• Villkatten
• Gulleple med sølvblad
• Havtrollet som kjøpte salt
• Ha di eiga lykke med

Villkatten

Det var ein gong ein konge som var fælande glad i å fare på jakt i skog og snar. Ein gong fekk han sjå ein vakker, svær katt springe mellom trea. Kongen spora hesten sin og greidde å fange den rappfota villkatten levande. Alle undra seg: katten var så stor som ein hund og med skremmande, kvast blikk. Håret voks over heile kroppen som skjegglav på grantre, og han hadde eit par duskar i enden av øyra.

"Slike dyr kan snakke og gi råd om styre og stell. Det har vi høyrt," sa nokre av hofffolka.

Men villkatten ville ikkje svare på nokon spørsmål frå kongen, same korleis dei truga han. Til sist blei kongen lei, og sa til tenarane som var med, at dei skulle ta hand om katten og verken la han sleppe fri eller komme til skade. Så drog kongen heim til kongsgarden.

På den tida hadde dei for skikk at kongen og mennene hans heldt drikkelag til langt utpå nettene. Då blei det samtala og drukke nokså mykje. Då dei no sat ved drikkebordet om kvelden og prata i lag som skikken var, greip kongen drikkehornet sitt og sa: "Kva synest de om jakta i dag? Har vi nokon gong komme heim utan bytte?"

Mennene smiska han: "Ein jeger som deg kan ein knapt nok finne her i verda. Og i dag fanga du ein stor og pen villkatt."

Kongen likte smigeren, og spurde: "Kva tykker de då eg skal gjere med han?"

"Hald han fanga på garden her", svarte hoffmennene, "så blir det snart spurd over heile landet kva for jeger du er! Men ta godt vare på han så han ikkje rømmer, for slik ein fin katt må vere lur enn ein rev, så vanskeleg som han er å jakte."

Kongen tagde ei lang stund, løfta så drikkehornet og sa, "Ja, eg skal ta vare på han. Og om nokon slepper han fri, skal stakkaren bøte med livet." Så tømde kongen drikkehornet og drakk enda meir.

Då kongen vakna morgonen etter, kom han i hug løftet han har gitt kvelden før. Han sende etter tømmer og anna bygnadsvirke og let bygge eit lite hus tett inntil kongsgarden. Huset blei tømra av store stokkar, og framfor inngangen blei det sett grove bommar og sterke låsar så ingen kunne bryte seg verken ut eller inn. Midt på den eine veggen var det ein liten glugge. Gjennom den kunne dei skuve inn maten.

Då alt var klart, blei villkatten sett inn i buret, og kongen tok hand om nøklane. Der fekk katten no sitte frå morgon til kveld og frå kveld til morgon, og mykje folk kom for å sjå på det. Men ingen høyrde at katten nokon gong sa så mykje som eitt ord.

Tida gjekk og landet hamna i krig. Kongen laut fare i striden. Før han fór av, sa han til dronninga:

"No får du styre landet. Lov dessutan å ta vare på katten så han ikkje slepper ut mens eg er vekk."

Dronninga sa at ho for sin del ville gjere alt slik han ville. Og så gav kongen nøklane til ho, gjekk om bord i båten sin og fór av garde med fulle segl. Dronninga stod på stranda og såg etter han til segla sokk under synsranda. Då gjekk ho attende til kongsgarden med tenestejentene sine og byrja å styre vel.

Ho og kongen hadde eit einaste barn, ein kongsson. Han var berre barnet. Ein dag rusla pjokken i kongsgarden og kom til buret der villkatten sat. Her sette guten seg ned og leika med eit gulleple utanfor døra. Men best som han no leika, fór eplet inn gjennom gluggen til buret.

Villkatten kom og ville ta ein bit, men då gullet ikkje smakte, føyste han ut att eplet. Dette syntest kongssonen var ein så kjekk leik som nokon. Han kasta eplet gjennom gluggen igjen, og villkatten freste og smeiste det ut att. Slik heldt dei fram eit tid, like til villkatten ikkje ville ha ut gulleplet meir. Då tok kongssonen til tårene. Villkatten sa då:

"Far din handla ille mot meg då han tok meg til fange og sette meg i bur. No får du ikkje att eplet før du har sleppt meg ut."

Kongssonen svarte:

"Korleis skal eg kunne sleppe deg ut? Gi meg gulleplet mitt straks!"

"Gjer då som eg seier", sa villkatten, "elles ser du det aldri att. Gå til mor di og sei at det klør bak øyret på deg og bed ho hjelpe deg. Pass så på og ta nøklane frå beltet hennar, og kom hit og opne døra! Sidan kan du sette nøklane tilbake på same viset så ingen merkar noko."

