• Forord
• Ordspråk om dyr:
  
  Ape – Bjørn – Dyr – Elefant – Esel – Flaggermus – Geit – Gris – Hare – Hest – Hund – Kval – Kamel – Kanin – Katt – Ku – Løve – Mus – Rev – Rotte – Sau – Tiger – Ulv

Forord

Somme ordspråk ber kamuflerte bodskap til tider; andre neppe, og somme ganske visst ikkje. Det hender at sanningsord kan vere ubehagelege å høyre. Då er det ofte mogeleg å går ein aldri så liten omveg med bodskapen - dekke han til med blomstrande språk, litt rytme og rim, eller å bruke ord og vendingar med overførte tydingar. Ved slike middel kan sjølv ubehagelege tankar nå inn - noko givande kan "dale ned" i mottakaren smått om senn, så sant han og ho klarar å "ta" innhaldet - elles neppe. I det siste tilfellet har ein ikkje gjort tinga verre, men heller ikkje lettare. Så ordspråk er smart.

I staden for å gi støyten til at den andre strever med å bygge mur innom seg mot å ta inn over seg noko som er ille høyrt, kan ordspråk lirke inn somt gjennom bakvegar. Og ikkje berre det, sidan indirekte snakk tilmed løyner somt og ikkje seier allting i klartekst, blir det vel mynta ordspråket ofte snillare enn reine ord for pengane.

Om ordspråk gir utbytte for mottakande, heng det gjerne saman med at ordspråka gir meining for dei, for kvar enkelt. Til det finst tradisjonar og tolkingsframlegg og forståingar av lærde. Men det er ikkje alt. Mykje forståing er ganske individuell: Folk er forskjellige, har ulike erfaringsgrunnlag, ulik utdanning, og kvar assosierer på sin eigen måte. [Buzan og Buzan 2010, s. 38-41]. Dermed får ordspråk nye meiningar rett som det er, og det er til tider kjærkomme.

Dessutan forandrar somtid meininga med ordspråk seg med situasjonane dei blir trekt inn i. Slik går det til at vi kan forstå eitt og same ordspråk ulikt, sjølv om kvar og ein kan ha utbytte, ved å legge noko nytt til tankemønstra dei alt har. Ordspråk varierer, men fine ordspråk har i seg behageleg inntil framifrå ordkunst.

Om menneske ved dyr - kan hende. Mange ordspråk om dyr kan ein oppfatte i overført tyding og forstå dei kan dekke over djup og tankevekkande livsvisdom.

I lange tider var menneske og tamdyr langt meir gjensidig avhengige av kvarandre og stod nærare kvarandre enn i vår tid, og dyra inspirerte ordspråk og talemåtar som høyrer med til gjæve kulturskattar.

Somme av orda vitnar om omsorg for dyr, andre det motsette. Og ikkje alle ordspråk vitnar om like varm økologisk interesse som naturvernarar har i våre tider. Gamle ordspråk reflekterer ofte andre interesser enn våre dagars.

Nokre ordspråksformer. I gruppa 'ordspråk' er 'munnhell', 'fragment' og 'enkeltord' med dyr i seg. Døme:

• Munnhell: "'Det er vel ikkje mogeleg,' sa kjerringa då ho såg ein elefant."
• Fragment: "Å kjøpe katten i sekken."
• Enkeltord: "Tigersprang."

Somme av orda og tankane har enderim og rytme, andre har meir eller mindre fullkomne bokstavrim - og noko går lett tapt om ein normaliserer ifrå dialekter og gir att frå andre språk.

- Tormod Kinnes.

Ordspråk om dyr

Dess klokare ein blir, dess meir held ein av dei joviale.

Ape

Den eine apa får den andre til å gapa.

Svolt kan få ei ape til å ete pepar.

Bjørn

Bjørnen er ikkje god å binde.

Den hunden som et med bjørnen, teier med bjørnen.

Det er ikkje spøk å komme i bjørnearmane.

