| |||||
|
| Reservasjonar | Innhald |
NissefantPå ein liten gard budde det ein nisse. Og på ein gard i nabolaget, der dei hadde ender og gjæser, stod ei jente og bakte flatbrød seint på kvelden. Då banka det på ruta, og nokon spurde: "Vil du vere kjærasten min?" Ho svarte ja for skøy, for ho trudde det var ein gut frå ein av gardane. Men då nissen kom inn, ville ho ikkje ha han. Sidan fekk ho ikkje fred for han. Han kneip ho bak støtt og stadig, som om det var ein flokk harme gjæser rundt ho. Barna frå gardane rundt om gjekk på skole i lag med ho. Ein gong tok det til å romstere oppi skorsteinen der mens det bles storm, akkurat som om feiaren stod der og strauk oppetter med kosten så hardt. Læraren kunne litt av kvart. Han smaug seg bort til skorsteinen og skreiv "Murklum" på han med kritet han hadde i neven, og då blei det med eitt stilt. Noko etter kom det som i eit rall: "Jenta frå grannegarden var det vondt å miste. Så døydde det ut, og sidan har ingen sett den nissen.
I myraFor mange hundre år sidan var det ein mann som hadde ein son. Faren var rik, og guten blei trulova med ei jente eit stykke vekke derifrå. Ein laurdagskveld gjekk guten for å helse på kjærasten. Då han gjekk langs ei myr, fekk han høyre at det spela der. Han fekk lyst til å høyre kva dette var for noko og kven som feira jul der. Han såg ei lysning gjennom skodda og lista seg stilt bort dit. Der sat det fire menn rundt eit bord. Topphuer hadde dei på, og dei drakk av sølvkrus etter det han kunne sjå. Dei hadde lange skjegg, men var ikkje større enn seks år gamle gutar. Spelemannen deira sat på ei tue og spela ein underleg melodi som guten aldri hadde høyrt før. Fire jenter dansa, og guten stod og stira, for så herleg dans hadde han ikkje sett før, og heller ikkje så pene jenter. Dei hadde lysegrøne kofter, og dei var kjekkare og stautare enn nokon av dei påkosta damene han hadde sett inni byen. Han kunne ikkje sjå dei fire jentene bakfrå, og tenkte ikkje at noko kunne vere gale med dei heller. Ei av dei kom bort til han og bad han drikke. Guten stussa litt, men ho såg så uskyldig ut. Tørst var han også, så han drakk, og det smakte godt. Så gjekk det opp som ei dør i haugen. Guten blei med inn, men han ville aldri snakke om kva han opplevde der inne. Morgonen etter fann han seg att i ei grøft i ei torvmyr, utkøyrd og elendig. Han brydde seg lite om kjærasten sin etter den dagen. Dei blei gifte ved juletid, men fekk ingen barn og var ikkje lykkelege. Men utpå hausten neste år, ved Mikkelsmess, høyrde folk ungeskrik nedi myra, og i dei lange, mørke kveldane fór guten iblant heimanfrå og var borte til langt på natt. Kona hans forstod nok at karen var "der han ikkje skulle". Men ho kunne ikkje komme seg til å klage for presten heller; for då visste ho at mannen hennar ville bli nekta nattverd. Då ville alt håp vere ute for han, og han ville gå reint i haug [1].
Ord
JordmoraDet var ein gong ein mann og ei kone som hadde ei einaste dotter. Brått ein dag forsvann ho for dei. Foreldra leita etter ho overalt dei kom til, men fann ikkje det minste spor etter ho. Knapt eit år etter kom det ein framand mann inn i huset deira seint ein kveld. Han spurde kona, som var aleine heime, om ho ville sjå til dottera si, for dottera var no i barselnød og venta på hjelp frå mor si. Mora gjorde seg klar til å fare med det same. Framandkaren gav ho ein tråd, og ved hjelp av tråden var ho hos dottera si på ein augeblikk. Dottera fødde eit friskt og velskapt barn. Då barnet var stelt, gav mannen kona ei væske å smøre barnet med, og åtvara ho mot å få noko av væska på seg. Men så tok det høgre auget til kona til å klø. Før ho sansa det, gnei ho seg i auget, og då fekk ho noko av væska på det. Då dei ikkje trong hjelpa hennar meir, oppvarta mannen ho med søt graut. Så sa han at ho kunne gå heim, for no trong dei ho ikkje lenger. Ved hjelp av tråden var kona straks heime. Neste dag, mens ho arbeidde på marka med mannen sin, såg ho med eitt nokon med det auget ho hadde gnidd seg med: Det var dottera hennar og den underlege mannen hennar. Dei var ute og spaserte side ved side i solskinet. Dottera bad no om at foreldra skulle flytte sauefjøset, for det stod like over der ho budde, og det var ofte til stort bry. Det ønsket oppfylde mannen og kona så fort dei kunne, og frå no av hadde dei to gamle lykka med i mest alt dei tok seg til.