"Korleis visste du det klør i hovudet mitt?" sa kongssonen. Han gjorde til slutt som villkatten ville, og gjekk til mor si og sa det stakk og klødde bak øyret. "Vil du hjelpe meg og sjå kva det er?"

Då dronninga bøygde seg ned og såg etter i hårgarden bak øyret, passa kongssonen på og tok burnøklane frå beltet hennar. Så sprang han ned til buret og opna døra så villkatten kom ut.

Så tok katten farvel:

"Her har du gulleplet som eg lova! Og takk for at du sleppte meg laus. Eg vil hjelpe deg fleire gongar til gjengjeld."

Dermed sprang katten vekk i flotte byks.

Kongssonen gjekk til mor si og sa: "Det klør enno bak øyret. Vil du sjå etter enda ein gong?"

Vips kom nøklane på plass.

Då det kom for dagen at villkatten ikkje lenger var i buret, blei det mykje oppstyr i kongsgarden. Dronninga sende ut folk på alle vegar og stigar for å spane etter villkatten, men han var og blei borte.

Som tida gjekk, uroa dronninga seg meir og meir. Kvar dag som helst venta ho mannen heim att, og ein dag kom også flåten hans seglande og hadde vunne. Folket samla seg i skarar på stranda for å helse. Og så skulle sigeren feirast med gjestebod.

Då gjestane hadde slått seg ned ved festbordet, ville kongen syne dei den sjeldne, vakre katten. Så laut dronninga vedgå korleis det stod til – at katten ikkje lenger var i buret. Kongen sa strengt at han ville straffe den som hadde gjort det. Alle i kongsgarden laut fram og vitne, men ingen visste noko.

Til slutt kom også den vesle kongssonen fram. Han sa: "Eg vil ikkje lyge. Det var eg som sleppte ut katten."

Dronninga blei kvit i andletet og kald nedover ryggen, og det blei dei andre også, for alle likte den kjekke vesle kongssonen og skjønte kva som var i emning. Kongen var lenge still. Så sa han: "Eg vil ikkje gå frå ordet mitt. No må du bøte med livet fordi eg hadde lova at den som sleppte ut dyret, måtte døy."

Alle bad om nåde for kongssonen, men til inga nytte. Kongen baud så tenarane sine om å ta kongssonen med ut i skogen og ta livet av han der. Hjartet til guten skulle dei ta med seg til kongen for å syne at dei hadde gjort som han baud dei.

Tenarane måtte berre lyde. Dei tok kongssonen med seg og gav seg i veg. Langt inni skogen fekk dei sjå ein gjetar som gjekk og gjette svin. Då sa den eine tenaren til den andre:

"Vi vil jo ikkje gjere kongssonen noko vondt. Lat oss i staden kjøpe ein liten galte og ta galtehjartet med heim. Ingen vil sjå forskjell, trur eg då."

Det syntest den andre tenaren var ein god idé. Dei kjøpte ein galte av svinegjetaren og tok dyret med eit godt stykke vekk før dei slakta det og tok ut hjartet. Så tok dei far vel med kongssonen og bad han å ikkje dra heim att på lang, lang tid. Det sa kongssonen ja til, og så vende dei tilbake til kongsgarden med galtehjartet. Dei fortalde at guten var av vegen, og folket sørgde enda meir enn før på dagen.

Kongssonen på sin kant gjekk vidare det fortaste han vann. Den einaste maten han fekk tak i, var nøtter og bær som voks i skogen. Då guten hadde vandra både vel og lenge, kom han til eit høgt berg, og øvst på berget stod eit digert furutre. Han klatra oppover berget og opp i treet for å sjå om det ikkje fanst nokon veg ut av skogen. Då han var høgt oppi furutoppen fekk han sjå ein stor kongsgard som skein i sola langt, langt borte. Då blei han hjarteglad og gjekk ditover.

På vegen trefte han ein gut som gjekk på åkeren og pløgde. Han bad om å få byte klede med han, og det fekk han gjerne. I drengeklede kom han så fram til kongsgarden. Han gjekk inn og bad om arbeid og blei sett til å gjete oksane til kongen. Som gjetargut vandra han omkring i skogen med flokken sin. Med tida gløymde han sorgene sine og voks opp til ein kar som var så gild som nokon.

Kongen der i kongsgarden var enkemann og hadde ei einaste dotter. Ho var ven som klare dagen og så gild at alle elska ho.

