Bergen og bergensslekt

Bergens kommunevåpen

Bergen og omland er ein storbyregion i Hordaland fylke, og som omfattar Bergen by og Strilelandet rundt byen (Midthordland og Nordhordland).

Bror min og eg slektar ifrå Bergen og Strilelandet omkring på både fars- og morssida. Sør i fylket finst også anar frå mellomalderen.

Bergen er nest største kommunen i landet etter folketalet. Grensene i dag er frå 1972, då Bergen og kommunar omkring blei slått saman - Bergen, Arna, Fana, Laksevåg og Åsane kommunar. I det høvet blei Bergen også innlemma i Hordaland fylkeskommune.

Namnet Bergen kjem av norrønt Bergvin, og Bjørgvin, av berg eller bjørg, 'berg', og vin, 'eng'. Bergen fekk status som by på kong Olav Kyrres tid, rundt år 1070. Det heiter i kongesoga at Olav Kyrre fekk bygt ei trekyrkje på Holmen (seinare kalla Bergenhus) og starta bygginga av ei steinkyrkje også. Han peika ut Bergen som bispesete for Vestlandet. og kong Øystein (1103–28), fekk reist ein kongsgard av tre like ved dei to kyrkjene. Under kong Øystein flytta kongemakta ned til sjølve byen. Frå midten av 1200-talet blei trebygningane i kongsgarden erstatta med steinhallar, blant dei Håkonshallen. Anlegget blei omgitt av murar med tårn. I eitt av tårna innretta kongen eit kanselli.

Kongemakta knytte seg til Bergen fordi det blei drive mykje handel i byen. Fiskevarer kom nordfrå, og korn, klede, vin m.m. frå utanlandske handelsbyar. Byen voks fort, og var den største byen i Norden fram til 1600-talet, og den største her i landet til 1830-åra. Størst treng ikkje vere best. Eg berre minner på det.

Oslo tok over som hovudstad i 1299, og etter Svartedauden 1349–50 fekk Bergen bysamfunn ei veik tid. Skipsfarten blei kraftig minska til nokre få skip i fart langs kysten til Nord-Noreg. På 1500-talet tok bysamfunnet seg opp att, og hanseatane som hadde røva og tatt over så mykje av handelen tidlegare, blei trengt tilbake. Folk innvandra til byen frå mange kantar, Danmark, Tyskland, Nederland og Skottland. Herifrå kom ein av anane mine. Han var av gammal adel på Orknøyene, blei bergensborgar og sidan borgarmeister då byen var størst i Norden.

Byvåpenet i bruk i dag har ei sølvfarga borg på gull-fjellgrunn mot raud bakgrunn. Våpenet har røter tilbake til 1200-talet. Det var opphavleg baksida på eit dobbeltsegl og synte ei borg med mur rundt på eit tredelt fjell. På 1400-talet blei fjellet under borga til sju kuler for sju fjell. I 1924 blei den gamle borgtypen innført att, men den sjudelte fjellgrunnen fekk bli. Fargane blei også offisielt stadfesta då.

Bergen har eit mildt og fuktig kystklima, med 213 døgn med nedbør i året i snitt. Den 21. januar 2007 var det gått 84 samanhengande døgn med nedbør. Det var rekord. Det blir like fullt rundt 150 dagar utan nedbør kvart år i snitt. Ulempa er at i klart vêr og med stille luft kan bergensarar bli forpesta av seg sjølve – det vil seie lufta blir fort helseskadeleg i finevêr [1].

Ein person frå Bergen blir altså kalla bergensar, og bergensdialekten ber preg av påverknad frå tyske hanseatar. Prostitusjon i Bergen har lange tradisjonar attende til mellomalderen og er til dels også ein slags arv frå hanseatar: også på det feltet farga hanseatane og forholda deira leie tradisjonar i byen. (Wikipedia, "Prostitusjon i Bergen")

Universitetet i Bergen har i dag rundt 17 000 studentar og 3 000 tilsette. Der gjekk eg opp til engelsk mellomfag ein gong i tida.

