Frå andre tider og andre forhold

Mangt er vanskeleg

Historier formidlar kulturarv, fortel Jerome Bruner i boka The Culture of Education (1996). Mykje verdifull kunnskap blir formidla gjennom segner, eventyr og fablar. Dei kan verke einfaldige, men somme inneheld "gjengs kamuflert oppriktigheit" som truleg kan gagne småfolk og andre. Soger kan hjelpe oss å sjå misgjerningar som var vanlege før og enno kan vere det, og kanskje vi finn fram til korleis godt folk freista å verne seg mot gjengs vondt og vanskeleg. Mangt slags tilfang med overnaturlege element og bitar av folketru i seg kan botne i noko slikt, men det blir nok gale å skjere alle over éin kam.

Eventyr og segner har i seg tilfang frå folketrua, og folketrua rommer mykje forskjellig. Folketru er eit samleomgrep, ein sekk med mykje forskjellig i. Og farar og vanskeleg livsgang kan gå i spann med folketru. Grunnane kan vere mange og vanskelege å greie ut. [Wikipedia, "Folktro", (dansk:) "Folketro", "Folketru"; "Folk religion"]

Kanskje blir gjengse løyndommar blottlagt, kanskje gir visdommen bakom fablar og andre forteljingar, inspirasjon. Iallfall taler forteljingar til fantasi og førestillingsevne, og ifrå dette veks klokskap med tida, heiter det i Steiner-pedagogikken mellom anna.

Ein ser fort at før i tida trudde svært mange at gull gav store fordelar. Gull er eit sjeldant metall, men ikkje noko å bygge husveggar av midt i bygda. Gull omkring halsen, over øyreflippane og som armband og ringar - det er omtykt den dag i dag.

På 15- og 1600-talet blei fleire menneske skulda for å ha drepe og ete barn, fortel Olav Bø ofl. i Norske eventyr (1982, 61). Så kanskje det er kloke grunnar til somme historier. Somme soger seier altså til små at dei måste akta sig, ta seg i vare, vere på vakt, i visse situasjonar, og det kan komme godt med, for ikkje berre gull og løysepengar, men barna sjølve kan bli for omtykte. Fæle greier! Ein heil del eventyr gir innføring i å vakte seg for dette og hint - som til dømes det gamle eventyret om Raudhette gjer.

Andre historier gir vink om korleis ein skal unngå å bli narra, å unngå tilbakesteg og det som blir verre enn å vere soldat. Lureri av mange slag, utanom direkte lureri for pengar. Kva med desse?:

1. Lokka eller tvinga til soldat og gast. Fleire soldatar kunne døy og bli forkrøpla av for dårlege innkvarteringsforhold, dårleg mat, suppe, utstyr og lite høvelege klede enn av direkte kriging. Altså: Fleire døydde av hæren sin enn hæren til motparten. I ettertid, blant overlevande, skulle folk ha forstått at grufullt stress og gru i lang tid også gav angst å stri med. Post-traumatiske stress-lidingar omfattar alvorleg angst etter mange og djupe stress-hendingar, som å risikere livet for andre om og om att - men soldat-stress og angst snakka ikkje folk opent om før omgrep som "Post-traumatisk stress-liding" dukka opp litt etter kvart.

2. Lokka til sjøfolk. Lokking og naud gjekk nok saman. Somme sjømenn fekk også nok av skjemt mat, dårleg suppe, iskalde nevar og gyngande bord og dekk til tider - og blei landkrabbar før dei blei gamle og giktiske. Ja, mange sjøfolk berga nok livet om dei kom seg på land og i ærleg arbeid, beint imot ein romantisk narresong om sjølivet som ein "fornøyelig stand, tyralleri, tyrallera" dei havna i. Fleire frå hær og marine kom til å ta hemn, til dømes ved å gifte seg med ei prinsesse, helst vakker og rik og tenleg - i somme eventyr. Dei drøymde om å komme nær toppen av samfunnspyramidane. Der kunne det sitje ei prinsesse og vente - Men storsamfunnet var jo stivbeint og stritta imot slik vandring opp gjennom stendene. Ffolk i lågare stender blei jamt undertrykte av statsmakt, adel og kyrkje, og fabulerte deretter.