Då kongsdottera fylte femten år, fekk ho ei mengd friarar, og enda om ho sa nei til dei alle, kom det stadig fleire til. Kongen blei til slutt rådlaus. Han visste ikkje korleis han skulle bli av med dei. Han gjekk derfor inn i kammeret til dottera der ho sat og sauma, og bad ho velje nokon. Men ho ville ikkje. Då blei kongen harm og sa: "Då får eg gjere det for deg. Det er ikkje sikkert du blir fullnøgd med det valet."

Så tenkte kongen å gå ifrå ho. Men kongsdottera heldt han tilbake og sa: "Eg forstår at det må bli som du vil. Men eg tar ikkje den første og beste. Den som vil ha meg, må kunne ri oppetter glasberget med rustning."

Det syntest kongen var eit godt forslag. Straks let han kunngjere i alle kyrkjer i landet at den som kunne ri opp glasberget, skulle få dottera hans. Og då dagen for tevlinga kom, blei kongsdottera tatt med ut til glasberget i all sin stas og sett på toppen av det med gullkrone på hovudet og gulleple i handa. Og vakker var ho også.

Nedanfor berget samla alle friarane seg med herlege hestar og våpen som blenkte i sola. Frå alle sider stima folket til for å sjå på tevlinga.

Då alt var klart, blei det gitt signal med trommer og horn, og friarane spora hestane for å springe oppetter berget. Men berget var høgt og bratt og glatt som is. Ingen kom lenger enn eit lite stykke opp før han glei ned att. Det larma fælt mens folket ropte så det kunne høyrast vidt omkring.

Mens dette stod på, gjekk kongssonen omkring med oksane sine langt borti djupe skogen. Då han fekk høyre spetakkelet, sette han seg på ein stein og tenkte at han skulle også gjerne ha prøvd å vinne kongsdottera.

I det same høyrde han lette steg, og med eitt stod villkatten framfor han.

"Takk for sist!" brumma han fram. "Korfor sit du her så einsam og trist?"

"Eg må vel vere trist og ikkje glad", svarte kongssonen. "For di skuld laut eg røme frå far og mor og eige land, og no har eg verken hest eller rustning, og kan ikkje vere med og tevle om den vene kongsdottera."

"Er det ikkje anna", sa villkatten: "så kan det vel bli ei råd. Du hjelpte meg ein gong, no skal eg hjelpe deg i staden."

Han førde kongssonen inn i berghola si og viste fram ei rustning av hardaste stål. Ho var så blank at det skein blått omkring ho. Ved sida av rustninga stod ein staseleg hest i sal og rustning og stampa i berget så det gneistra.

Villkatten sa: "Skund deg no og kle på deg! Ri så til glasberget og prøv lykka! Imens skal eg gjete oksane dine."

Kongssonen let seg ikkje bede to gongar. Han tok på seg hjelm og panser, spente på seg sporane, batt sverdet ved sida og kjende seg så lett som fuglen. Han spratt opp i salen så det klang i stålrustninga, og rei strake vegen fram til glasberget.

Friarane ved glasberget hadde akkurat gitt opp å komme opp på det etter å ha streva svært. Då fekk dei sjå einkvan komme frå skogbrynet og ri rakt mot berget. Han var kledd i blåaste stål frå topp til tå og med sverd ved sida.

Han hadde ikkje før komme fram frå skogsbrynet, før han sette sporane i hesten og sette av stad som ei pil oppover glasberget. Men han rei ikkje heile vegen opp, for då han kom halvvegs, vende han om med eitt og rei ned att så gneistane freste omkring hestehovane. Han blei borte i skogen like fort som han hadde komme derifrå.

Det blei stort oppstyr blant folk. Alle undra seg på kven den framande kunne vere. Ein så kvikk hest og ryttar hadde ingen av dei sett nokon gong. Og kongsdottera drøymde deretter om riddaren kvar natt.

Dagane gjekk, og snart skulle friarane prøva lykka for andre gong. Kongsdottera blei leidd i full skrud til toppen av glasberget att, og friarane samla seg nedanfor. Folket strøymde til frå alle hald og håpte å få sjå den framande riddaren enda ein gong.

No lét trommer og horn att, og tevlinga tok til. Det gjekk som gongen før. Ingen kom opp meir enn eit lite stykke, og i djupe skogen gjekk kongssonen og gjette oksane sine. Då han høyrde ståket frå glasberget, sette han seg på ein stein og tenkte på den fagre kongsdottera igjen. Og rett som det var høyrde han steg i graset. Og der stod den brannete villkatten igjen.

"God dag!" sa katten. "Korfor så einsam og sturen og ikkje glad?"

