Spøk og alvor hand i hand. "Den som kun tar spøk for spøk og alvor berre vårleg, har faktisk fatta begge deler dårleg", liknar eit stev av danske Piet Hein i eit Kumbels Gruk frå 11. april 1940. Noko liknande gjeld segner og sanningar. Somtid ligg historiske hendingar bakom utbroderingar og omformingar, og somtid har dei psykologiske bodskap ved seg. Det seier tolkarar,som Sigmund Freud, Carl Gustav Jung og andre i fleng. Skulle dei ha rett også? Eller rett til ein viss grad? Det er ei anna historie.

Det er ganske vanleg å tolke eldre segner alvorleg, som forteljinga om Ødipus, viser det seg. Ein kan klare å oppfatte dei som "god gammal underhaldning" også, for det tragiske og komiske er ikkje berre motpolar. Dei blandar seg i det tragikomiske. Haldninga vi møter dei med blir ofte avgjerande for korleis vi oppfattar ein spøk med alvor under. Det er som med pessimisten og optimisten som ser ei flaske med noko vin oppi. For den eine er flaska halvtom, for den hine halvfull -

At det kan vere gripande underhaldning i gamle tragedier, syner mange skodespel like frå gamle Hellas. Det kan vere det er noko å ta lærdom av også. Ein får røkte og sjå etter som ein føler for det, og så meine eitkvar utan å bli for påståeleg.

Somme fortel spøkar mens dei strevar for å sjå alvorlege ut, og mange sanningar blir sagt i spøk. Det er godt kjent. Og ein treng ikkje ta alle segner gravalvorleg. Dei kan ha stor underhaldningsverdi kor som er - det vil seie "likevel".

Fantasiskattar. Segnene i denne samlinga er frå eldre kjelder, frå andre tekstar enn Asbjørnsen og Moe. Dei er enten omsette til nynorsk eller gitt att på nynorsk av meg. Notane til stykka gir opplysningar om kjelda for kvart enkelt, og vandresegntypen til somme av dei. Det står også små tekstnotar med ordforklaringar og merknadar til stadnamn.

For dei særleg interesserte. I ◦Norsk Folkeminnesamling ved Universitetet i Oslo finn ein gamle oppskrifter av både eventyr og segner. Oppskriftene der gir eitt bra utval segnvariantar i fleire høve, men er ikkje fullstendig. Notane her hjelper ein å røkte etter i Folkeminnearkivet, med meir.

Tradisjon, kultur, skikkar og oppvekst flyt saman i historier. Forteljingar taler til fantasien, og fantasien går det an å skolere etter kvart. Somme forteljingar kan fostre folk eit stykke på veg ved å syne og halde fast så som kultur, vidsyn, tradisjon og behageleg oppvekst, seier Jerome Bruner i boka "The Culture of Education" (1996). Så enkle segnsamlingar kan romme både kulturskattar og anna som er av mindre verd. Det er nesten som med maten - noko er helsesamt å ete, anna kjennes godt, men er ikkje vesentleg, og junk food er farleg i store mengder og i langdrag.

Gode forteljingar kan nære fantasien, førestillingsevna, som vidare utfalding av vettet kviler på i nokså stor grad. Det utviklingssynet på eventyr hadde iallfall Albert Einstein. Dei har det også framme i Steinerpedagogikken.

Segner og eventyr - liten grensegang

Segner og eventyr går over i kvarandre - dei blandar seg somtid. Framstillingsmåten avgjer om ei forteljing er meint som eventyr eller som segn.

'Segn heng saman med det norrøne verbet segja, seie, fortelje, og er ei forteljing, ei historie. Ei segn kan vera tidfesta og stadfesta og handle om namngitte og historiske personar. Segner er historier som likevel ikkje er godtatte som stadfesta sanningar. Hendingane i dei kan vere sterke og opprivande. Dei same segntypane kjem i ulike utformingar frå ulike stadar, og gjerne med ulik lokal forankring. Dei blir kalla vandresegner: Ein kan såleis finne om lag same soga frå mange forskjellige stadar i landet.

Segner flest har i seg eit eller anna oppdikta, som fabelvesenet havhest, og er skrivne ned på fleire stadar, med ulik lokal forankring. Spreiinga av same segntypen frå kant til kant av landet godtgjer at det neppe er avgjerande for verdien av ei segn kor handlinga er lagt eller kva aktørane heiter, alle saman. Det er helst i forteljingstypen at underhaldninga ligg.

Eventyr er forteljingar om opplevingar, men kan vere fri fantasi. Personane i eventyr er typar, som Per og Pål og Oskeladden. Og hendingane er tidfesta berre lausleg, til "ein gong kanskje. Og stadane ting skjer kan vere hos kongen - men han er jamt ikkje nemnt med namn - eller saker og ting skjer i skogen, i ei fattig stove og på landevegen. No glir visse eventyr og segner over i kvarandre også.