HuldrebarnaPå ein gard i Fjære [1] sat to koner og bakte flatbrød ein haustkveld. Med eitt gjekk døra opp, og to småjenter med langt hår kom inn. Den eine kona trudde det var budeia som kom frå fjøset, og spurde om noko utan å sjå seg om. Då ho ikkje fekk svar, vende ho seg om, men blei så overraska over å sjå barna at ho ikkje fekk fram eit ord. I det same kom det inn ei framand kvinne. Ho greip barna og forsvann. Dei to forskrekka konene skunda seg etter, men kunne ikkje finne nokon spor. Men dei høyrde barna skrike inne i ein haug nær ved, og slutta seg til at den underjordiske mora deira nok gav dei ris fordi dei hadde vore nyfikne og ulydige. Ord
Nøkken i Langfossen
Nøkken kan vere eit fælt troll. Somme stadar blir han kalla sjøtroll og vasstroll. Når det stormar, kan han syne seg på ein stor hest, og på vinternetter kan han bryte opp is langs vågar. Vasstrollet kan skape seg om til allslags ting, snart ein hest på stranda, snart til gull og kostelege ting. Om ein rører desse tinga, kan vasstrollet få makt over ein om ein ikkje veit kva ein skal gjere. I så fall får vel vasstrollet, som elles er vrient å fange og hanskast med, møte sin overmann. Det var ein stad eit vasstroll som fekk folk til å omkome i Langfossen når dei etter skikken rodde i elva der. Ein gong reiste Farrus prest der i strøket. Han fekk høyre om vasstrollet i fossen, og bad om fire handfaste karar til å ro seg, og tok med seg ei bok det stod mange bokstavar i, og la boka i fanget. To gongar prøvde dei å ro opp fossen, men begge gongane glei dei ned att utan å komme opp. Men tredje gongen såg roarane at presten greip med handa ned i vatnet og drog opp eit svart vesen. Det såg ut som ein liten, svart puddel. Presten baud folka ro vidare oppetter, mens han sette puddelen fast mellom føtene sine under boka med alle bokstavane, og tagde ganske stilt. Då dei nærma seg ei steinur, dreiv han den framande hunden inn i ura. Sidan den tida har ingen omkomme der i fossen.
To hundekongarKong RingI gamle dagar budde Kong Veine på Veien [1] ved Hønefoss [2], og han la Ådal under seg. Ein gong gjorde ådølingane opprør mot han. Han straffa dei med å sette hunden sin, Ring, til konge over dei, og sa at den første som fortalde han at hunden var daud, skulle miste livet. Hunden skal ha styrt frå garden Ringerud [3]. Men bøndene klarte ikkje ei slik hån, og slo derfor hunden i hel. Men det varte lenge før nokon våga å fortelje kongen om det. Endeleg var det ein som tok mot til seg og gjekk med hunden på ryggen til kong Veine. Då han kom inn, vende han ryggen fram utan å seie eitt ord. "Er Kong Ring daud no?" sa kongen, og mora seg over kor oppfinnsam og kløktig bonden var. "Det er ikkje mine ord, konge, men dine", sa sendebodet, og dermed slapp han straffa som var fastsett. Ord
Kong SaurI Håkon den Godes saga [1], seksjon 13, fortel Snorre Sturlason om korfor folk i Trondheim valde å ha ein hund til å herske over seg.
Ein konge hadde lagt under seg Trondheim [2] og landet omkring, og hadde sett sonen sin til konge over folk der. Men Trondheimsfolket drap sonen. Då herja faren stroket igjen og sa at folket kunne velje enten trælen hans eller hunden hans til konge. Dei valde hunden [3], Saur. Den hunden hadde tre manns visdom. Når han gøydde, sa han eitt ord og gøydde to. Det blei laga eit halsband av gull og sølv for han, og hoffmennene til hunden bar han på skuldrene når vêret og vegane var dårlege. Og det var heller ofte. Det blei også bygt ei trone for han, og han sat på eit høgsete slik som kongar gjorde. Hundekongen heldt til på Idre-øya [4], på ein stad som no blir kalla Saurshaug. Ein dag braut ulvane seg inn til bølingen hans. Hoffmennene egga han til å verne kveget sitt, men då han sprang ned frå høgsetet og gjekk til åtak på ulvane, reiv dei han sund. Slik døydde hundekong Saur. Ord
Mannen til IngeborgDei som kunne bli til varulvar eller mannbjørn, var enten blitt forheksa eller så var dei trollmenn, trudde folk før. Det heiter at mannen til Ingeborg på plassen Nikstad med eitt blei omskapt til ein bjørn mens han og kona samla høy i stakk. Det gjekk slik til: Karen gav kona ein kjepp i handa, kasta ho opp i høystakken og bad ho verje seg det beste ho hadde lært, og så gjekk han vekk frå ho litt. Ein stor bjørn kom straks og gjekk til åtak på Ingeborg, som blei livredd. Det var berre med nød og neppe ho klarte å verje seg oppå høystakken. Omsider gjekk bjørnen sin veg, og mannen kom tilbake.