"Eg skulle så gjerne ri opp berget og vinne kongsdottera", sa guten.

"Ikkje anna?" sa den brannete katten. "Du hjelpte meg. No er det enda ein gong min tur til å hjelpe deg."

Han tok kongssonen med til berghola og hengde på han ei sølvrustning. Det stod ein kvitaktig glans av den munduren. Og vips – utanfor hola stod ein drivkvit hest i full rustning og skrapa med hovane i berget.

Villkatten sa:

"Ta på deg rustninga, og ri til glasberget. Imens skal eg ta hand om oksane."

Kongssonen let seg ikkje bede to gongar no heller. På eit blunk var han i rustninga og sprang opp på hesten og sette av garde til glasberget.

Friarane der hadde nettopp gitt opp. Ingen hadde komme opp. Mens dei no stod der og tenkte og talte saman, fekk dei sjå ein ryttar komme fram frå skogbrynet. Han var kledd i sølv, og det var ei lyst å sjå.

Dei stira på han og fann ut at det var den same som sist.

Ryttaren sette av stad oppetter glasberget. Men han rei ikkje heile vegen fram, for då han kom opp på sjølve bergkammen, helsa han kongsdottera, snudde hesten sin og rei attende nedetter berget så det gneistra rundt hestehovane enda ein gong. Deretter forsvann han i skogen.

Det blei enda større oppstyr enn gongen før, og det blei sagt at kinna til kongsdottera glødde som roser då han helste ho oppå berget.

Noko etter fastsette kongen dagen for den tredje og siste tevlinga. Kongsdottera blei leidd ut til glasberget og sett på toppen av det med gullkrona og gulleple som før, og friarane samla seg nedanfor. Folket strøymde til for å sjå på.

Det blei gitt teikn, og tevlinga tok til. Men det gjekk ikkje betre no enn før. Ingen kom lenger enn eit lite stykke oppetter berget – alt mens kongssonen gjekk og gjette oksane. Då han høyrde ståket, kom villkatten til han att.

"God dag!" sa han. "Korfor einsam og trist?"

"Eg ville gjerne til å ri opp berget og vinne kongsdottera."

"Fortvil ikkje", sa villkatten. "No skal eg hjelpe deg."

Han førde kongssonen til hola si. Der skein ei gullrustning som sola. Ved sida av stod ein hest som passa til og var på hogget.

"Ri i veg og prøv lykka i dag også", sa katten.

Friarane ved glasberget hadde nettopp gitt opp då dei fekk sjå ein som kom ridande like mot glasberget og var kledd i gull frå topp til tå. Alle tenkte det var den same som dei to førre gongane.

Kongssonen dreiv på hesten sin og sette i veg oppetter berget som ein vind. Vel oppe på toppen, hoppa han av hesten, helste fint på kongsdottera og tok gulleplet ut av handa hennar. Så hoppa han i salen og rei ned glasberget så gneistane stod omkring hestehovane. Og snart var han borte mellom trea i skogen.

No blei det eit svare ståk blant folk. Kongen kunngjorde att ryttaren i gulldrakta hadde vunne kongsdottera, som hadde blitt kvit og raud då ho gav han eplet.

Kongen måtte finne fram til kven karen var. Han kalla saman alle unge menn i riket til kongsgarden. Då alle var samla, gjekk kongsdottera omkring mellom dei og såg vel på kvar og ein av dei. Men same kor mykje ho søkte og såg, så fann ho ikkje guten ho leita etter.

Då ho kom aller ytst i folkehopen, fekk ho sjå ein kar i ei vid, grå kappe, ei slik som gjetarar har. Hua hadde han dratt ned over fjeset så ho ikkje kunne sjå stort av det. Likevel kjente ho han. Ho sprang fram, drog av han hua, tok han i famn og ropte:

"Her er han. Her er han."

Då lo heile folket, for dei kjende godt att gjetaren til kongen. Det brast ut av kongen: "Å trøyste meg!"

Mannen i gjetarkappe sa berre: "Sørg ikkje for dette, du. Eg er då kongsson."

Så kasta han av seg kappa, og då lo ingen meir, for han var kledd i gull og hadde kongsdottera sitt gulleple i handa. Han tok kongsdottera i armane sine, og kongen stelte i stand bryllaup.

Og då faren til kongsdottera døydde, blei han konge over heile riket. Her levde han og kona hans lenge og glade. Men katten var det ingen som høyrde noko meir om, for han likte ikkje ståk og oppstyr rundt seg.

