Ein vestlandsk skogdal

Landet mellom Boknafjorden og Hardangerfjorden dannar ei stor halvøy. Ho er full av fjordar, fjordarmar, innskjeringar, dalstrok og fjell. Over den indre delen kvelv Folgefonna eit fast dekke av brear og jøklar.

Når ein kjem nokre mil inn frå havet og den ytste øygarden, er det enno att nokre skogar og skogdalar på denne halvøya. Somme viser seg i fjelliene nedfrå sjøen av, men fleire, til dels dei beste og rikaste, ligg avsides oppi dalar og søkk i terrenget, løynde mellom berg og fjell som verjar dei mot havstormen. Nede ved vatnet veks tre så rikt og yppig på sine stadar at ein jamvel finn eiketre som truleg er nokre av dei største i Noreg.

Ein sommardag for ikkje lenge sidan var eg saman med eigaren og ein av husmennene hans på vandring i ein av desse skogdalane som gjekk djupt innetter. Ein har neppe aning om at dei er til og kor store dei er før ein er midt inne i dei. Etter ei bra oppstigning gjekk vi ei tid gjennom bråtar og lysninger, uthogde strok med mektige stubbar og kua restar av eldre skogvekst. Overalt sprang ungskog og småfuruer fram. Der borte var det eit og anna holt med smått hustømmer, og her stridde furubuskene enno for livet. Lenger opp, der jordbotnen var skrinnare, hadde eineren breidd seg i tette klynger. Her stod vekstskogen som ei børste, for det væpna, verjande einerkrattet hadde freda han mot fetann og fefot. [1]

Men etter som vi kom fram, endra skogen og scenene seg. Der dalen snart vida seg ut, snart blei pressa saman, stod furuene høgvaksne i jamnare, tettare samstand. Ranke, glatte stammar skaut høgt opp i vêret med ein liten bardusk i toppen. Slik såg det i det minste ut nedanfrå. Her var duglege spirer og emne til mastetre om dei fekk tid og fred til å vekse vidare saman med frendane sine.

Kvervlande hammarslag frå jektebyggarane og skurdlarmen frå saga på odden nede ved fjorden lydde for litt sidan i øyra våre. No høyrde vi det ikkje lenger. I skogen rådde ro og stille. Det lette vindsuset i tretoppane og elvebruset i dalen gjorde det berre enno tydelegare. Det dempa lyset mellom dei tette, raudlege furustammane gav det heile eit eige høgtidspreg.

Endeleg lysna det mellom stammane, og dalen låg open framfor oss. Han gjekk i sørleg retning med ei bøying mot aust. I det klare solskinet låg myrstrekningar med store tuer og småfuruer som vantreivst, avbrote ved lysningar på fastare jordbotn og enkelte grupper av tre som raka høgt opp. Her var skoglufta frisk og søt å puste, metta med krydra lukt. Mot vest og sør oppover den nedste, lågare skråninga av lia fortetta høgskogen seg. Han er vel yngre enn den vi nyss forlèt, men han er regelmessig og alderslik [2]. Det skriv seg frå at jordbotnen ved ein skogbrann for mange år sidan tilfeldigvis blei førebudd til å ta imot eit rikt frøfall. På austsida er det brattare. Steile lier og høge veggar skuggar for sola og kastar innimellom mektige slagskuggar utover dalen. Men opp over desse bratte skråningane klatrar furu og bjørk, rogn, hegg og andre lauvvekstar overalt dei finn rotfeste, til dei ikkje lenger klarer å stå imot vêrlaget i høgda.

Men oppi høgdene både her og i dei andre stroka, der jordbotnen var knappare og kampen mot stormane tok ein større del av kreftene til vekstane, arta trea seg også på ulike måtar: Snart tok dei plass på hyller og framspring, klynga seg inn til veggen og stod der med greinene på vindsida som kjemper ingen våga å nærme seg. Snart stod dei fritt på knausar eller oppi det opnare skogbrynet med stutte, kraftige stammar og breidde ut dei knudrete, vinkla greinene sine til alle kantar mens dei med mektige, trugande armar trassa vêr og vind til like mykje glede for dei som elska måleriske treformer som til næring for jektebyggarens praktiske sans. For her er like god utsikt til studiar og skisser for målaren som til emne for skipskne og krumholt, spant og kjøltre. [3]

Vi vandra gjennom desse vestlege og sørlege skogliene og følgde dalbotnen attende.

