Fram i verda ved dyr og draumar

Eventyr og draumar

Mange unge og vaksne drøymer om å komme ut og gjere lykke, tilmed som sjådisar i slike TV-program mange flirer av og andre trekker på skuldrene av. Det er mange draumar, og eit liv med song og spel, sus og dus, blir ofte halde fram. Dei som har opplevd slik åtgaum og bukka under av livet som går saman med det i mange tilfelle, dei er mange. Ein burde samle sogene deira og sjå korleis ting går føre seg. Så får ein moderne skremmesoger, og klok kjendis- og sjådisforsking kan følge. Ved det kan enkelte unge bli åtvara og få seg betre livsdraumar enn å komme i rampelyset og vise seg. Korfor? Prisen for det kan bli ganske høg.

At det går godt for somme er inga trøyst for alle som ikkje kjem fram. Det er ikkje annleis i idrett og sport: Det blir virak og pengar ei tid for dei som vinn mykje, men berre ei ganske kort tid for mange av dei. Og dei fleste utøvarar vinn ikkje mykje, kanskje ikkje noko, men dei slitast, som gamle fotballspelarar i lågare divisjonar, kan hende. På den andre sida slepper dei å legge seg til nykker og fjolle seg.

Med popheltar, divaer og andre i medvind kan det gå heilt annleis så lenge den varer. Om lykka er kort, kan dei sitere Henrik Ibsen: "Og har jeg end seilet min skute på grund, så var det dog deilig at fare!" Berre ver åtvara. Det blir betre om ein ikkje grunnstøyter og havarerer. Mein heller at nykka er ringe teikn på lykka.

Takk vere gode draumar kan ein styre fram og opp og nå ei kjekk livsferd. Draumar inneheld førestillingar. Draumar kan vere noko fabulerte og visjonære som utslag av den bildedannande evna langt inni oss. Nokre draumar verkar vakre, vedunderlege, gledelege; og handlar kanskje om noko vi ønsker oss sterkt, kanskje eit mål og føremål, noko som stettar eit ønske, noko vi svært gjerne vil nå. (Merriam-Webster's Dictionary, "dream")

Somme av "draumane" kan bli nedfelt som delar av mytologi og folklore, mellom anna om huldrekrøtter og mangt anna. Dessutan kan somme av draumane som sviv, bli opphav til vitskapelege oppdagingar.

Carl Gustav Jung syner i boka Dreams (1974) at mange nattlege draumar følger om lag same handlingsgangen (same plott) som eit godt eventyr eller ei anna god forteljing, at draumar og eventyrforteljingar ofte går gjennom liknande fasar. Jamføringa hans:

• Innleiing. Det blir vist eitkvart om staden handlinga er lagt til. (s. 80).
• 1. Framvising. Heltane eller heltinnene blir vist fram, tida blir ikkje vist til så mykje. Denne draumefasen gir vink om handlings-scena, kven som er involvert, og ofte om hva situasjon draumaren gjekk inn i søvnen med. (s. 80).
• 2. Utfaldinga av plottet (handlinga). Tilhøva blir innvikla, og det blir spenning i draumen fordi draumaren ikkje veit kva som skjer vidare. (s. 80-81).
• 3. Det toppar seg, kulminerer. Her skjer noko avgjerande, eller noko blir heilt endra. (s 81).
• 4. Løysinga, eller resultatet av draumearbeidet er sist. Denne siste fasen manglar i somme draumar. I så fall er det kanskje ikkje problemfritt, tenker Jung. (s 81). [Meir]

Dersom dyr dukkar opp i draumar, kan dei tydast ulikt. Calvin S. Hall brukte mange år på å vekke folk frå draumane deira og la dei fortelje om dei, og så sortere ut tema. [Meir]

Folkeeventyr

Vi skil mellom kunsteventyr av kjente opphavsmenn på den eine sida og folkeeventyr på den andre sida.

Folkeeventyr er brei, forteljande dikting med nokså ukjent opphav og ganske ukjente forteljarar til det siste, og har til vanleg blitt overlevert (tradert) frå slekt til slekt før nedteikningar og redigeringar. [1]

Handlinga i folkeeventyr kan vere lagt til ei ikkje nemnt fortid, med dyr, personar og gjenstandar som blir framstilte i ei blanding av røyndom og ikkje-røyndom, også kalla surrealisme, men reine dyreeventyr spelar ikkje stort på fortid og farne tider. Dei kan vere meir eller mindre tidlaust aktuelle.

Mange folkeeventyr har moral og livsorienteringar å skimte, men det finst ulike slags folkeeventyr også, og ikkje alle kjennemerka ovanfor gjeld alle typane [Caplex nett, s.v. "eventyr".]

Britannica Student Encyclopedia forstår med folkeeventyr "undereventyr (magic stories), romansar, dyresoger og anekdotar (skjemt)", og viser med det til dei fire hovudinndelingane i den internasjonale eventyrkatalogen etter Antti Aarne og Stith Thompson. Britannica meiner også at undereventyr, magic stories, representerer ein freistnad på å sleppe bort frå røyndommen [Tft; Tyno 5; Ebu Stud, s.v. "folklore"].