Gulleple med sølvblad

Det var ein gong ein konge som hadde ei einaste dotter, fager og ven. Men så blei ho vanskeleg sjuk, og kongen sørgde bittert over at ho skulle dø. Han kalla saman alle synske og lærde menn i heile landet for å finne boteråd, men ingenting av det dei kunne og visste gjorde kongsdottera betre.

Til slutt kom ei gammal kone til kongsgarden. Ho kunne kunsten å spå. "Kva står på her?" sa den gamle kona. "Alle er så sturne som om det var stor nød her."

Ho fekk straks vite korleis det stod til med kongsdottera.

"Er det ikkje anna", sa spåkona, "så far av garde og skaff kongsdottera eit gulleple med sølvblad. Då blir ho sikkert bra."

Kongen sende ut folka sine til alle hald og kantar for å hente gulleple med sølvblad, men alle kom attende utan. I sorg let kongen kunngjere over heile landet at den som kunne skaffe eit gulleple med sølvblad skulle få kongsdottera i lønn.

No var det også slik at på eit høgt berg langt aust i skogen stod det eit forheksa epletre som aldri bar frukt. Tett innved berget stod ei gammal stue. Der budde det ei gammal kone med tre søner som alle var kvikke gutar og til støtte for mora.

Ein kveld sønene kom heim, fortalde dei mora kva dei hadde høyrt om kongsdottera og lønna som var utlova. Og om morgonen då dei vakna, glima det i det gamle, forheksa epletreet. "Kva kan det bety?" sa den eldste av brørne. "Ser eg ikkje gulleple med sølvblad?"

Då vakna lysta til å få kongsdottera hos alle tre brørne, men "Berre ein av dykk kan få ho", sa mora. "Prøv lykka i tur og orden og gjer dykk verdige til lønna som er utlova."

Den eldste sonen sprang då ut til det gamle epletreet med ei korg på armen og plukka gulleple med sølvblad, og gav seg av garde til kongeslottet. Med kjappe steg og bankande hjarte skunda han seg i veg mens han tenkte på kongsdottera. Vegen gjekk gjennom ein stor skog, og då han kom inn der, møtte han ei gammal kone som var stygg å sjå til.

"God dag!" sa kona. "Kva har du i korga?"

"Grisebust og tagl", sa guten.

"Slik lyt det vere", svarte kona.

Guten gjekk vidare og kom til kongeslottet.

"Kva vil du, gut?" sa portvakta.

"Eg har gulleple med sølvblad i korga, og vil til kongsdottera og gjere ho frisk."

"No, det var ikkje ille", sa vakta. Men først ville dei sjå etter kva som var i korga. Guten rekte ho fram, og vakta løfta på lokket. Ut av korga velta grisebust og tagl i store mengder.

Skamflat vende guten heim, og den andre broren gav seg av stad med ei ny korg gulleple med sølvblad. På vegen møtte han ei kone som såg verre ut.

"Skal tru kva du har i korga di?" spurde ho guten.

"Nøtter som ingen kan knekke", svarte han og skunda seg vidare.

"Slik lyt det vel vere!" ropte kona etter han.

Han kom til portvakta ved slottet og ville opp til kongsdottera med epla sine. Men då vakta for sikkerheits skuld løfta av lokket for å sjå etter, inneheldt korga berre harde nøtter som ingen kunne knekke, og guten fekk vende heim med skamma.

No skulle den yngste broren av garde og prøve lykka si. Han plukka korga full av frukter frå det gamle epletreet og gav seg av stad til kongsslottet. Då han hadde komme eit stykke inn i skogen, møtte han den same gamle kona som brørne hadde møtt før han.

"Kva har du i korga der, skal tru?" spurde kona.

"Gulleple med sølvblad", svarte guten.

"Slik lyt det vere", svarte kona.

"Kan du syne meg vegen til kongsborga, gamlemor?" spurde guten.

Kona sa, "Du sa sant til meg om kva som er i korga, så eg skal gi deg eit godt råd attpå. Møter du nokon på vegen som du kan hjelpe, så gjer det. Kanskje dei hjelper deg att seinare. Ta denne pipa. Alle som du vil kalle på, lystrar når du blæs i ho."

Guten takka og gjekk vidare, og det tok ikkje lang tid før han såg to maurtuer stri med kvarandre. Han skilde dei stridande maurane, og heldt fram på ferda si.

Noko lenger framme kom han til ein sølvskinande sjø mellom høge furutre som spegla seg i vatnet. Han gjekk ned til stranda og la merke til ein fisk som hadde blitt kasta opp på land og ikkje klarte å komme ned i vatnet. Guten tok fisken forsiktig i hendene og sleppte han ut i sjøen att.