Slik som skogen under vandringa vår veksla mellom trongskog og lysningar med ulike alders- og vekstforhold, såleis skifta også det dempa lyset inne i dei tette samstandane med solskinet på dei friske, opne grasflekkane, den klare dagen oppi liene med slagskuggane i dalen, dei grøne lauvteppa utover brattene med dei svarte, drypande bergveggane og dei grå fjelltoppane i høgda.

Ei tid høyrde vi berre sus og brus frå elva. Sidan følgde ho oss lett og brunleg klar, snart strauk ho forbi i hopp og dans, snart underheldt ho med eit regnbogeskimt der ho sette ut over stupet i ein foss, og endeleg ilte ho av stad gjennom lundar av bjørk og or, mellom grasvollar og fuktige moseflater som danna rammer om steinar og klipper på spreidde stadar.

Fjellbekken oppe i høgda ser ikkje så liten ut. Han vil også vere lystig og gjere det betre enn elva, derfor set han dristig av stad utover tett ved den høgaste fjellkammen, men han blir borte på vegen: Oppløyst til skodde drys han forfriskande ut over skogen som det finaste støvregn.

Som motsetning til denne opplivande skognaturen stod heile tida bileta frå den nakne, ville øygarden, frå dei lyngdekte jordflekkane mellom klippane som havet bruste rundt, frå dei vêrslitte, skogberre kyststroka, der eg for kort sida ferdast med alle dei sakn som manglande skog og tre førte med seg for åkerbruk, fedrift og dei fleste praktiske gjeremåla for menneske. Eg vil ikkje seie at eg heilt mangla sansen for den utjamnande innverknaden til havet, for krafta det har til å opplive og stålsette folk. Men det syntest som eg aldri hadde kjent kva skogen er for mennesket som her, ikkje berre for utvendig, fysisk velvære, men for heile det indre livet. Den oppkvikkinga som skognaturen gir, er som ein opplivande vin, og den kan vel trengast. Treng ein ikkje lenger til det tørre treet så trengst det så mykje meir til det grøne, som det står der i saft og kraft, til å varme det innvendige ved. Eit folk utan skogland er nesten likså ille stelt som ein nasjon utan kyst. Dei store skogviddene er ikkje aleine ei fornyingskjelde for jordbotnen, men også for folkeånda og openberringane til ho.

Skogen bør såleis haldast i akt og ære ikkje berre for kakkelomnsvarmens skuld, eller for åkerbrukets og fedriftas, eller for handelens og sjøfartens skuld. Kort sagt, ikkje berre for folket sitt kroppslege velvære, men også for den åndelege velgangens skuld, for at pulsen til folkelivet kan banke med fulle og friske slag.

Alt ved fleire høve hadde eg merka at folket her i trakta ikkje hadde blitt urørte av skog- og fjellnaturen, men til no hadde skogen sjølv, tilstanden og vekstforholda til han, med tømmer og tømmerslag, frakting og avsetnad opptatt tankane og talen vår.

Utpå ettermiddagen kom vi fram til ein fjellvegg og sette oss for å kvile under veggen i skuggen av den tette, høgstamma skogen som støytte like opptil ura. Nett no skal eg ikkje kunne seie for visst om vandringsfellene mine naut kvilen som meg og let fantasien fare fritt, eller om ikkje skogeigaren kvikka seg opp med ei snadde etter skikk og bruk, og husmannen gjorde det ved på ny å oppføre eit etterspel på den spekebogfela [4] som vi tidlegare hadde skore på til klunk av lommeflaska [5].

Sikkert er det at fjellveggen fengsla meg heilt og fullt. Det skulle ikkje mykje til å finne eit viss likskap med eit stort gotisk bygningsverk i rissa og kløftene, framspringa og fordjupingane. Spissbogar, portalar, uthoggingar og allslags fantastiske prydingar som gjekk inn i stilen, var det nok av, og den næraste førestillinga var at fjellveggen var utsida av ei borg eller eit slott for troll og underjordiske.