3. Himmelferd-farar. Kyrkje har hatt ei brutal, pengegrisk rolle i historia. Kyrkja kjempa mot å gi frå seg eigedelar til kongemakta før Reformasjonen,, kjempa sidan for å halde på mange privilegium og lønn under kongemakta i somme land. Sosial makt og økonomiske middel var ettertrakta. Middelet blei "snakk i lause lufta" om eit Slaraffenrike (Himmelen) få eller ingen av dei hadde vore i. Dermed spekulerte især pavekyrkje i naiv tiltru og lova syndsforlatingar for pengar og eigedommar til kyrkja. Kyrkja terroriserte folk med Inkvisisjonen sin, der folk blei lemleista og drepne i millionar. Overflata var omsorg for sjelene . . . Låke hekseprosessar følgde i nokre hundreår - særs usmakeleg terrorisering som tente pådytta tru som tente få. Dei usosiale forholda fann etter kvart utslag i folketrua - og i folketrua dukkar det opp troll og nissar, St. Peter og Jesus på fotturar, og englar, hekseri og mangt anna. I kyrkja klarer dei seg ofte utan troll som kastar stein etter kyrkjer, eller blir lurt til å bygge kyrkjer. I kyrkja er fanden ofte innom, og presten fortel i langdrag så folk sovnar og fanden tar dei, heiter det.

Mord kan verke trivelege for barn med låke rollemodellar

Det er mangt å passe seg for i eit stivbeint, gammalt tyranni. Det gjeld mellom anna å ikkje bli dupert, iallfall ikkje mykje dupert. Det gjeld å verne og halde godt på tilgangane sine også, og ikkje berre seg sjølv. Mange eventyr og fablar i Europa inneheld vink om korleis låke lurer og svindlar og bøller andre. Det kan vere rundt halvparten av alle katalogførte eventyrslag som fortel om triks, narring og lureri (Jf. Uther 2004). Det kan gjere godt å vere åtvara høfleg og minneverdig mot snyteri og verre, og alt frå barneåra. Ein lyt freiste å sjå verda som ho mang ein gong er. Ikkje alt er verkebyllar, men . . . Fablar kan klare det.

Noko å frykte elles er at "eventyrhelten" og "eventyrheltinna" som barn kan finne på å halv-identifisere seg med, eigentleg ikkje er oppdaterte rollemodellar. Det fell seg dessutan slik at somme Oskeladdar i eventyr som ikkje alle liker, både lyg og stel, drep og røvar, men i dei fleste høva helst ikkje (Sundland 1995).

Ein kan dermed la seg underhalde, og først og fremst for trivnad. Forteljingar høver truleg i trivelege stunder same kva, og har i seg at dei kan gjere godt for barn også, syner Paul Brudal (1984) og andre. Og så kan ein samtale med barna litt omkring dei, slik det fell naturleg.

Ein kan kanskje gagne trivselen saman i heimen med skjønsamt utvalde og gode eventyr, fablar og kanskje segner. Vel avpassa forteljingar kan gagne mot og sjølvtillit og kunstnarleg utfalding først, og sidan bane veg for betre vett, smått om senn. Slik ser Steiner-pedagogen på dette. Korte forteljingar kan hjelpe å illustrere gode eigenskapar som medkjensle med dyr og plantar, og syne kva for leitt som kan hende godtruande og korttenkte. I tillegg til å gi næring til og bygge ein rik flora av tankeførestellingar i hugen, er forteljingar godt for språkutviklinga.

Det er neppe noko gale i å ville vinne lykka heller - med andre ord bli suksessrik. Det avgjerande er kva for typifiserte standardar for suksess - suksessoppskrifter - eventyra gir smak av, og kva normer som høver best i lag i dag. Slikt kan variere.

Det er meir godt å seie om verdien av joviale folkeeventyr, og eitkvart står i andre forord her på nettstaden.

Desse sogene

I samlinga står gjendikta sagor og segner frå Sverige. Gode svenske soger kan vere oppspinn frå ende til annan, og stammar kanskje ikkje frå Sverige heller, ved det at dei er internasjonale. Nett det er noko som den internasjonale eventyrkatalogen får godt fram (Uther 2004). Men under overflata, under ytan, kan det vere alvor med i spøken, og utbroderingar av forhold i trongare og meir tyranniske tider.

Det er gammal skikk at eventyr og segner "flyt" eller vandrar med personar frå eitt land til eit anna og kanskje blir lokalt forankra ulike stadar slik. Ein ser til dømes korleis same segna der troll bygger domkyrkje, fortel om domkyrkja i Lund i Sverige og om Nidaros-domen i Trondheim.