I det same kom ei due som blei jaga av ein hauk. Dua landa ved sida av han. Han skremde vekk hauken og mata dua med halve brødet han hadde med i nistesekken.

Lenger framme på vegen såg han to ramnar som sloss for livet mot kvarandre. Han skilde dei frå kvarandre og gjekk vidare.

Så kom han til kongeslottet. Korga gav han til portvakta, og sanneleg inneheldt ho gulleple med sølvblad. Guten fekk gå opp til kongsdottera, og mens kongen og heile hoffet var til stades, åt ho opp eit av epla. Straks blei ho frisk og sunn som aldri før.

Alle på slottet gledde seg storleg. Men kongen rynka panna og spurde seg sjølv, "Skal dottera mi ha ein husmannsgut? Han lyt klare enda verre prøver før han får ho og halve riket."

Kongen gav så husmannsguten i oppgåve å reinse ei tønne blanda såkorn så kveiten kom for seg og rugen for seg. Då kvelden kom, helte guten ut såkornet på slottsplassen, tenkte på dei to maurtuene, og bles i pipa si. Straks kom maurane i tusental og skilde rugen frå kveiten.

Tidleg om morgonen steig kongen ut på trappa for å sjå korleis guten hadde greidd oppgåva. Han granska dei to kornhaugane nøye, og fann ikkje eit einaste korn i feil haug. Det kjendest ikkje godt for kongen, som surna.

Kongen gav no guten i oppgåve å skaffe han ein dyrebar ring som han ein gong hadde mista i sjøen då han fór over han i den kongelege sluppen [1]. Då det blei kveld kom, gjekk guten ned til stranda og tenkte på fisken som han dagen før hadde redda frå å døy på stranda. Og då han bles i pipa si, plaska det nedi vatnet, og i det same såg han fisken stikke hovudet opp over vassflata.

"Å, var det du, venn", sa fisken. "Kva kan eg hjelpe deg med?"

"Kan du få fatt i den ringen som kongen mista her i sjøen?" spurde guten.

Med eit slag av sporden dukka fisken ned i djupet; og kort etter stakk han hovudet opp att, no med ein ring i kjeften. Dei kostelege steinane i ringen glinsa i måneskinet.

Då kongen neste morgon fekk ringen attende, grunna han lenge og vel på kva han no skulle gi husmannsguten i oppdrag: Dess verre dess betre, tenkte han. Til slutt bad han guten hente ein olivenkvist frå paradis.

Guten tenkte no på dua han hadde berga frå hauken, og bles i pipa si. I same no var dua hos han. Ho ville gjerne hjelpe han å hente ein olivenkvist frå paradis, og flaug straks beinvegen dit. Det varte ikkje lenge før ho kom att med kvisten i nebben.

No blei kongen frå seg av raseri, og bad om ei glo frå helvete.

Enda ein gong bles guten i pipa, like til sterke vengar suste i lufta, og ein av dei to ramnane landa ved sida av han. Guten bad fuglen hente ei glo frå helvete.

"Gjerne det", sa ramnen, og gav seg straks på veg til avgrunnen. Kort etter sleppte ramnen gloa frå helvete ned på kongsgarden. Då blei det bulder og brak så slottet rista. Alle blei fælne, og kongen blei bleik.

"No har du halde ap med meg lenge nok", sa husmannsguten til kongen. "Gi meg no dottera di som du lova, elles vender eg heim og lar gloa brenne på garden din i lange tider."

Kongen tenkte seg ikkje om lenge. "Her har du handa mi", sa han. "Kongsdottera er di, og halve riket, om du berre kan få vekk gloa som larmar så fælt."

Guten bles i pipa. Den andre ramnen kom med det same og flaug med gloa tilbake dit ho kom ifrå.

Guten blei kledd i purpur og gull, bryllaupet blei stelt i stand, og sølvblada frå det fortrolla epletreet blei fletta inn i brurekrona.

Snart døydde gamlekongen, og så fekk guten frå husmannsstua heile riket.

Ord

1. slupp: lite seglfartøy med éi mast.

Havtrollet som kjøpte salt

Midt på 1700-talet segla kaptein Svartdal frå Matfjordnes til Spania for å hente salt. Han førte ein stor brigg som høyrde til nokre kjøpmenn i Bergen. Kapteinen tok full last med salt og vende heim med god vind og godt håp om å kunne hente ny last med det første.