Oppliva av dette sa eg til skogeigaren, den rolege, sindige vennen min som truleg tenkte på alt anna enn trollskap: "Sei meg, dette er vel Trollåsen, kan eg tenke? Eg har så ofte høyrt han nemnt, men aldri fått vite noko nærare om han, og noko må det vel vere."

"Ja visst er det så", svarte skogeigaren og kasta blikket opp langs veggen. "Eg høyrde sant nok både mangt og mykje i gamle dagar. Men eg har ikkje godt minne for slike ting. Eg tenker Jon hugsar det betre." Han sa oppfordrande til husmannen: "Derfor meiner eg nok at du fortel kva du veit om Trollåsen og "hinfolket", som dei seier budde her ein gong i gamle dagar."

"Ja, det var så, det", sa Jon, som var ein aldrande mann. Auga hans låg djupt og fjeset var mørkt. "Eg kjem ikkje i hug anna enn det eg har høyrt frå før meg i gammal tid. Og eg ville tykke det var ille om husbond hadde gløymt det, for hugsar eg ikkje feil, så har eg høyrt det slik at det alltid har vore det same folkeslaget som har budd her på garden."

"Ja, det var så, det", sa han att, tok imot den skjenken [6] som blei bydd han med "velkommen til." Då han etter fornya nødinger hadde latt skjenken smake seg til siste drope, gav han tomlingen [7] frå seg med: "Takk for skjenken. Det var overlag god vin."

Drengen gjekk inn gjennom bergveggen

"Det var i svært gamle tider. Garden var mykje mindre inngjerda enn no. Det var ikkje meir dyrkingsjord der enn mellom begge elvene, og husa stod på midtbøen straks nedanfor vegen. Det var berre éin mann som eigde heile garden den tida, og det var ingen husmann under garden. Han var lauskar [8] og heldt berre tenestedreng og tenestejente. Sjølv stod han på saga når det var tømmer å skjere, men det gjekk nok ikkje så ofte på i dei tidene, for det var ikkje så lett å føre tømmeret fram den gongen som no. Saga stod i den nordre elva. Den søre var ikkje større enn ein bekk, for det var enno ikkje demma opp for vatna i Valefjella [9].

Ein ting hadde tenarane lagt merke til, og det var at mannen gjekk vekk nesten kvar laurdagskveld og kom først att ved middagstid om søndagen, og iblant ikkje før måndagen. Dei undrast på kva dette kunne vere og var nysgjerrige etter å vite kor han var. Men ikkje torde dei spørje, og enda mindre torde dei gå etter og lure, for han var ein barsk og kvass mann. Ein laurdag treffte det seg slik at han tog drengen med på saga, for han ville gjerne bli tidleg ferdig med skurden. Drengen skjønte vel at husbonden var i godlunet, og så var han så forviten at han våga seg til å spørje: "Kor går husbond kvar laurdagskveld. Skal tru om han går på frieri ein stad?"

"Nei", sa husbonden, "det gjer eg ikkje, men har du lyst til å vere med meg i kveld, så skal du få sjå der eg ferdast og kva folk eg er i lag med."

Dei dreiv på alt dei orka, og då det lei utpå ettermiddagen, var dei ferdige med tømmerskurden. Så gjekk dei heim, vaska seg og tog helgekleda på. Og då dei hadde ete, gjekk dei austover den søre elva og over brattestølen og tømmerflata – den same vegen vi skal gå ned no – og like hit til åsen. Her stogga dei.

"No er vi framme", sa husbonden. "Når dei lét opp døra, må du gå inn like etter meg."

Drengen blei reint fælen då han høyrde han skulle inn her, for han såg ikkje noko hus. Men mannen banka på, og opp gjekk døra med eitt som ein stor port i bergveggen, så dei kom like inn i storstua. Der var det ikkje så folketomt som på garden: der var nok av "hine" [10]. Dei sat rundt langbordet, og det var tillaga som til gjestebod. Husbonden gjekk omkring og helste på dei som på anna kjentfolk og bad dei ikkje måtte vere arge fordi han hadde tatt med drengen sin denne gongen. Så steig han over bordet, som skikken er til bryllaups og gjestebods, og sette seg i høgsetet på sida av gamlekallen og nokre andre underjordiske. Drengen sette seg på framsida framfor bordet.

