• Vaktmannen
• Bryllaup i berget
• Tømmerhoggaren
• Han låg og knytte nevane
• Seterjenta i Land
• Såra til husfred
• Ubedde bryllaupsgjestar
• Grannehjelp
• Nissegrepet
• Sametromma

Vaktmannen

Ein vaktmann som hadde fått vanskar med synet etter kvart, skulle som vanleg gå runden sin på ei gammal fabrikktomt om natta. På runden laut han over ei demning over ein foss, og her høyrde han støtt liksom nokon tusla framfor han. Det gjentok seg i lengre tid, og ei natt tenkte han at no kunne det vere nok med denne tuslinga. Så buldra han laus:

"No får det jammen vere nok med slikt følge."

Han trudde helst det var folk som ville drive ap med han.

Natta etter, då han kom og skulle over demninga, låg det ei fjøl tvers over gangvegen. Han tok fjøla og kasta ho unna, men då var det noko som kniste like ved han. Vaktmannen brydde seg ikkje stort om det, men gjekk runden sin vidare.

Då han kom tilbake og skulle over demninga, låg fjøla der igjen, og no snåva han i ho så han heldt på å falle på hovudet i elva. Han stod der litt, reint fortumla, og igjen høyrde han ein som kniste og lo.

Då blei vaktmannen redd og bad at dette her skulle halde seg vekke. Og kva det no var, fekk han gå i fred der sidan.

Bryllaup i berget

Det var ein mann som skulle av og hogge tømmer. Han ordna seg med mat så han kunne vere vekke ei veke. Om kvelden nådde han fram til tømmerhoggarbua si i skogen. Då han hadde ete, kom det innom ein bergmann [1] og helsa på han.

"Du sit så aleine", sa bergmannen, "synest du ikkje det er dumt?"

"Å, du veit det vil falle så ymist", sa mannen.

"No er det bryllaup heime hos oss", sa bergmannen; "følg meg."

"Det hadde vore moro", sa mannen, "men eg tør ikkje."

"Du kan roleg bli med", sa bergmannen. Så følgde mannen han.

Med eitt var dei i berggarden. Stua var full av folk, dei spela fele og dansa og drakk. Spelemannen sat oppå veggen, og brudgommen sjangla. Dei var særs rause, og mannen åt og drakk stadig vekk, og elles gjorde han ikkje anna enn å sove. Slik heldt det fram ei god stund. Då bad mannen bergmannen om å følge seg heim til bua. Og bergmannen følgde.

"Kor lenge meiner du at du har vore vekke?" spurde bergmannen.

"Ei veke, kanskje tre, kan eg tenke meg."

"Eit halvt år har du vore", sa bergmannen. Då blei mannen forskrekka.

Heime hadde dei leita sårt etter han, men fann ikkje spor av han. Så tenkte dei han hadde dratt sin veg eller komme bort, og slo seg til ro med det. Då han så kom, blei dei forstøkte.

Ord

1. bergmann i folketrua er bergtusse, ein underjordisk vette, ein haugbu. I norrøn mytologi eit troll, ein jotun.

Han låg og knytte nevane

Han var morsk, han låg og knytte nevane.

På ein gard i Jorddal budde det to familiar i same hus. Konene fekk det første barnet sitt om lag samtidig.

Ein dag dei stelte i fjøset ein vinterdag, desse konene, hadde dei ungane liggande inne i stova. Den eine kona blei ferdig før den andre, og gjekk inn i stova igjen. Då såg ho eit framand kvinnfolk som stod bøygd over vogga til barnet til ho som var i fjøset. I ein glimt blei framandkona borte.

Då den andre kona kom frå fjøset, sa kona som hadde komme inn først:

"Eg lurer no på om det kan stå rett til med ungen din."

Så gjekk dei til vogga. Der var det ingen. Men i senga ved sida av låg det ein dei ikkje kjende att; han var så morsk der han låg og knytte nevane mot dei.

Han i senga blei fostra som andre barn, men blei aldri anna enn ein tulling.

Tømmerhoggaren

Ein god mann frå Dale i Sauherad låg ein vinter og hogg tømmer i skogen; men han hadde ikkje almanakk [1], og då det lei på, tok han til å undrast når det var jul.

Ein kveld han rusla heim til hytta si, høyrde han det sa inni fjellet, "No er det ein dag og to netter til jul, og mannen på Dale har verken brygga eller bakt til jul."

Mannen la på heimveg det fortaste han vann. Det var dagen før jul.

Ord

1. almanakk: kalender med opplysningar om månefasane, merkedagar (viktige, minneverdige dagar då folk tok varsel for vêret og årsveksten), helgedagar, og meir.

Seterjenta i Land

Odelsbonden på Hegner gard i Lund prestegjeld hadde slik ein vakker kjæraste. Enda om ho var garddotter, drog ho til seters ein sommar for å veve linklede. Då ho ikkje hadde gjort ferdig arbeidet sitt til den tida dyra skulle gå heim, bestemte ho seg for å vere att aleine for å bli ferdig før ho drog.

