Det var ein gong ein hane som hadde ein heil hop med høner å halde styr på og passe på. Ei av hønene hadde ein fjørtopp i nakken, og rekna seg av den grunn som altfor fin til å vere i lag med dei andre hønene. Dei såg så gamle og tjafsete ut, så ho ville heller krafse og skrape i marka for seg sjølv. Då kunne folk få sjå kor fin ho var, slik ei fin høne med fine fjør.

Ein dag hønene heldt seg ved møkkadungen for å krafse og skrape og plukke og klukke som elles, kom lysta over topphøna. Ho ville ut:

"På, på, på, på, på jordet!
På, på, på, på, på jordet!"

Hanen strekte på halsen, slengde med kammen, bruste med fjøra og gol: "Gå ikkje dit!"

Og alle dei gamle hønene kakla: "Gå-gå-gå-gå-gå ikkje dit!"

Men ho gjekk ut på jordet likevel. Der venta ho litt trassig først, men tok så til å krafse og skrape for seg sjølv og gå omkring som ho ville.

Så kom hauken. Han sirkla over topphøna. Rett som det var, slo han ned på ho. Men hanen hadde stått øvst på møkkahaugen og strekt hals og kika oppetter med eine auget og bortetter med det andre, og han hadde fått auge på hauken forlengst og gol så det gjalla veggimellom på garden:

"Kykeliky, hauk i sky! Kykeliky!
Å, ko-ko-ko-kom og hjelp!"

Og det kom folk. Dei skremde hauken så han laut sleppe høna og vere nøgd med å ha plukka av ho dei finaste fjøra frå fjørtoppen. No fekk høna det travelt med å komme tilbake til hønsegarden. Der trippa og skreik ho og flaksa med vengane:

"Kor eg ser ut!
Kor eg ser ut!"

Etter litt briska hanefar seg kom stiv og stram bort til ho, senka eine vengen og svinga inn framfor ho.

"Var det ikkje det eg sa?" gurgla han.

Etter den tid heldt ikkje høna seg for god for å halde seg i lag med dei gamle hønene rundt møkkahaugen og krafse og plukke, skrape og pille med dei.

Mannen oppdaga at kona var hulder

Ein traust kar gifta seg med ei hulder i den trua at ho var eit vanleg menneske. Dei levde lenge godt i lag på farsgarden hans på Hildrestranda, og fekk søner og døtrer.

Ein gong dei var i skogen oppe ved Hildrevatnet for å rive ferdig kol ut av ei kolmile der, sansa mannen at han gløymt matsekken, og vende heim etter han.

Før han gjekk, sa kona: "Når du kjem att, skal du slå tre slag med øksa i denne stubben." Ho peika samtidig på ein furustubbe som stod langt vekke frå kolmila.

Mannen sa ja til det ho bad om. Men då han kom att, gløymde han å slå på furustubben som avtala var, og kom på ho heilt uventa. Då fekk han sjå korleis ho reiv det gloheite, ferdige kolet ut av mila med berre nevar og sløkkte det med ein lang hale.

Så kom han på at han hadde avtala å slå på den stubben. Forstøkt vende han stilt tilbake til stubben og slo tre slag med øksehammaren i han. Så snart huldra hans høyrde slaga, blei ho til menneske att og var heilt lik seg sjølv frå før. Men mannen hadde sett nok, og tok til å grunde på korleis han skulle bli kvitt ho. Han besøkte ei klok, gammal kone som budde heilt inne ved Sengesetvatnet. Ho gav han råd og ein trollpung å bere om halsen.

Ein vinterdag sa han til kona: "I dag er det bryllaup på hi sida av Hildrevatnet. La oss ta vegen opp til Gamleveten og over Hildrevatnet, og tar med oss barna."

Det hadde ikkje kona noko imot. Han sette henne og barna i sleden. Sjølv sette han seg opp på hesten. Så frakta hesten dei til dei var nesten heilt oppe ved Gamleveten. Der tok dei av austetter mot Hildrevatnet. Etter beinvegen over på isen der, kunne dei få slakke unnabakkar fram til bryllaupsgarden, sa mannen.

Men før dei hadde komme til vatnet, las han fram nokre ord som han hadde lært av den gamle, kloke kona. I det same styrta ei flokk ulvar fram. Mannen som rei på selehesten, sparka laus selepinnane så skjækene fall ned ifrå hesteselen, og rei sin veg det fortaste han kunne mens sleden stod att mellom ulvane. Kona hans ropte engsteleg etter han. Då auka han berre farten.

"Vil du ikkje snu for min skuld, så snu for vesle dotter vår si skuld, for elles et ulvane ho opp."