Bryggen i Bergen står på Unesco-lista over kulturarven i verda, verdsarvlista. Opp gjennom tidene har det vore mange bybrannar i Bergen. Det kjem til dels av at dei ikkje har bygt klokt og godt nok. Det same problemet har andre norske byar hatt.

Kjente bergensarar etter fødselsår

Ludvig Holberg (1684–1754), dramatikar

Leif Larsen ("Shetlands-Larsen") (1906–1990), offiser

(- frå ei liste med 380 personar)

Bergensarar i slekta

Kruckow-ætta

Anna Krukows våpenskjold

TIL BILDET: Våpenskjoldet til Anna Kruckow i ei standardisert avbilding med ein einhyrning som veks opp. Frå ei teikning av Terkel Klevenfeldt (1710–1777), i Danske Rigsarkiv i København, Privatarkiv Klevenfeldt, pakke 67. I somme Krukow-skjold er bakgrunnen blå, og einhyrningen sølvfarga. Det finst andre variasjonar av våpenskjoldet i ætta òg. Ein einhyrning er (oftast) eit hesteliknande fabeldyr med eit horn midt i panna. Fabeldyret har særs gammalt opphav, og er kjend frå fleire område i Det fjerne Austen, Mellom-Austen og i Europa frå antikken og mellomalderen. Einhyrningen kom til å representere visse eigenskapar. Kraft og dugande evne var mellom dei. Men eigenskapane som blei lagt til fabeldyret, skifta mykje mellom kulturane og med tida. [Meir (engelsk)] Anna Krukow var dotter til Johan Krukow. (Wikipedia, "Kruckow-ætten")

Adelege Kruckow-ar er kjent i Tyskland frå 1200-tallet. Ætta kan stamme frå Pommern opphavleg, frå kommunen Kruckow i Mecklenburg-Vorpommern i Tyskland. Men det kom til både Lolland-dansk og norsk grein i ætta. Den norske ættegreina kom mellom anna til å rå over store jordeigedommar på Vestlandet og på Island. (Wikipedia, "Kruckow-ætten")

Den norske delen av Kruckow-ætta var ein rik adelsfamilie som hadde to riksrådar på 1400- og 1500-talet. I fleirtalsform blei Kruckowane i Noreg omtalte som "de Kruker". Slektsnavnet skreiv nesten alle som Kruko, utan w til slutt, men eitt godt kjent unntak er Johan Kruckow. Han underteikna med w-en. (Ugulen 2008, 456n, 457; Wikipedia, "Johan Kruckow"; Allkunne, "Johan Kruckow"; Adelsprosjektet: Persons- og slektsnavn)

Johan Kruckow (ca. 1470 - ca. 1539) var fødd i Bergen, seinare busett på Sørheim i Sogn. Han var væpnar (adelsmann), lensherre i Sogn, og riksråd frå 1524 til 1536. Det står om han i Wikipedia under "Johan Kruckow".

Johan Kruckow er i slektstreet på både fars- og morssida mi.

Nagel-slekt

Nagel-slekta har i fleire hundre år hatt mykje å seie i Bergen, og dermed i kulturhistoria til byen og omlandet. Slektsnamnet Nagel (Nagell) finst på 1500- og 1600-talet i Danmark, Sverige og Tyskland.

Berent (også: Bernt) Nagel (1564-1635) , som blei byborgar i Bergen i 1592, kjøpte mellom anna garden Svaheim i indre Sogn i 1611. I seglet sitt hadde Bernt eit skjold med tre naglar med spissen vendt mot kvarandre. Over skjoldet var bokstavane B. N.

I 1618 var Berent mellom de mest framståande næringsdrivande i Bergen, og var mellom dei som borgarskapet valte til særs viktige forhandlingar med regjeringa. I 1618 hadde han nettopp slutta som kemner i Bergen.

Den 14. november 1636 kunngjorde sonen Arent Nagel at han og medarvingane hans hadde gjeld å krevje inn i Trondheim etter den avlidne far deira, Berent Nagel.

Berent Nagel var gift med Anne Dominicusdatter Friis (1570-1616). Ho var dotter til Dominicus Gerritzen Friis og Heyltge Schelteusdatter.