Dei blandar seg: Kjennemerka på segner er namn på personar, stadar, og kanskje også tida for hendingane. Desse færre slike kjennemerke ei segn har, dess meir liknar ho eit eventyr, og kan bli presentert som eit også. Asbjørnsen og Moe gir eit døme. Ein stad - i Asbjørnsen-forteljinga "Reinsdyrjakt ved Rondane" - står segna om Per Gynt og kvitebjørnen hans; ein annan stad står eventyret om ein mann og kvitebjørnen hans (Kjetta på Dovre). Det er stort sett same forteljinga, men i det eine tilfellet er ho segn, i det andre eventyr.

Særmerke ved attgivingane her. Uhøvelege deler av tekstar kan vere fjerna av meg. Stadnamn og personnamn i vandresegner kan også vere fjerna, men i regelen ikkje. Notane gir beskjed om kva segnene heiter og kva stadar dei er lagt til i utvala som som Andreas Faye har med i Norske Folke-Sagn (1844) og Reidar Christiansen i Norske sagn (1938). Døme: Det eventyrlege "Steinkastet" er frå Vegårshei (i Aust-Agder). Staden står ikkje i sjølve teksten her, men det står i den etterhengde noten.

Ei og anna segn får lagt handlinga til ein annan stad enn i oppskrivinga.

Elles: Stadnamna i gamle tekstar kan vere ganske vridne å finne ut av, men no er stadnamna i stykka her i samsvar med dagens namnegiving, og med tilleggsopplysningar til nokre av dei, så ein lett finn stadane det er snakk om. Døme: Anders Fayes Ousanuten er Osanuten i Hardanger, osv. Tekstnotane til forteljinga greier ut om kva dagens namn er, og kor i landet dei er. Så kan ein gå til kartet og jamføre, vil ein.

Folkeviser og segner blandar seg også. Folkeviser er dikt, og innhaldet i mange folkeviser glir fram ganske som segner. Ein kan godt seie hovudinnhaldet i somme folkeviser er gamle segner, for eksempel om møte med underjordiske. I nordisk tradisjon kjenner en mange slike folkeviser og segner om dei same hendingane. Innhaldet i nokre folkeviser finst som forteljingar - oftare segn enn eventyr. Det finst døme frå Færøyene, med meir.

Det kan kanskje vere godt å kjenne til at samgangar av dette slaget finst, men for segnsamlinga her i dag har det mindre å seie.

Ymse kjelder

Andreas Fayes givande bidrag. Fleire av segnene i samlinga kjem frå den første norske folkeminneboka. Andreas Faye gav ho ut første gongen i 1833. Han var inspirert av Grimm-brørne. Norske Sagn heitte det første opplaget av boka. I neste opplag (1844) er tittelen Norske Folke-Sagn. Tredje opplag kom ut i 1948. Tilfanget er rikhaldig og mangsidig; stilen noko knapp.

Henrik Wergeland og Peter Chr. Asbjørnsen. Henrik Wergeland og P. Chr. Asbjørnsen sende Faye tekstar til det andre opplaget av boka. Dessutan blei Asbjørnsen og Moe inspirert til å ta til med å samle inn, gi att, granske og gi ut eventyr og segner gjennom kontakten med Andreas Faye.

Reidar Thoralf Christiansen redigerte samlinga Norske sagn (1938). Namngitte folk frå mange stadar i landet hadde sendt inn segner til vekebladet Allers nokre år før utgivinga. Oppgåva han fekk, var å gå gjennom samlingane og velje ut det som høvde til å komme i Allers. Med visse mellomrom blei segnene prenta i bladet, før det blei bok av dei. I boka blei det også rom for mange av dei innsamla segnene som ikkje kom på prent i Allers, fortel Knut Liestøl i forordet til boka. "Vi har her segner frå alle kantar av landet, og segner av alle slag." Dei har samanheng med bygd og bygdeliv. Og resultatet av innsamlinga blei uventa rikt, skriv han vidare. (s. 3-5).

Norsk folkeminnesamling er ei grei kjelde å ause historier ifrå. Samlinga held hus hos Institutt for kulturstudier og orientalske språk, Det humanistiske fakultet ved Universitetet i Oslo, og ligg føre på nettet.

〰ೞ⬯ೞ〰

Segn-ABC

Brød, segner og anna dikting. Slik som det finst små brød og store brød, finst korte og lengre segner. Ingrediensane i brøda og segnene, kan vere likt og ulikt. Det er ikkje den ytre forma som avgjer korleis brødet smakar i kroppen, det er innhaldet og kor avvegd dei ulike delane i det er. Heilskapen tel. Eit sukkersøtt brød kan smake godt, men ikkje gjere fullt så godt.

Liknande segner finst i ulike utformingar frå ulike stadar - gjerne med ulik lokal forankring: Ein kan finne om lag same soga frå mange forskjellige stadar i landet.