Mannen høyrde ikkje på slikt snakk, men rei i fullt tan vekk ifrå familien.

Då kona skjøna at det ikkje var noka hjelp å få frå han, hadde ulvane tatt eitt av barna. Då ropte ho av all makt: "Søster Åltyra, søster Åltyra!"

Dette høyrde søstera hennar der ho sat i hola si under Gamleveten. Ho ålte seg opp i dagen og kom farande så det peip og kvein i lufta, og rykte søstera vekk frå ulvane. Men då hadde dei tatt alle barna.

Karen rei ned til Hildrefjorden, inn i farsgarden og slo att grinda etter seg. I det same skaut Åltyra eit trollskot etter han. Det trefte grinda. Ho blei sprengd i små fliser. Men karen hadde trollpung om halsen, og blei ikkje skadd. Så lenge han bar pungen, kunne verken huldrekona hans eller slekta hennar skade han, og derfor bar han alltid trollpungen om halsen i fleire år.

Men ein dag han gjekk i badstua for å bade, kom han til å rive av seg pungen mens han kledde av seg. Straks kom eit troll inn i badstua og vrei hovudet rundt på han så det sat litt på skakke etterpå. Slik fekk han vere resten av livet som straff for kor ilt han hadde fare fram mot kona og barna, og som åtvaring til hine mot å vere frekke mot hulder og troll.

Guten og reven

Det var ein gong ein gut som var på veg til kyrkja. Då han gjekk gjennom ein åkerhage, fekk han sjå reven som låg mellom legevendelrotplantar og sov. Reven vakna ikkje av at guten fekk auge på han, tok ein stor stein i neven og sa halvhøgt til seg sjølv:

"Om eg no drep reven og sel skinnet, så får eg meg pengar. For dei kjøper eg rugkorn, og rugen sår eg på fars åkerbeite. Når så kyrkjefolket kjem forbi rugåkeren min, seier dei: 'Å, kor flott den rugen er!' Då seier eg så vakkert til dei: 'Trakk ikkje i rugåkeren min.' Men dei går likevel inn i åkeren for å beundre rugen. Då skrik eg til dei: 'Trakk ikkje inn i rugåkeren min!' Men dei held seg ikkje unna rugen. Då skrik eg til dei av all makt: 'Trakk ikkje inn i rugåkeren, seier eg!' Då snur dei og går omsider ut att av åkeren."

Guten levde seg slik inn i kva han skulle seie at han etter kvart blei høgrøysta. Reven vakna då frå søvnen mellom vendelrotplantane. Fort sprang han vekk. Guten fekk ikke så mykje som ein pelsdott eingong.

Den rike kona

Ein stad langt vest er det ein høg grusbakke som før låg med sjø omkring seg på tre sider. Midt oppå bakken stod det ei borg i gamle dagar. Her budde ei rik kone. Kona var så rik at ho gav gods og pengar til alle som bad om det. Ho hadde likevel meir enn nok, sa ho.

Ein dag heldt ho ein kosteleg gjestebod der også presten var med. Då alle prisa ho for kor gåvmild ho var, bad presten ho ta til vettet og hugse at ingen pengepung er så djup at ein ikkje til slutt kjem til botnen i han. Frua blei overraska og harm over dette, og sa til tenarane sine at dei skulle fylle dei store lommene til presten med gull, og sa: "Gi heller dette til dei fattige."

Deretter drog ho ein raud gullring av fingeren, kasta han langt ut gjennom vindauget og ned i sjøen og sa:

"Eg kan ha handla feil om eg får att den ringen."

Alle hylla og prisa den truande kona utanom presten; han rista på hovudet og hadde tungt for å gå heim den kvelden på grunn av alt gullet. Han meinte at slik tru måtte stå for fall. Det kunne ikkje bli godt for enka om ho heldt fram og gav vekk alle ting, sa han tankefullt ut i vêret.

Dagen etter kom ein fiskar opp til kona med ein fersk og fin fjordtorsk som han hadde fått i garnet sitt om morgonen. Fisken blei straks tatt til kjøkkenet, og då dei sløgde [1] han, fann dei ringen.

Borga brann ned til grunnen snart etter, og den rike kona blei så fattig at ho måtte selje alt ho eigde. Og då fekk ho attpåtil altfor lite for det. Då kom presten til ho med dei store lommene fulle av gull, for han hadde ikkje gjort noko med det enda. "Her har du det eg fekk av deg til slike som du har blitt", sa han, og gav ho tilbake gullet. Då var ho velberga.

Ord

1. sløye: skjere opp fisk og ta ut sloet (innvolane, innmaten).