Då dei hadde segla eit godt stykke, stansa briggen med eitt. Det var som ei usynleg makt heldt båten fast. Dei fann fort ut at dei ikkje hadde gått på grunn. Likevel stod briggen heilt still. Skipperen og dei andre om bord undra seg over dette og kunne ikkje forstå kva dette skulle tyde.

Mens dei undra seg, stod med eitt ein gammal gubbe framfor dei, og han sa til skipperen: "Ver ikkje redd, kaptein! Det vil ikkje hende dykk noko vondt om de gjer som eg vil. Eg veit de fraktar salt på skuta, og vil kjøpe alt saman, eller i det minste det meste. De skal få godt betalt for det."

Skipperen mukka og nemnde at verken salt eller brigg var hans, men at det var nokre kjøpmenn frå Bergen som var eigarane. Han kunne ikkje selje det som ikkje var hans. Gubben såg sint på han og sa:

"Det betyr vel ikkje noko særleg om du sel saltet til meg eller nokon annan, sidan du får godt betalt for det. Det du vil ha for tønna skal du få. Du skal også vite at de kjem ikkje av flekken herifrå før du går med på det eg bed om."

No våga ikkje skipperen nekte lenge, og sa, "Vel, då, kor skal eg gjere av saltet?"

Han såg seg omkring der dei låg utpå storhavet..

"Kast det ned dit!" sa gubben, og peikte med høgre handa tett ved skutesida.

"Kor mange tønner ønsker De?" sa skipperen.

"Eg skal seie frå når det er nok", svarte gubben.

Dei tok med det same til å gjere som gubben bad dei. Alle arbeidde stilt og fort. Då dei hadde lasta av nokre og femti tønner, sa gubben dei skulle stogge.

"No er det nok. Eg skal vere fornøgd med dette, enda om eg hadde trengt alt saltet om bord", sa han. "Men kven av dykk vil bli med meg for å ta imot betalinga? Det skal ikkje hende han noko vondt."

Alle tagde og såg på kvarandre. Skipperen ville heller ha segla utan betaling, for han tok til å tvile på om det heile ville gå bra. Til slutt tok eit av matrosane mot til seg, gjekk fram og sa at han var villig til å følge med.

"Kor skal eg ta vegen?" spurde matrosen.

"Hopp etter meg, og ver ikkje redd!" sa gubben. Og straks forsvann både han og matrosen ned i det rolege havet.

"No er det omme med dei begge", sa kapteinen uroleg. "Eg trur ikkje vi får sjå dei meir."

"Vi får vere rolege, skipper, og sjå korleis det går", sa ein av matrosane.

Med det same matrosen kasta seg i havet, hamna han på salthaugen saman med gubben. Haugen låg på eit stort grønt felt, der fleire hundre kyr gjekk og beita.

"Ser du alle kyrne?" spurde gubben og peikte med handa ut over feltet.

"Eg ser dei ganske bra", sa matrosen og såg seg fort omkring.

"Ja", sa gubben, "tykker du ikkje at eg kan trenge salt når eg skal slakte alle desse dyra?"

"Jo visst trengst det mykje salt i havet", sa matrosen, og følgde gubben til ein stor bygning. Dei gjekk inn i eit vakkert rom, og det var fullt av fine møblar av alle slag.

"Sit ned", sa gubben og gjekk fram til ein stor preikestol som stod under eit vindauge. Her drog han fram ei skuffe som lét til å vere full av pengar.

"Kom hit, så skal du få betaling for saltet! Og her gir eg deg nokre riksdalar i drikkepengar fordi du følgde med hit", sa gubben.

Matrosen takka og tok imot pengane, og stappa dei godt ned i lomma og knepte att klaffen. I det same kom det ei vakker kvinne inn i rommet.

"Gå etter eit glas vin til denne mannen!" sa gubben til den unge kvinna. Utan å seie noko gjekk ho ut med det same og kom att etter nokre augeblikk med eit stort glas i handa. Ho rekte det til matrosen.

"Drikk", sa gubben, "du treng ikkje vere redd!"

Men matrosen nekta å ta imot glaset av otte for kva det kunne føre til. Men gubben forsikra han at han ikkje skulle li nokon skade av det. No torde ikkje matrosen nekte lenger. Han imot glaset mens handa dirra, gav seg i Guds hender og drakk til siste drope.

Vinen var nifst god, ja, så god at han ville tilbake til briggen straks.

"Følg meg tilbake til salthaugen", sa gubben, "så skal du snart komme opp!"

Og i same augeblink som dei kom opp på salthaugen, stod matrosen på dekket. Alle om bord blei glade og letta over å sjå han, og han fortalde no kor han hadde vore og kva han hadde vore ute for. Han gav skipperen betalinga for saltet, og med det same tok briggen til å segle frametter, enda fortare enn før, heilt til dei kom til Bergen.