Del av diktekunsten. Segner som fortel om fabelvesen, er dikting folk har likt. Mange segner har i seg tull og oppdikta tilfang. Skildringar av fanden med horn og hestefot, hestar med fiskebakdel (havhest), havfruer med fiskebak og spord - det er ikkje grunnlag for å seie at slike vesen eigentleg er til. Det er heller tale om oppdikta vesen, fabelvesen. Og er det noko meir i slik skildringskunst, kan det henge saman med figurativ omtale. Figurativ skildringar kan ha noko bak seg - kimar av sanning i metaforane, som ein seier. Den som kjærleg dømmer vil fort kunne vurdere kva som gir frukt og næring "lenger fram på ferdi", som Olav Aukrust skriv.

Ei naki grein med blodraud bær
og ei som bladrik blømer,
på kvar sin måte fagre er
for den som kjærleg dømer.

Den eine gjev ein ange, ho,
der ljuv ho ligg og blømer.
Den andre gjev sitt hjarteblod
når lauv og haustvind rømer.

Den eine skin og strålar, ho,
den andre brenn og mognar
og gjev til sist sitt hjarteblod;
der tung av bær ho bognar.

Eg gav deg den med blomar på.
Eg gjev deg den med bæri.
Kven rikast er vil du få sjå
litt lenger fram på ferdi."

Det avgjerande er kva det er mest vinst i. Det spørs kva ein treng. Bær kan også vere søte - og sure, beiske, og giftige. Bær er ikkje berre blåbær, ikkje alltid noko å kimse av, som det heiter etter dansk: "ikke undlade at værdsætte eller respektere; ikke negligere; lade hånt om", og har ofte i seg mange frø. Når ein et slikt, får mange lærdommar liksom gro til i hugen.

Hard kost: Sagt utanfor metaforen: Livslærdommane til hine kan ein ha til hjelp ved at det blir oppretta kognitive strukturar med nevronnettverk innom hugen, og så vidare. Enklare: Ein kan få vite om kva ein lyt vare seg for, sidan det ikkje er gull, alt som glimar. Ein får lærdom av andres skade, med meir. Kanskje det er hard kost å fordøye. Ein skal rekne med at gamle fablar, segner og kanskje også eit og anna folkeeventyr er tungt å melte (fordøye). Så får ein gjere som løva etter å ha køyrd i seg førti kilo sebra: Kvile i nokre timar. Når det gjeld fablar og segner kan ein jo sove på dei og "ta hovudputa til råds" om vinninga - kjenner ein seg godt tilpass neste dag og ler, ligg jo eit "hovudputeråd" der, enkelt sagt og med atterhald.

I Steinerpedagogikken er slike hovudoppfatningar med i faget. I tillegg til den indre "fordøyinga", der kognitive far blir oppretta og integrerte med dei som vel er til stades frå før ved hjelp av assosiasjonar, gjer det ofte godt å gi "høgt uttrykk" for sentrale ting i soga ein held på å arbeide med innom seg. Kunst er uttrykksvegen. I Steinerskolane kan ein kanskje la elevar måle litegrann, lage skodespel i lag, deklamere - det er mange kunstar. Er det strengt, er det kanskje ikkje vel. Tryggleik er godt.

Mat skal gjerne smake. Om barn, unge og eldre liker forteljingar dei les eller høyrer, er grunnlaget godt. Har dei det moro, skulle ein gjere meir ut av det. Gode og forteljingar er ikkje simple. Dei har hyppig god underhaldningsverdi i seg sjølv - og det er også noko for trivselen. Ein får tilpasse etter hugen si utvikling og gi maten som er god og kan fordøyast og hjelper kroppen opp og fram, enkelt, enkelt sagt.

Sparsam med utbroderingar. Framstillinga og detaljar som er med i ho, kan gi kjøt på beina til motiv som ligg under overflata. Reidar Christiansen har klart å lage ei oversikt over segntypar her i landet. Dei ulike segntypane har ulike motiv i seg.

Sparsam med det sentimentale. Enda om ei heil mengde segner fortel om menneske som har det vanskeleg, utbroderer dei det lite. Målet er ikkje føleri, men skildring som nærmar seg og når djupet i ein.

Sterke føre-var-middel mot mislykkingar. Tragiske segner åtvarar mellom linjene - gjennom skildringa av folk som havnar i ulykka - mot å gå feil veg. Det kan vere nyttig å lære av hine, for det kan bli for hardt og tungt å vere sjølvlært på livsvegen.

Dei sentrale personane skil seg ut i livskampen. Somme skil seg ut frå vanleg folk. Somtid på godt og somtid på vondt: somtid lykkast dei, somtid ikkje. årsakene kan vere så forskjellige.

Med heltar. Heltane i segnene i verda kan ha drag av riddarar med seg. Somme slåst mot noko som trugar, andre syner livsvilje på andre måtar, osb.

Segna sluttar helst på djupet utan mykje etterspel, men meir bastant. Segna treng ikkje ende tragisk, enda om somme gjer det. Eventyret kan ha ein "tilgjort slutt", for eksempel "Og snipp snapp snute, her er det eventyret ute", men segner har normalt ikkje slike tilheng til avrunding.