Ein flår ikkje bjørnen før han er daud.

Mange kjøper bjørneskinnet før bjørnen er skoten.

Når bjørnen kjem, gløymer stutane å stangast.

Vi tærer på helsa som bjørnen på feittet.

Dyr

Det er ille å ale udyr i sitt eige hus.

Dyregod er gjerne god mot folk også.*

Mennesket er eit tobeint vesen som liker å snakke.*

"Det er vene dyr", sa mannen, han såg i skjorta si. "Kvar har vel sine favorittar", sa mannen, han ala slangar i huset mot lova.

Elefant

Det er lett å partere ein daud elefant.

Ingen er så klok som ein gammal ho-elefant.

"Det er vel ikkje mogeleg", sa kjerringa, ho fekk sjå ein elefant.

Esel

Det er ikkje berre esel som drar til marknad.

Enda reven er sløg, blir det selt fleire reveskinn enn eselskinn.

Enda om eselet kan sju flotte måtar å svømme på, gløymer det alle saman når det hamnar i vatnet.*

Skulle eg stemne eselet for retten fordi det trakkar meg på foten?

Han må eit esel vere som tar meir enn han kan bere.

Ikkje alle esel går på fire bein.

Manglar ein stutar, pløyer ein med esel.

Flaggermus

"Det smakar fugl", sa han som åt flaggermusa.

Geit

Der geita er ala, trivst ho best.

Det er ikkje greitt å gjere geiter av grå sauar.

Kvar ei geit kan hoppe over eit lågt gjerde.

Geita trivst best for seg sjølv.

Om skjegget kunne gjere det, så kunne geitebukken halde preika.

Har ein ingen hest, rir ein på geitebukken.

Å sette bukken til å passe havresekken (blir neppe vellykka).

Gris

Ingen gris er utan bust om han ikkje er skålda.

Grisen er ikkje stor før han slår krull på rova.

Det høver grisen å stige i fatet med foten.

Alle vil ha mykje gris for pengane, men ikkje mykje flesk.*

Ein set ikkje gullring i trynet på grisen.

Gniaren og grisen får ikkje alle glede av før dei er farne.*

Grisungen gryntar som gamlepurka gryntar føre.

I mørket er alle svin svarte.

Når ein henger sølv på purka, er ho bra, ho òg.

Når svina ikkje vil rote, er trynet svart og jorda frossen.

Så lenge rotar grisen at han får ei flis i trynet.

Ulv kan gjere svin samde.

"Det var Satans musikalitet", sa bonden då grisen hylte.

"Du er min gris", sa fanden, han tok politimeisteren.

"Er eg ein grisunge, som du seier, så er du eit stort svin", sa guten til mor si.

"Han strauk med i slaktinga", sa mannen om grisen.

"Ligg du der, bror?" sa grisen, han fekk sjå politikonstabelen i rennesteinen.

Hare

Den som forfølger to harar, fangar ingen av dei.

Harejakt er betre enn sauejakt.

Kjærleiken krev omtanke med haresteg og fuglesvev.*

Nær ved skyt ingen hare, og langt frå har det ingen fare.

Hest

Daude hestar sparkar ikkje.

Hesten som aldri har vore i selen, veit ikkje kor tung plogen er å trekke.

Den næraste til å få opp hesten som har falle i myra, er eigaren.

Den som strevar som ein hest, lyt ete som ein.

Det er bonden som eig både hesten og havren.

Det er godt å vere prest i påska, barn i fasta, bonde i jula og fole om hausten.

Det er ikkje brorskap i hestehandel.

Det er kjøtet som gjer folen fager.

Det er minst føre å køyre når ein annan held hest.

Det går radig å køyre annan manns hest og si eiga svepe.

Det må gå stilt at hesten et eine.

Det vantar ikkje merra noko når ho vil til marknad.

Ein hest kan snuble på fire bein, og ein mann på eit ord.

Ein lurvete fole kan bli ein fagna hest.