Svensk forankring

Eventyra og segnene her i samlinga blei skrivne ned i Sverige på 1800-talet og speglar folk og stil på 1840- og 1850-talet der. Det hang saman med initiativet til Gunnar Olof Hyltén-Cavallius frå den tida var han amanuens (direkte omsett: 'skriveslave', d.e. universitetslektor) ved det Kungliga Biblioteket. Det første heftet han gav ut, i lag med George Stephens, er Svenska folksagor och äfventyr (1844). Det heiter om det at

"De tryckta sagorna äro berättade på ett språk, som gjorts så ålderdomligt som möjligt . . . späckat med ålderdomliga ord ur medeltidsspråket . . . Hur annorlunda är icke då tonen i bröderna Grimms sagor!" (GAA 1937, 202)

Stil er eitt; innhald er noko anna. Omsetting av tilfang med dårleg stil, blir kanskje ulødig der attgiving fakkar hovudsaka . . Hyltén-Cavallius etterlét seg ei stor samling folkeeventyr og segner frå midten av 1800-talet, Svenska Folk-Sagor, Legender och Äfventyr. Hovudtilfanget kjem frå tida mellom 1837 og 1850, enda om Hyltén-Cavallius stakk inn i samlinga ymse materiale seinare også, og dette tittelbladet: "Primär-uppteckningar av Svenska folkets Natur-Myther og Sägner, samlade under åren 1837–1882 af Gunnar Olof Hyltén-Cavallius". I samlinga finn ein oppteikningar gjort av menn og kvinner, prestar, adelsfolk, bønder og tenestefolk, osv. (GAA 1942:10 o.a.).

På 1900-talet gav Kungliga Gustav Adolfs Akademien ut ei mengd svenske eventyr og segner av ulik kvalitet. Mange av tekstane er brotstykke. Bøkene blei gitte ut år om anna i samlingar på ulike forlag slik oversynet nedst på sida viser. Eit firebandsverk på Gidlunds forlag femner over dei likaste, og på moderne svensk.

Soger frå tolvbandssamlinga er jamt omplanta her; det vil seie lagt til andre stadar enn svenske. Dei fleste svenske eventyra er neppe heimeavla likevel. Dei er i stor grad sameige mellom granneland og vidare utetter, slik den internasjonale eventyrkatalogen syner (Uther 2004). Med segner er det slik at somme av dei er vandresegner og somme kan ha lokalt opphav.

Reidar Christensen forma i si tid ein svært tenleg segnkatalog for å klassifisere ulike segntypar her i landet, og under kvar type står det opptil fleire variantar frå ulike stadar i Noreg.

Kunstnarar i dårlege kår og andre

Språket i mange svenske eventyr er klossete oppstylta. Men i skjønsame attforteljingar kan ein fortelje jamt, og få fram hovuddraga.

Nokre få ord om dei største bidragsytarane til svenske eventyr, og samlarane:

1. Sven Liljeblad skriv om ei "egendomslös lantbefolkning . . . berättarkonstens bästa utövare" (GAA 1938:10-11). Ein av dei var Michael Jonasson Wallander (1778 -). I litteraturen er han mest kjend som Mickel i Långhult. Prosten Carl Fredrik Cavallius (1781-1857), far til Hyltén-Cavallius, fekk mykje materiale frå Mickel. Sven Liljeblad skriv at "hans namn har intill helt nyligen varit okänt. Han är den svenska folksagans store mästare." (GAA 1938:11)

Liljeblad skriv også at

"Mickels omåttliga beundran för en konstlad kanslistil förledde honom ibland till de mest skruvade tirader. Ofta trasslade han in sig i krystad mångordighet, och hans flitiga användning av den omvända ordföljden blev ibland alltfor knagglig". (GAA 1937:19)

og viser til "Mickels delvis mycket ålderdomliga landsmål" [Ib.]. Han var den beste - nok sagt. (Liljeblad, Uppsala den 18 april 1939 - Gustav Adolfs Akademien 1937:11-22).

2. Skreddaren Johan Magnus Pettersson bidrog med sytten eventyr under det råkande psevdonymet "Johan Saks" eller "Johan Sachs" (GAA 1937:7).