Ha di eiga lykke med

I Konedalen var det ein gong ein rik greve som hadde ein husmann med tre søner, og dei tente som gardsgutar hos greven. Den eine heitte Store-Per, den andre Vesle-Per og den tredje Anders. Anders tenkte ofte: "Ein gong kjem då lykka til meg også."

Tida gjekk, og den rike husbonden døydde. Han etterlét seg ei ung og fager enke.

Ei natt då alle tre gutane sov i drengestua der på garden, ropte nokon utanfor husmannsstova: "Anders kom ut! Eg vil tale med deg."

Anders gjekk ut med det same. Utanfor døra stod ei ung kvinne. "Kva vil du?" spurde Anders.

"Eg er den reine Konedal-lykka" svarte ho. "Eg skulle først ha øvd meg på å gi hjelp til ein annan, men han har vendt seg ifrå meg. Så no kjem eg til deg i staden. Kle på deg desse flotte kleda. Gå så til den rike enka og bed henne bli di! Då blir du greven av Konedal og kan skaffe deg alt du vil ha. Men kom vel i hug å alltid vere god mot dei fattige!"

Anders fridde til den rike enka. Ho svarte straks ja, og dei gifta seg fort. Alt gjekk vel for Anders. Han fekk mykje korn på åkrane sine, alle krøttera hans treivst og dei mange fartøya hans fór over sjø og hav i fraktefart og på fiske.

Men framgangen gjorde Anders overmodig og stolt. Han gløymde etter kvart det som Konedal-lykka hadde sagt han. Han blei hard som stein mot fattige, og slik heldt han seg i mange år.

Ein morgon kom ei gammal kone inn på garden og sa til tenaren: "Bed herren din komme ut! Eg vil tale med han."

Men den oppblåste Anders svarte: "Eg vil ikkje ha noko å gjere med fillekjerringar."

Tenaren førte fram svaret ordrett. Då sa den gamle kona: "Gå straks inn att og hels Husmann-Anders frå Konedal-lykka, og sei at no vil ho tale med han!"

Då Anders fekk høyre dette, blei han forskrekka. Han gjekk ut med det same og spurde høfleg: "Kva vil du meg denne gongen?"

"Eg har hatt stort tolmod med deg", svarte Konedal-lykka, "men no skal du få straff som fortent og – tja – bli fattig att. Eg skal hjelpe ein annan som klarer framgang betre enn du."

Først tok Anders Konedal-lykkas ord med ro. Han trudde dei store rikdommane hans skulle rekke livet ut. Men det gjekk ikkje slik han hadde tenkt seg. Avlingane hans slo feil, kyrne døydde unna, fartøya hans forliste, og kona hans døydde av sorg over alle ulykkene deira.

Anders frykta undergangen og blei redd for at huset hans skulle brenne opp. Han la derfor alle gullpengane sine i ein hol stokk. Den slepte han i løyndom langt vekk og ned på stranda einkvan stad.

Då han kom heim att, stod huset i brann. Alt han eigde i det, brann opp med huset. Anders vende då attende til pengestokken ved sjøen. Det var det siste han hadde att. Men då han kom ned til sjøen, var stokken borte. Kanskje flo og bølger hadde tatt han.

Han fann ein båt og rodde over til andre stranda. Der budde ein smed han kjende. Anders fortalde kva Konedal-lykka hadde gjort for han og lagt på han. Og så klaga han over ulykka si etter at storlykka hadde forlate han. Då fortalde smeden at han hadde funne stokken og alle pengane. Han tilbaud Anders halvparten. Men Anders ville ikkje ta imot gåva; han var blitt forvirra av dei forferdelege hendingane som brått hadde råka han. Kona til smeden fekk like fullt Anders til å ta imot to brød til niste. I dei hadde ho bakt inn mange gullpengar. Det visste ikkje Anders.

Då Anders hadde gått eit stykke, blei brøda så tunge å bere. Han baud dei derfor til ein husmann som budde ved vegen. Husmannen takka nei. Men kona hans, som nyleg hadde lånt brød hos smeden, tok dei og skikka dei tilbake til smeden med takk for lånet.

Kona til smeden fann gullpengane i brøda, og då sa smeden: "No ser du at lykka verkeleg er med oss."

Smeden kom alltid i hug det som storelykka hadde sagt til Anders. Han og kona hans var alltid gode og vennlege mot fillete fattige, og lykka varte livet ut.

Korleis gjekk det med Anders? Tja – vel –