Berent og Anne fekk sonen Bernt Berntson Nagel (1610-79). Han var far til blant andre Anders Berntson Nagel som kjøpte Nagløyri i Sogndal).

Grethe Flood skriv: "I Norsk Slektshistorisk Tidsskrift bd. 9 har Ruth Midttun skrevet . . . om hollender-kolonien i Bergen på 1600-tallet (s. 132-139)."

Henning Sollied: "Berent Nagel . . . tok borgerskap i Bergen i 1592 og blei stamfar til den store Vestlandsslekten Nagel (det vises A. M. Wiesener i Bergen Historiske Forenings Skrifter nr. 38 (1932), s. 332-365)."

Grete Flood fortel i Arkivverket (#39346, nr 4) at Berent Nagel hadde mange barn, ifølge Henning Sollied. Fem av dei er kjente:

• Dominicus Berentsen Nagel, (truleg fødd ca. 1590, daud ca. 1644). Han tok borgerskap i Bergen i 1616 og var gift med Stinche Henriksdatter. Dei hadde ein son (og etterslekt). Arent Berentsen Nagel (truleg fødd ca. 1592, daud ca. 1638), var gift med Else Pedersdotter s"om må være datter av bygdfogd i Bergen Laurits Markurssøns hustru Birgitte Hansdatter i et tidligere ekteskap – med hvem vites for tiden ikke". Birgitte var igjen dotter av slottsskrivar på Bergenhus, Hans Hanssøn på Ask og hustru Elsebe Thomasdatter (Ruus). Med Else, som blei gift for andre gong med Tønnes Janssøn Schrøder (d. 1669), hadde Arent 10 barn og stor etterslekt. – Arent er nemnd i koppskatten for Bergen for 1645."
• Helche Berentsdatter Nagel (truleg fødd ca. 1597, daud ca. 1631). var gift med borgar i Bergen Cornelius Janssøn de Lange, og fekk tre barn med han.
• Clara Berentsdotter Nagel, gift med Laurits Søfrsenssøn (f. ca. 1610, d. 166), borgar i Bergen, seinare forvaltar over Kruckowgodset i Sogn (son av Heibergslekta sin stamfar Søfren Lauritsen på Talle). Ho fekk éin son med han.
• Berent Berentsen Nagel, borgar i Bergen, kom til storgarden Kroken i Sogn då han rundt 1636 gifte seg med Mette Sørensdotter (daud 1661). Ho var søster av Laurits Søfrenssøn og enke etter Jon Teiste til Kroken, den førre brukaren på garden. Han var blitt drepen av den valdelege futen Gjøde Pederssøn. Bernt var ei tid fut og godsforpaktar for Kaupanger gods i Sogn, men dreiv elles som gardbrukar i Kroken levetida ut. Han og Mette fekk mange barn i lag. Fem er kjent. Berent, Søfren, Dominicus, Anders og Anna Nagel. Dei fekk også stor etterslekt."

Etter at hustrua hans døydde og stesonen blei myndig, busette Berent seg i Bergen. I 1661 fekk Bernt Arntzen Nagel hand om Bruavoll i Sogndal og fiskerettane i Årøyelva. Fiskerettane kjøpte han frå futen i Bergen, Per Jansson. Sonen til Berent, Anders Berntson Nagel (f. ca. 1646), busette seg på Bruavoll og dreiv garden for faren til faren døydde på Kroken i Hafslo rundt 1679. Anders blei då eigar av Bruavoll (Nagløyri). Han var gift med Aasta Knutsdotter Glad. Ho var fødd i Vik i Sogn rundt 1652, og var dotter av sokneprest Knut Christopherson Glad i Vik - opphavleg frå Vågå - og andrekona, Maria Bertelsdotter Mule frå Oslo.

Anders og Aasta slo seg altså ned som gardbrukarar på Bruavoll. Derifrå blei Anders gravlagd den 23.9.1698. Aasta gifta seg om att etter han. Det var mykje truleg med den kjente Nils Kristen Dankertson Kvithovud frå Bergen.