3. Humoristen og friherren Nils Gabriel Djurklou (1829-1904) samla og arbeidde med eventyr, segner, ordspråk og gåter frå Närke (Nerike) i åra 1854-65. Somme har blitt gitt ut på norsk før, så som eventyret om å koke spikarsuppe. (Gustav Adolfs Akademien 1943:202-8; Foe, innleiinga]

4. På øya Gotland blei det samla inn mange fine eventyr. Per Arvid Säve (1811-97) vende attende til farsøya etter akademiske studium i Uppsala, og gav ut ei mengd skrifter, og "Hans arbeten inom svensk folklivsforsking äro av ingen överträffade" (GAA 1942:12].

Frå andre kjelder. Nokre av eventyra kjem frå andre samlingar enn "Gustav Adolfs". Til dømes stammar eventyret "Gulleple med sølvblad" her frå ei mindre samling frå nordre Skåne, der ein lege, D. W. Billengren, skreiv ned eventyr for Hyltén-Cavallius i 1845. (GAA 1937:210).

Små, enkle hefte som blei kalla skillingstrykk fordi dei kosta lite, inneheldt mange eventyr. Ved sida av bibel, salmebok og postill var dei "det svenska folkets käraste läsning". Nokre av eventyra ifrå skillingstrykka er ikkje opphavleg svenske, men dei var omtykte i grannelandet likevel. Så godt som alle står i P. O. Bäckströms verk Svenska Folkböcker frå 1845-48 (GAA 1942:231-32].

Mange av dei svenske eventyra er omsette til engelsk. Jamfør sida her.

Historier

Kultur blir overlevert og halde ved lag ved historier. Historier pregar oppfatningar av røyndommen i sensitive sinn, og med følger. Eventyr og segner er historier. Kjekke historier hjelper barn og unge å finne meiningar med livet og verdiane, og kanskje framgangsoppskrifter som kan hjelpe enn i dag. Forteljingar strukturerer viktige erfaringar og hendingar, forklarer kulturpsykologen Jerome Bruner (1995, 39-40).

For å skjøne forteljingar, deler vi dei inn i grupper, i sjangrar. Tolkingar kjem til i fleire høve. Somme historier er mykje deskriptive (skildrande), andre er klart normative. Skildrande og normsettande element kan gå saman. Ikkje alle skildringar er like høvelege, og ikkje alle normer like tenlege heller. Soger uttrykker både mål og ønske hos folk, og gir dessutan vink om kva som kan vere hardt, hardt å nå opp til, for eksempel. Eventyr handlar ofte om vanskar og forsøk på å takle dei. Dette ligg under mangt. Og det er ikkje sikkert at "fasitane" somme eventyr byr, er noko verdt i eige liv heller. Likar du ikkje historiene du høyrer, får du no finne deg andre.

Overleverte forteljingar både skildrar tilværet og formar oppfatningar om livet og verdiane og korleis ein skal te seg - dei tar såleis med overleverte normer for mangt så som rettvise. Kva som blir kalla rett og gale, kjem an på moralen og kulturen til folk.

Mange umodne og dårlege idear blir dytta på unge og eldre i dag av spekulantar. Pådytta idear og oppfatningar har jamt det ved seg at dei støttar mektige, ikkje nødvendigvis ein sjølv.

Gamle eventyr inneheld mykje forskjellig moral. I folkeeventyr skin somtid god moral fram, somtid elendig moral, men den sida ved dei lar vi berre ligge her og no iallfall. (Bruner 1995, 40]

Oppfatningar av verkelegheita blir ofte konstruert så det gagnar herrar som skor seg på andre, og kanskje mest dei som narrar og dummar ut hine til å tene seg og slave for seg. Kanskje lykke og framgang ikkje ligg så mykje i å bli hoffmann og vakne opp til intrigar som kanskje tar liv. Ein kan ikkje alltid gå og gøyme seg. Kanskje det finst betre levevis, om ein ikkje finn dei i eigen, rotfast kultur.

Same kva, eventyra til folk rundt om er ikkje heilt like. Dei speglar ulike oppfatningar og standard-tilpassingar. Dei er ei blanding av litt av kvart frå ulike kjelder (Bruner 1996, 130).

Eventyr atterspeglar samfunnsforhold ved at dei inneheld ganske typisk standardtypar som "gjer standardting" etter kvart som historia blir utfalda gjennom ein serie nøkkelhendingar som formar komediar, tragediar og mei (Bruner 1995, 134, 136).

Forteljingar forstår ein ved hjelp av hermeneutikk (tolkingskunst), frå god forståing i å tyde signal. Tolkingskunne kjem jamt godt med for å få handtak på fantasifulle soger, og det er nett det eventyr er, jamt over. (Bruner 1995, 137)