Straks kjærasten hennar fekk høyre dette, gav han seg i veg til setra, for han syntes det var farleg at ho skulle vere aleine mellom hulder og andre underjordiske og det dei kunne finne på. Han kom til rette tid, for rundt om fjøsa på setra stod alt svarte huldrehestar oppsala. Han skjønte straks at det var fare på ferde, og lista seg derfor bort til setra og kika inn gjennom ein glugge på veggen. Der inne såg han kjærasten sin. Ho sat med brudeklede på og ei gullkrone på hovudet. Hos ho var ein gammal, raudøygd huldremann.

Kjærasten utanfor greip straks pistolen sin. Den hadde han ladda med ei sølvkule. Så skaut han over hovudet til jenta for at trolldommen skulle kverve [1], sprang inn i setra, greip ho, sette ho hos seg på hesten sin og jaga av stad med heile trollfølget etter. Eit av trolla rekte han eit fylt gullhorn for å seinke han i flukta. Vel tok guten imot gullhornet, men drikken slo han ut bak hesten, og så jaga dei av garde, jenta og han.

Etter ei god stund nådde han eit bratt fjell tett ved garden sin. Der heldt mange underjordiske til. Dei var ikkje glad i trolla som kom settande, så dei ropte til han som flykta: "Ri der kornet står tett og stritt, ikkje ved sida av, arme kar!"

Bonden følgde rådet og sette av stad gjennom ein rugåkeren like ved. I åkeren fekk trolla vanskar med å følge etter hesten. Dei ropa forbitra etter han:

"De slapp kanskje unna, men den raude hanen [2] skal lyse over garden i natt!"

Og det gjorde hanen; same natta brann garden ned. Men for pengane mannen fekk for gullhornet, kunne han bygge nye gardshus som var enda betre, og så hadde han kjærasten sin også.

Ord

1. kverve: bli borte.
2. den raude hanen: elden. Heilt frå Voluspå har elden vore likna med ein hane, her i Norden.

Såra til husfred

I Nordland fekk ein kar seg grønkledd kone [1] ved å binde ho og legge geværet over ho. Han tok ho straks til kone, og dei fekk eit barn. Kona spurde ein kveld om ho kunne sette det på spidd og grille det til kvelds. Mannen blei så forferda at kona bad om at orda hennar måtte vere gløymt.

Men mannen kunne ikkje gløyme. Han forstod at kona hans måtte vere ei verre ei, same kor pen ho gjorde seg, og med det hadde husfreden blitt forstyrra. Han blei gåande fælt sur og tverr og innbite heretter, forkasta kona og banna fælt, dengde ho og angra at han hadde gifta seg. Slik gjekk det i lang tid, mens kona lei og angra tanken på spidda barn til kveldsmat.

Ein dag gjekk ho til smia for å sjå på korleis mannen arbeidde. Men straks ho kom inn, tok han til å banne og sverje som før, og han slo til ho også.

Då greip kona ei jernstong og truga mannen til å halde husfred. Og så stor og sterk var ho at husfreden heldt, enda om mannen kjende seg døyeleg fornærma og såra av slik ein husfred.

Ord

1. Grønkledd: Huldra blir oftast framstilt som grønkledd, liksom "den grønkledde" i skodespelet Peer Gynt av Henrik Ibsen.

Sentrale hendingar: Under kjem døme på at harde forhold og mangt vrient gir opphav til historier; at historier blandar seg med historie; og at det ofte finst ulike versjonar av historiene og historia. Segner er historier som ikkje er godtatte som gilde og heilt ut stadfesta sanningar, jamvel om dei gir seg ut for å vere det. Dei handlar helst om sterke hendingar. 'Segn' heng saman med det norrøne verbet segja, seie, fortelje, og er ei forteljing, ei historie. Ei segn kan vera tidfesta og stadfesta og handle om namngitte og historiske personar.

Ubedde bryllaupsgjestar

Ein bonde heldt ein gong bryllaup for dotter si. Bordet blei dekt og maten boren inn, men før gjestane hadde fått sette seg, var alt oppete. Då verten kom inn og fekk sjå dette, sa han,

"No har nokon vore her og ete opp all maten."

Han såg til at annan mat blei bore inn, og gjestane tok til å ete. Men det gjekk med meir mat enn dei åt.

Ved døra stod ein gammal ryttar som visste meir enn dei andre. Då han høyrde korleis det blei smatta ved bordet som om det var grisar til stades, steig han opp på hesten sin og rei til Storberget nær ved. Der banka han på. Fjellet opna seg, og ryttaren sa til han som budde i berget, "Lån med kvervehatten din, så skal få hua mi til takk."

Hatten som han bad om, gjer ein usynleg når ein har han på.

Berggubben svarte: "Her er hatten. Men lov meg å gi han tilbake til meg før sola går ned."