Ingen skulle svelte på grunn av maten, for der var nok av alle slag, og store ølbollar gjekk rundt både tidt og jamt, og husbonden åt godt og drakk enda betre. Han treivst vel i laget. Men drengen syntest alt dette var så underleg at han ikkje torde røre det minste av alle dei gilde rettane som stod på bordet. Ikkje torde han tale til nokon heller, og han ønskte berre han var vel derifrå. Då husbonden skjønte korleis det var med han, sa han at han skulle følge han på heimvegen om han ikkje hadde hug til å vere der. Ja, det ville drengen meir enn gjerne. Så godsnakka husbonden litt med gamlingen og følgde drengen ned på tømmerflata der han kunne sjå heim til husa på garden.

Så lenge den mannen levde, hadde han samlag [11] med dei underjordiske i Trollåsen. Mannen som kom etter han, heldt ikkje noko vennskap og kjennskap med dei, enda han ferdast i marka både seint og tidleg, for den tida var det ikkje så knapt med vilt og dyr. Han la seg også på jakt og var ein dugande skyttar.

Kniven

Ein gong gjekk skyttaren lenge etter ein stor hjort. Til sist kom han inn på hjorten og fanga han så han fall her under Trollåsen. Men det var ikkje noko dødsskott. Derfor stakk han tollekniven i nakken på han og gav seg til å flå. Mens han heldt på med det, sette han kniven frå seg i ei furu som stod ved sida av. Men då han ville ta kniven att, var han vekk. Alt mannen leita, fann han ikkje kniven nokon stad. Då han kom heim, sende han drengen etter hjorten. Drengen leita også etter kniven, men borte var han og borte blei han.

Om hausten reiste mannen inn til Bergen. Han skulle hente korn for skinn og feitevarer, og til helga blei han bedt til kjøpmannen for å ete, så som skikken var. Der kom han til å sitte til bords ved sida av ein mann som han ikkje kjende. Den tida låg det ikkje kniv og gaffel på bordet som no, men kvar mann skar av steika med tollekniven sin. Det gjorde også den framande mannen som sat ved sida av skyttaren. Då han la kniven frå seg på bordet, så var det den same kniven han sjølv hadde sett frå seg i fura. Kniven var ikkje vanskeleg å kjenne, for han var sølvholka og namnet hans stod også på.

Då dei hadde ete, var han ute ei stund, denne framande, og så spurde skyttaren kva det var for ein mann. Kjøpmannen undrast på dette og sa: "Kjenner du ikkje han? Han er jo næraste naboen din? Han kallar seg Børge Børgesen [12], og den mannen kjem ikkje til byen med skinn i dusinvis eller båtlastar: Eg trur ikkje eg lyg om eg seier han har halve jekta full."

Då den andre kom inn att, spurde mannen frå Valen kor han hadde den kniven frå, for det var hans, sa han, og namnet hans stod på kniven.

"Nei, han er min", sa mannen, "han blei min då du sette han i husveggen min den gongen du karva livet av storoksen. Den hadde du aldri fått om eg ikkje hadde unnt deg han. Men det kan no vere for det det er. Kniven skal no vere din og ein fagna mann skal du vere om du kjem til gjestebod til meg og smaker på ølet mitt den første søndagen du er heime."

"Du får seie meg kor du bur, då", sa mannen frå Valen.

"I Trollåsen", sa den andre.

Då var det ikkje vanskeleg å vite kva han var, han var husbond for "hinfolket".

Sidan kom det igjen ein mann på garden. Men hinfolket likte ikkje grannelaget med han, for folket levde altfor vel saman og trudde ikkje på dei underjordiske meir.

Ein dag som ein av Opsangermennene [13] låg og kvilte middag borti marka si, kom det ein til han og sa: "No er det så gale med det Valefolket. Du må la oss få lov til å flytte frå Trollåsen og slå oss til i Vikefjellet [14] i marka [15] di."

Mannen var tung og ør av søvnen og sansa ikkje heilt, så han sa: "Ja, du får det."

Sidan var det ikkje sjeldan å sjå dei i marka der. No seier folk dei har flytta derifrå også, men det er ikkje nokon som kan seie kor dei har flytta hen."