Friis-slekt

Friis-namnet syner tilknyting til Friesland.

Friesland før (grønt), ut mot det grunne havet sørvest for Danmark

Namn i Friis-slekta:

Ulfart Didrikson Friis (ca. 1445?) frå Friesland, kjøpmann i Bergen, rådmann der rundt 1520, far til Didrik Ulfartson Friis, kjøpmann og rådmann i Bergen.

Didrik skal ha gifta seg med Magdalena, som kanskje var Thomasdotter, syster til "Lille-Jon" (rådmann Jon Randall) og dotter Lille Thomas og Dorothea - men det ligg neppe føre sikker dokumentasjon for det, skriv Arnfrid Mæland (Arkivverket #42032m nr 25). Thomas var son til Jon Randall som kom frå Orknøyene og blei rådmann i Bergen ca 1520. Det er meir om Jon Randall nedanfor.

Didrik og Magdalena fekk Giert Didriksen Friis (ca. 1505). Giert var handelsskipper i Bergen, borgar og lagrettemenn der (1559) - først gift med Kitte Friis - dernest med NN Schelteusdatter Friis, som var dotter av Schelthus Clausen. Giert og NN fekk Dominicus Gerritzen Friis i lag.

"Dominikus" blei gift med Heyltge Schelteusdotter. Paret fekk barna Grietke Domenicusdatter Dominicus; Rixt Dominicusdatter Friis; Anne Dominicusdatter Friis og Teves Domenicus Friis.

Anne Dominicusdatter Friis (Dominicus) - fødd rundt 1570 og gravlagt i Bergen - blei gift med Berent Nagel

Jon Randall

Jon Randall (fødd ca. 1470, daud før 1561), kom til Bergen frå Orknøyene. Han var av adelsslekt. I Bergen blei han først borgar, og sidan borgarmeister fram til 1561. Han blei gift med ei norsk kvinne av adelsslekt. [Meir Orknøybakgrunn]

Fleire detaljar: Litle-Jon (Tomasson) frå Orknøyene (av ei Randall-ætt), blei kjøpmann i Bergen og éin av byen sine to første borgarmeistrar. Han blei kalla Litle-Jon fordi byen hadde ein eldre Jon Tomasson (Klerk). Då borgarmeisterembetet blei innført i det som då var største byen i Norden, var Litle-Jon sjølvskriven i stillinga (Bergen hadde alltid to borgarmeistrar). Som borgarmeister hadde nok Litle-Jon rang på linje minst med lågadelen, men truleg var han også fødd adeleg på Orknøyene, som hadde vore norske i mange hundreår før. Jon blei fødd kloss før Orknøyene blei annekterte av den skotske krona i og etter 1472.

Jon busette seg i Bergen som kjøpmann i konflikt med det mektige hansa-kontoret der.

Hansa: Frå ca 1100 kom det handelsmenn frå Tyskland til Bergen. Det fanst bergensk handel med Tyskland frå 1100 tallet. Handelen bestod stort sett i bytting av korn mot saltfisk. Tyske handelsmenn tok til å overvintre i Bergen frå 1200-talet. Hansaforbundet var eit handelslaug som i ein tidbolk dominerte handelen i det nordlege Europa. Hansabyar hadde eige lovsystem og utstyrte eigne hærar og militære flåtar for å verne og hjelpe kvarandre. Forbundet hadde dessutan fire kontor (handelspostar) i byar som ikkje låg under hansaforbundet. Dei var Bergen, Brügge, London og Novgorod. Det fanst også mindre hansakontor, faktori, over hele Austersjøområdet, og i Oslo og Tønsberg. Hansatiden varte lenger i Bergen enn i resten av Europa. Hansakontoret i Bergen blei lagt ned i 1754. Handelen blei overtatt av Det Norske Handelskontor som blei etablert av norske kjøpmenn som var etnisk tyske. I 1899 blei Det Norske Handelskontor oppløyst. (Kjelder: Wikipedia, "Hansaforbundet". Det Hanseatiske Kontor i Bergen: "Den gang da . . .")