Ein skal sjå hesten på tennene og jenta på hendene.

Ein åtte-kyrs bonde med kone og hest, som ikkje treng ottast for fut eller prest, han har det best.

Ein laus hest kan somtid finnast att ved løa.*

Kvar sigøynar priser eigen hest.

For seint blir polakken klok; først når hesten er stolen låser han stallen.

Han får pløye med stut som ikkje har hest.

Han lyg like radt som hesten travar.

Heller ein hund i dag enn ein hest i går.

Hestehandlaren skal ein ikkje tru før det veks hår i handflata hans.

Hesten under oss, Gud over oss.

Hardt beksel gjer ikkje hesten betre.

Kjepphestane vil jamt vere dyre.

Ein skal ikkje sette seg på sin høge hest.

Modig hest aktar ikkje hundeglefs.

Skapeleg pølse er best, enten ho er av ku eller hest.

Når køyrekaren er arg, får merra lett svi for det.

Når byrgskapen set seg til hest, set narren seg bak han.

Ri som du vil på din eigen hest.

Slett fole kan bli god hest.

Store hestar lagar store spor.

Til hesteverk høyrer hestevom.

Tre ting skal ein ikkje rose for tidleg: Umoden bygg, utemd fole og ukjent kvinne.

"Dette ber rakt til helvete", sa presten då hestane skar ut mot kyrkjeveggen.

"Ein stolen hest er mykje billigare enn ein kjøpt", sa sigøynaren.

"Har du sett på fan, feis han ikkje på taumane", sa guten om hesten.

"Eg trur fan rir merra", sa kallen mens han sjølv rei ho.

Hund

Arge hundar takkar sjeldan.

Berre gale hundar og engelskmenn går ut i solsteiken midt på dagen. (Indisk)

Bikkja veit vel om det er ein fattigmann som kjem.

Blei hundar bønnhøyrde, regna det bein frå himmelen.

Brent steik er hundens del.

Dei som legg seg med hundar, står opp med lopper. (Italiensk)

Den bikkja som gøyr, bit helst ikkje.*

Den hunden som steinen ramma, gnall.

Den som drar hunden opp av brønnen, kan få merke han har tenner.*

Den som gøyr sjølv, slepp å halde hund.

Den som rir på ein elefant, er ikkje redd for ein bjeffande hund.

Det du sparer for din eigen munn, det fer i både katt og hund.

Det er fagna hund som vêrar fanten.

Det er ei dårleg bikkje som bit sine eigne ungar.

Det er lett å skulde på hunden, han kan ikkje svare for seg.

Det er lett å skule på hunden . . .*

Den verste bikkja bit, ho gøyr ikkje.

Dess fleire hundar på garden, dess større er flatbrødet.

Eg vil heller ete hunden enn at han skal ete meg.

Ein klok hund veit kva som er verdt å gøy åt.

Ein kvit hund kan bite like godt som ein svart.

Ein set ikkje kvalp av låkt bikkjeslag.

Ein skal ikkje komme til gards som ei febikkje.

Ein skal ikkje skode hunden på håra og fanten på fillene.

Ein stemnar ikkje hunden fordi han gøyr på ein.

Elskar du meg, så elskar du hunden min.

Ein god mann vil ikkje slå kona si, og ein god hund vil ikkje jage etter hønene.

Ein hund som ein gong er slått med eit brennande trestykke, vil flykte berre han ser lynet.

Ein hund får ein ikkje stole på, sjølv når han søv*

Er hunden blitt skålda av kokande vatn, blir han også redd for kaldt vatn.

Fattig mann er ingen greve, men heller ikkje hund fordi han gneg knoklar.

Fleskeskinka heng aldri så høgt at ikkje hunden håper å få gnage beina.

Galne hundar får rivne skinn.

Hinkande hund ber sjeldan rova høgt.

Hund vil ha hundetukt.

Hundebøn når ikkje til himmels.

Hundehuset er ikkje staden å lagre pølse.