Men dette heller reduksjonistiske utsynet over funksjonane til eventyr er mangelfullt og slett ikkje sant i alle tilfelle: Eventyr kan bli deklamert, fortalt og lest for tidtrøyte, gild underhalding og kanskje for å overlevere normer frå gammalt. Dei kan også gi uttrykk for glede over å leve. Eventyr har fleire andre aspekt som vi skal gå inn i: Dei underviser i haldningar til medvesen, til kva for åtferdseiningar som kan vere bra og gi lykka med, og kanskje kva for utstyr som til sjuande og sist må til for å løyse problema. Det er såleis mange måtar å tolke eventyr på [Propp; Greimas; Engelstad.]

Der Britannica tar fram tre eventyrgrupper nemner Birgit Hertzberg Johnsen fire: dyresoger, soger om det overnaturlege, og komiske forteljingar. Johnsen legg også andre perspektiv på eventyr: Folkeeventyr er "free ranging " og "imaginative stories" som har blitt overlevert frå forteljar til forteljar ifrå "time immemorial". Det vil seie dei er forteljingar utan særlege bindingar, fantasifulle og temaa kan vere rett gamle. Eventyrarven kjem inn på forhold mellom folk uttrykt i fantastiske og symbolske former. Dei er basert på det verkelege livet, men ikkje avgrensa til det eller til det som folk held for sant og rimeleg. Dei har ofte i seg overnaturlege og uvanlege element, men slutten tar helten og heltinna tilbake til den verkelege verda att. [2]

Folkeeventyr høyrer med blant dei finaste kulturskattane, fortel Johnsen også. Skal vi gjette dei er blant dei tretti finaste formene for kultur? Kunstrap kjem venteleg ikkje med, ikkje enno iallfall [Op.cit.].

Egil Sundland legg enkle psykologiske perspektiv på undereventyr. Han meiner at dei er farga av grunnleggande eksistensielle fenomen. Dei syner mellom anna gammal jakt på originale problemløysingar i eit tilvære fullt av under eller mystikk. Helten har det som skal til for å undre seg, og nettopp det er kjernen i mange Oskeladd-eventyr. Ei undrande innstilling fører Oskeladden til eit skapande forhold til røyndommen, skriv Sundland. Eg for min del ville heller sagt "eit finnande forhold." "Eg fann, eg fann", sa Oskeladden. Finnekunst, heuristikk, har synt seg å vere bra nyttig. (Sundland 1995: 9, 40, 64, 65).

Handlingsgangen: Undereventyr har gjerne surrealistiske element, der helten eller heltinna kombinerer ulike røyndomsnivå, vender seg til og får hjelp frå den andre sida, kanskje i form av å få og eige ein god hest, og vinn framgang og livslykke til slutt, kanskje etter trengsler.

Hjelpt av dyr ved avstandsgjering

SANNINGA skal sigre når det ikkje lenger er så viktig at den gjer det, seier den britiske diktaren Coventry Patmore (1823-96) i Magna est Veritas:

The lie shall rot;
The truth is great and shall prevail
When no one cares whether it prevail or not. [Dq]

Ein kan bli hjelpt til innsikt i kva som kan vere sant og flott av dyr, og det kan skje på mange måtar. I fablar blir menneskelege forhold portrettert av dyr i stiliserte roller. Ofte kan dei snakke og undervise. Den psykologiske og eksistensielle avstanden ein vinn ved å legge bitre og vanskelege tilhøve til dyr og fuglar som oppfører seg som typifiserte menneske, tar vekk mangt fælt så einkvan kan muntre seg.

I eventyrkatalogen er elles dyresogene gruppert med AT-nummera 0-300. I desse sogene er det dyra som er hovudaktantar [3] og som underviser. Det gjer dei på minst tre måtar: På enkle, skjematiserte måtar illustrerer dei kva som går an, kva som ber gale av, og korleis livet kan vere også mellom menneske. Esopsfablar høyrer inn under dyresogene. [Tff; Agha; jf. Tyno]

Dei mest kjente villdyra i norske dyresoger er bjørn, rev og ulv. Dei underviser oss til dels bra om livet. Blant tamme dyr og fuglar har vi katt, hund, sau, geit og gris mellom dyra, men tilmed mus er med. Haner og høner fortel også ein del. Desse skapningane underviser oss om det vonde og gode på enkle vilkår, og fine tankar blir lagt i nebbet på somme av dei. To døme:

I fabelen "Heimemusa og fjellmusa" (AT 112) vitjar to mus kvarandre, og fabelen blir runda av med at den eine vil heller ha fattigdom og tryggleik ute på landet enn farleg, stressfylt otte i byen. Også i det norske samfunnet held den lærdommen under eitt, ser det ut til ut frå statistikk. Men statistiske gjennomsnittsmål gjeld ikkje for kvar ein. Somme har det godt i byen. Dessutan er det også slik at urbaniseringa veks fram heile tida, og kan betrast undervegs, som så mykje anna.

I dyretragedien "Kvar synest best om sine barn (AT 247) naudber ei myrsnipe ein jeger om å spare ungane hennar, dei venaste i skogen. Så skyt jegeren dei styggaste han finn, det er nettopp myrsnipeungane. Lærdommen er at kvar synest særs godt om sine eigne barn, og nett det kan bere gale av stad. At kvar synest best om sine eigne barn, er elles overlevert frå gamle Hellas i ein fabel om ei apemor også [Fabelen].