Som sagt så gjort. Ryttaren skunda seg attende til bryllaupsgarden, og der såg han det sat to troll mellom kvar gjest, og trolla tok frå fata med begge hender og åt av hjartans lyst. Ryttaren tok pisken sin i handa og slo snyltegjestane så hardt over fingrane at dei miste lysta til å stikke hendene i fata. Dernest køyrde han trolla hovudstups ut av bryllaupsstua. Så tok han av seg berggubben sin hatt og blei synleg for folka. Han sa:

"Til no har trolla ete med dykk, men sett maten fram igjen, så vil eg halde dykk med selskap."

Det gjorde dei, åt i fred og hadde tilmed mat til overs.

Då det lei mot kvelden, sette ryttaren seg på hesten att og rei til Storberget. Her kasta han ifrå seg hatten han hadde lånt og skunda seg vekk det fortaste han kunne. Og bra var det, for han hadde berre så vidt vendt hesten, før ei mengde troll kom springande. Nokon fekk tilmed tak i hesterumpa då han rei over ei bru, men hesten var sterk og flink, så ryttaren slapp unna og trolla fór attende til berget.

No er forteljinga slutt. Så absolutt.

Grannehjelp

Eit par på Geitanger fekk ein framand mann i stua til seg på nattetid. "Eg må bede deg om å la kona du få komme med meg, for eg har mi liggande i seng og ho skal ha små, men kan ikkje få dei ut før ei varm kvinnehand blir lagt på livet hennar", sa den framande.

"Ho får gjere som ho vil", sa ektemannen, "eg skal ikkje halde ho frå det, vil ho."

Kona kledde seg med det same av di ho ikkje hadde hjarte til å avslå.

Det bar utover mot Gøll, merkte ho. Og no gjekk det strake vegen til ho tenkte dei måtte vere halvvegs. Då syntest ho landskapet tok til å bli så vrangsnudd at ho ikkje kunne kjenne seg att. Mannen ved sida av ho sa då: "Eg skal leie deg." Kona rekte han handa, og med eitt var dei i hus. Ho såg ikkje kor.

Kona gjorde det ho kom for; ho la handa over livet til den andre som låg. Så fødde ho. Kona som hadde komme og hjelpt, vaska og stelte barnet slik det skal gjerast. Då alt var ferdig og ho hadde fått ein matbit, sa ho:

"Det er vel ikkje meir for meg å gjere her no."

"Nei, no er du ferdig", sa mannen, og følgde med ho heim til dei var utanfor trappa til huset hennar i Geitanger.

"Her har du ei korg med eple som takk for hjelpa", sa mannen, og rekte ho. "Dei kan du trygt ete."

Kona takka og tok korga med inn, der ho og mannen hennar såg nærare på ho i lampelyset. Det var ei overlag fin korg. Ho kom seinare til Gardsdal, og der skal ho finnast enno.

Nissegrepet

På ein gard like utanfor Oslo stod ei blond og fager budeie ein kveld i fjøset. Ei av kyrne kom inn litt seinare enn dei andre.

"Du kunne ha komme før, du", sa ho og dytta kua mellom horna.

Då med eitt tok nokon ho i sida med eit hardt grep så ho heldt på å sige overende. To andre budeier som var i fjøset, såg dette, og at det trilla eit hovud med mørkt hår bortetter fjøsgolvet.

Sametromma

Ein same budde for seg sjølv på ein plass med eldstad. Torv var brukt til veggar og golv der. Ein gong kom futen i båt for å krevje inn skatt i området. Båtskyssen rodde innetter fjorden frå gard til gard. Då dei kom til vika der samen heldt til, høyrde dei ein underleg låt. Futen visste ikkje kva det var, men ein av roarane kjende låten. Det var samen som slo på tromme og song.

Då ville futen at dei skulle legge til lands, og dei lurte seg opp til hytta hans og reiv opp døra. Men då spratt samen opp og fór som ein vind ut gjennom eit hòl i eine torvveggen og beint til skogs. Tromma låg att, og futen tok ho med seg. Så fór han vidare inn heile fjorden og kravde inn skatt.

Men då han kom til eit nes etter nesten å ha fullført innkrevjinga, fekk han slik magesjuke og verk at han berre låg og bar seg. Skysskarane meinte samen hadde sett sjuka på han. Då sa futen at dei skulle ro attende til samehytta med tromma. Samen var ikkje heime då dei kom dit, men det var varme på grua. Dei la tromma ifrå seg og gjekk straks til båten og tok til å ro utetter fjorden. Dei hadde ikkje komme lenger enn eit nes utetter før mageverken var som blåst bort. Futen ville likevel ikkje snu, men fór beinast heim.

Ord

1. tromme (her:) runebomme, sjamantromme, sametromme, eller trolltromme - ei dekorert tromme brukt av samiske trollmenn til å komme i kontakt med åndeverda. Sjamanen held tromma i handa og slår på ho med ein hammar av reinhorn. Tromma blir brukt saman med joik òg. I Noreg er det att tre sametrommer ein kjenner til.