Hunden er som husbonden er, og katten som kona.

Hunden gøyr når hyenane er vekke.

Hunden får vel knurre, berre han ikkje bit.

Hunden tener husbonden og kjetta kona.

Hunden svinsar med halen, ikkje for deg, men for brødet ditt.

Katten følger huset, hunden herren.

Kast ikkje stein på hunden som teier.

Når husbonden er borte, sit hunden i høgsetet. [Sjå Håkon den godes saga, 13]

Vekk ikkje sovande hund og rot ikkje i gammal skit.

Somme kjem på det ingen hund kunne drøyme om.

Eglande hund kan få rive skinn.

To hundar om eit bein og to jenter om ein gut vil sjeldan bli samde.

Om du jagar ut hunden, har du lukta att inne.

Varmt er ein smak som hunden ikkje liker.

Vender ikkje ein hund attende til ein stad der det er kjøtbein?

"Andakta er for alle", sa hunden, han stod ved kyrkjedøra og ulte.

"Der ramma du det", sa mannen, bikkja beit han i trefoten.

"Laget er lite, men nett", sa mannen, han sat til bords med hunden.

"Ein skal ikkje vekke hunden til bonden", sa tjuven.

"No er bikkja berga", sa sogningen, seglbåten dreiv på land.

"Skal det bli vennskap mellom oss, lyt de kvitte dykk med dei arge hundane", sa ulven til sauane.

Kval

Det rek ikkje kvart år kval på land.

Ein seier ikkje til niser: "Gå og hent ein geitekilling."

Niser gjer ikkje mange feil.*

Når blåkval et blåkval er det stor nød i havet.* [Dei har bardar og ikkje tenner, og et berre plankton.]

Same kor stor kvalen er, kan ein liten harpun ta livet av han.

"Eg har kje noka tru på storkvalen sidan han beit hovudet av far", sa lappguten.*

Kamel

Det skal vere lettare for ein kamel å komme gjennom eit [overlag stort] nålauge enn for ein rik å komme inn i Gudsriket.

Ein kan ikkje både drive kamelar og ha det travelt.

Kanin

Dersom hunden ikkje hadde stoppa for å få att pusten, hadde han tatt kaninen.

Det er lite for seg å bygge gjerde rundt hagen for å halde kaninane ute.

Ingen veit vel korleis ei ku får til å fange kaninar.

Kyr kan ikkje fange kaninar.

Tru ikkje at kaninlabbar i lomma gir hell; kva hende med den stakkars kaninen?*

Katt

Bra bønn er ikkje kattejammer (etter tysk).

Det er ikkje trygt for musa å ha katten som leikebror.

Det er lett å spå at katten skal døy om tarmane heng om halsen på han.

Det fer stundom i katten, det som var meint for kongen.

Ein skal ikkje stryke katten mot håra når ein vil ha han til å male.

Gamle kattar ligg gjerne ved omnen.

Katten er god å skulde på når det er noko.

Katten fangar rotta når ho ikkje er på vakt.

Katten må ta til klørne om han vil opp i treet.

Katten veit kven han kjæler med.

Ein treng normalt ikkje bry seg med kor katten søv, berre han fangar mus.

Mjølk er mat for Mons (katten).

Musa veit mykje, men katten veit meir.

Når katten får si mette, så stel han ikkje.

Når katten leikar med musa, så blir det hennar daude.

Når ein bitt katten ved osten, vil han ikkje ete.

Også katten liker pølse.

Små fuglar som syng i utid kjem ut for katteklørne.

Sovande katt fangar inga mus.

Tar ein katten sin til England, seier han 'mjau' der òg. (Tysk).

Var ikkje katten, så åt musene opp maten.

"Det gjer seg til ein vane, pus", sa bakaren, han feia omnen med katten.

"Far over mor, mor over meg, og eg over katten", sa guten.

"Lite, men godt", sa kona, ho mjølka katten sin.

"Trur du det, kisse?" sa papegøyen til katten.

Ku