Jon Randall var ein av rådmennene i byen i 1531, og frå 1543 ein av to borgarmeistrar. Magister Absalon Pedersson Beyer skriv i verket sitt Om Norgis Rige at "hand var gudfryctig from oc retuis, hand var oc en nyttig mand j. denne byen (Han var gudfryktig from og rettvis, han var også ein nyttig mann i denne byen)". (Det skriv Wikipedia, "Jon Tomasson")

Jon var gift med hustru Magdalene Tørrisdotter. Dei hadde minst tre barn. 'Hustru' var i si tid lågadelstittel for norske kvinner, og 'frue' høgadelstittel. Jon må ha vore ein velstandsmann, men døydde truleg mens barna var unge. Kona til Jon, Magdalena, var fødd rundt 1515, og var av lågadel både på fars- og morssida. Far hennar var Torgils (Tørris) Amundson, og mor hennar var Angerd Torsteinsdotter.

Då Litle-Jon døydde, dreiv Magdalena handelen i Bergen vidare til 1568. Då gifta ho seg med Hans Laurensson (daud 1570), ein sunnmørsfut av lågadel, og flytta til Sunnmøre. Hans budde i Søvik - det var kanskje gammalt Synnes-gods - og dreiv og kjøpte gardar av Synnes­godset. Magdalena fekk storgarden Søvik som bustad og heldt fram å drive handel. Den nye mannen hennar døydde etter eit par års tid. Store delar av året budde ho no i Bergen og hadde omgang med den bergenske sosieteten av storkjøpmenn, embetsmenn og byen sin høg- og lågadel. I 1571 var ho ein av dei største skipsreiarane i Bergen.

Med Litle-Jon hadde Magdalena sønene Tomas og Carsten (Karsten). Dei slo seg ned på Sunnmøre: Tomas i Spjelkavik og Carsten på Førde i Volda (Garden heitte Fyrde før). Carsten Jonsson Randell blei fødd på 1500-talet i Bergen og døydde på Vernikgarden (gards- og bruksnummer 47/1), Fyrde, Volda. Han og kona, Maren Jørgensdotter Staur, var begge av adelsætt. Maren var dotter til Jørgen Pedersson Staur som var lagmann i Trondheim amt, og Gudrun Jonsdotter Teiste. Dei har stor etterslekt.

(Hovudkjelde: Dale [sjå under])

Niels, Malene, Maren, Johannes, og Mons soldat

Dei to neste i oversynet er Niels Eriksen og Malene Andersdotter. Dei budde Bergen, men eg kan ikkje seie for visst kor dei og slekta deira kom ifrå.

Dottera deira, Maren Cath(a)rine Nilsdotter, blei fødd den 16. juni 1790 i Bergen. Ho gifta seg med Mons Johannesson Jamne (fødd i 1784 på Jamne i Vaksdal, Hordaland). Dei gifta seg den 26. august 1810 i Bergen. Han står oppført i Vaksdal Bygdebok, Band 1, Bruvik Sokn, side 711. Der står: "Mons, soldat 1814 i stridane ved svenskegrensa, kom ikkje att." Men han er med i folketeljinga frå 1815 i Bergen, og oppført som militær der. Maren døydde den 27. januar 1850 i Bergen.

Mons og Maren fekk sonen Johannes Monsson Jamne i Bergen den 17. juli 1811. Han drog sidan til Ålesund der han arbeidde som tresmed. Han gifta seg med ei frå Veblungsnes, som i våre dagar ligg i Rauma kommune. Dei budde i Ålesund, fekk ein son som rydda eit gardsbruk og gifta seg med ei frå Hjørundfjord, og etter enda to ledd kom bror min og gjorde bergensar av seg.

Forfedrar og formødrer frå Songstad, Takvam, Kvamme, Indre Arna og Ytre Arna er ikkje tatt med i Bergensoversynet her, enda om desse stadane ligg i Arna bydel i Bergen no. Då Arna-anane våre levde, var ikkje Arna ein del av Bergen. Arna kommune var heller ikkje blitt skipa. Sjå eiga Arnasida.