Her enda Jon Braaten forteljinga si, men gjorde framleis nokre tvitydige ymt om at desse godtfolka hadde vore stamfedrar til slekta som enno eigde garden. Under dette kom det fram på skogstigen eit vesen som etter utsjånaden gjerne kunne bringe ein eller annan til å tru at "hinfolket" viste seg her enno. Det var ein rank kvinneskikkelse i traktas drakt, kort svart stakk, raudt liv, kvite armar og ei svart hue med sølvbroderi over det lyse håret. Ho dreiv eit par gjenstridige ungsauer som i eitt vekk ville ut av vegen, og som ho i lette sprang prøvde å få inn og fram på stien att, snart med godsleg snakk, snart med skjenn, dels over sauene, dels over hunden som fór som ein galning og skjelte og gøydde etter ein skarvehare oppi lia og lèt ho vere sauehund i staden. Ho blei snart gjenkjent som ei av folka på garden. Husmannen hjelpte ho, og alle to- og firbeinte gjekk no i flokk og følge nedover. Også hunden, som snart hadde blitt kei av skarveharen, kom etter og overtok vervet sitt med å halde orden på dei gjenstridige.

Vi gjekk nedover langs elva, og då vi kom ut på tømmerflata, låg fjorden vid og blank framfor oss. Han gjenspegla glansen frå kveldshimmelen, og bileta av elver og åsar, fjell og jekter vogga seg i dei lange dønningane eit dampskip hadde late etter seg. Under oss låg åkrane, lundane og skogen med bjørk og lønn og gamle eiketre. Der låg dei kvite og nette gardshusa. Over det næraste teglstein-taket raga kjempeeika høgt opp i lufta. Den mektige trekrona hadde kanskje gitt menneska le og skugge i meir enn ei halvt tusen år. Ved det skogkrona neset der ute stod saga, og lenger utanfor ho, tett ved den ytste flate stranda, kunne vi sjå jekteskroget på stabelen mot den blanke vassflata. Men hamrane kvilte og arbeidet og all larm med dei. Berre suset frå elva og sagrenna lydde gjennom kveldsstilla. [16]

Ord

1. fetann og fefot: beita ned og trakka ned av krøtter, fe.

2. alderslik: lik andre med same alder.

3. (a) Jekt: lite kystlastefartøy med mast utan stong, rigga med råsegl og råtoppsegl. Båttypen er direkte etterkommar av vikingskipa. Nordlands-, nordfjord-, sogne- og hardingjektene var nokså like.

   Detaljar: (b) Skipskne (brok): krokete, krumt trestykke (også jernstykke) mellom stamner og næraste spant. (c) Spant: innvendige, bogne ribber som går parvis frå kjølen til relingane i eit båtskrog. Kledninga ("huda") er festa til dei. (d) Krumholt: krumt tømmer i treskip; kne. (e) Kjøltre (keel timber): treverket som kjølen er laga av.

   Nokre fleire ord: (f) Stamn: oppståande framhald av kjølen i fram- eller akterende på eit fartøy. (g) Reling: øvste del av båtsida. (h) Båtskrog: hovuddelen av skipet – skipet frårekna overbygg og rigg kallar ein skrog.

   [Meir: Store norske leksikon, s.v. "Skipstekniske begrep" og Wikipedia-artikkelen "Skipsbygging".]

4. etterspel på den spekebogfela: figurativ for skjere seg nokre skiver spekeskinke.

5. klunk av lommeflaska: stor slurk (klunk) av den vesle flaska til å ha i lomma; stor slurk frå den flate (brennevins)flaske i lomma.

6. skjenk (her): alkoholhaldig drikk som blir boden fram.

7. tomling (her): lite beger utan fot.

8. lauskar: ungkar, ugift (og anna).

9. Valefjella: fjella over Valen i Kvinnherad, Sunnhordland.

10. hine, hinfolket: dei andre; huldrefolket.

11. ha samlag: ha mykje omgang med.

12. Børge: namnet tyder "berging", og stammar frå norrønt.

13. Opsanger: Opsanger gard ligg i Sundedelen av tettstaden Sunde-Valen i Kvinnherad.

14. Vikefjell: Knapt to timars lett turgåing frå Valen i Kvinnherad ligg eit Vikefjell som vel kan passe til skildringane.

15. mark: utmark, oftast med skog; (grasgrodd) lende der det ikkje finst hus, vegar eller ; terreng (og anna).