss ha det. Dersom desse vinka blir følgde, blir neppe diskusjonane taktlause, og kan også vere underhaldande – til nytte og glede.

I boka Ein del elementære logiske emne (1975) står seks normer av Arne Næss for sakleg meiningsskifte. Å ikkje bruke tendensiøst snakk står sentralt. Og ordet 'tendensiøst tyder "som er prega av ein medviten (og uheldig) tendens; farga, vridd." Den som klarer å leve opp til normene tolleg bra, helsar eg.

1. Unngå tendensiøst utomsnakk. Eksempler: Personkarakteristikkar, påstandar om motpartens motiv, ville og rabiate årsaksforklaringar til argument.
2. Unngå tendensiøse attgivingar - Attgivinga skal vere ganske så nøytral med tanke på stridsspørsmål.
3. Unngå tendensiøs fleirtydnad - Fleirtydnad gjer at argument kan gi både skinnsemje og skinnusemje av og til: Runde frasar like eins.
4. Unngå å tillegge den hine eit standpunkt med innhald han ikkje går god for sjølv.
5. Unngå tendensiøse originalframstillinger - Noko som blir lagt fram, bør ikkje vere usant, ufullstendig, skeivt, tvitydig og/eller halde tilbake relevant informasjon.
6. Unngå tendensiøst forma innlegg - Eksempel: ironi, sarkasme, skjellsord, overdrivingar eller truslar. [Jf. Wikipedia, s.v. "Arne Næss"]

I fleire tiår var desse normene med i pensum til examen philosophicum (exphil) og examen facultatum (exfac) ved norske universitet. Å bryte fleire av normene kan faktisk knase samvær, iallfall behageleg samvær, og såleis høve for teater, såpeseriar, anna underhaldning og sekter av mange slag.

Gerry Spence som "alltid vinn diskusjonane sine", lar motpartane "alltid vinne" også . . .

Det er mange slags knep. Å vinne diskusjonar utan å diskutere, kva med det? Har det noko for seg? Gerry Spence meiner iallfall:

Det viktigaste knepet for å vinne ein diskusjon er å unngå alle knep. (59)

Imaging lærte meg tidleg korleis ein kan vinne ein diskusjon utan eigentleg å diskutere. (38)

Det er like viktig å vite når vi bør diskutere som å vite korleis vi skal diskutere. (40)

Spence legg altså andre oppfatningar i å 'vinne' enn å triumfere blatant over motparten. Å visualisere kan elles gagne i somt - det er levert prov på det. La oss seie "alle monner drar" - Det gir "Litt herifrå, litt derifrå, til saman blir det betre."

Presenter tinga dine oppriktig og kjenn seg sjølv bra, så går det kanskje betre, ville eg koke ned og moderere Spence sin hovudbodskap til. Korleis ein blir oppfatta, heng også saman med mottakarane, dei som oppfattar, og kanskje dei ikkje er friske nok til å tenke og skjøne stort og godt. Slikt hender mang ein. Noko slikt ville eg ta med i rekninga.