Då Petter Dass fekk vaska segPresten på Alstahaug heitte Petter Dass. Namnet hadde han etter far sin, Peiter Dundas frå Skottland. Petter blei prest i Nordland og forstod seg på litt av kvart, som å skrive dikt. Han eigde Svarteboka [1], sa folk, men dei visste også at han heldt seg godt til venns med Vårherre. Han var flink til å preike, og det gjekk ord om preikene hans vidt om land og rike, like til Danmark. For ein julekveld kom det ordre til han like frå kongen at han skulle preike i Slottskyrkja i København første juledag. Der skulle teksten ligge ferdig på preikestolen når han kom, og så ville kongen høyre om han var så godt til å preike som folk sa. Det gjekk for å vere uråd å komme seg frå Nordland til København på så kort tid i dei dagane, men Petter Dass lova likevel at han skulle prøve å komme og halde preika. Han sende bod etter tre skysskarar. Dei kom, og han spurde etter kor fort dei kunne fare. Presten forkasta både den første og den andre fordi dei ikkje var forte nok. Men den tredje sa han skulle fare så fort som mennesketanken, og det var Dass nøgd med. Som lønn kravde skysskaren alle sjelene som sov i kyrkja den dagen. Skysskaren var ingen annan enn fanden sjølv. Så bar det i veg utover sjøen, og då dei hadde komme eit stykke på veg, tok skysskaren til å senke seg nedetter mot vassflata. Det var ikkje fritt for at Dass tok til å bli redd, for først kom føtene hans i vatnet, og snart slo sjøen nesten over hovudet hans. Då spurde skysskaren: "Kva plar ein seie når ein er i havsnaud?" Han tenkte han skulle få presten til å seie eit gudsord, for så hadde han kasta av presten med det same. "Sanneleg om eg veit! Høgare opp og lenger fram!" sa Dass, og så bar det i veg, og han kom fram i rett tid. Det hadde samla seg mykje folk i Slottskyrkja då Dass gjekk på preikestolen. Det låg eit papir der, men det var heilt blankt. Han tok det opp, såg på det og sa: "Her er ingenting!" Så snudde han papiret, såg på den andre sida og sa, "Her er også ingenting." Og så heldt han fram: "Og av ingenting skapte Gud klør; dei fanst ikkje før!" Dermed tok han til å legge ut om den skapinga mens han krøkte fingrane og heldt dei fram og veiva majestetisk heile tida, og han preika slik at det ikkje var eit tørt auge i kyrkja den dagen, og ingen sovna heller. Dermed fekk ikkje skysskaren noko i lønn.
Ord
Svartedauden i FinndalenFør Svartedauden [1] skal det ha vore ei heil bygd i Finndalen langt oppi heia mellom Fyresdal og Setesdal. Mange tufter og åkerreinar står att i Finndalen frå den tida. Og i Raudvatn der i dalen er det mellom anna ein holme som heiter Kyrkjeholmen. Der skal det ha vore kyrkje den tida Finndalen hadde fast busetnad og Setesdal var seterdal. [1] Etter Svartedauden blei det omvendt. Då heldt mange av dei gamle gardane i Finndalen fram som setrar. Svartedauden hadde herja så hardt der i dalen at det levde att berre eit par ektefolk. Det var Knud og Thore Nuten. Etter kvart kom det folk til frå andre kantar og busette seg innover i Setesdalen, men dei to blei verande i Finndalen og åra gjekk. Dei ville ikkje fare frå den gamle heimen sin, og klaga ikkje over anna enn at det var vanskeleg å halde rekning med dagane til kvar ei tid. Ein gong i mørketida, då dagane var på det stuttaste, lét kona mannen vere att heime aleine og tok vegen mot nybygda, Setesdal. Ho ville høyre etter kor lenge det var til jul, for dei to ville gjerne feire jula samtidig med andre i landet. På vegen sette ho seg innmed ein bergvegg og kvilde. Då høyrde ho at dei talte vennleg inni berget. Dikke dikke dei, Då snudde kona glad på vegen og drog heim med det same. Der bakte ho brød og stelte i stand til jul. Ord
Kong Karls siste ord - tja
I Sverige kan den svenske krigarkongen Karl XII (den tolvte) bli omtalt som "hjältekonungen" eller "krigarkungen". I 1718 leidde han 36 000 menn mot Sør-Noreg og kringsette Fredriksten festning i Fredrikshald (no: Halden). Dei kjempa seg langsamt framover mot murane i den beleira festninga, like til kongen blei skoten kvelden den 30. november 1718. Kven skaut han? Det veit ein ikkje sikkert. Det er to-tre soger om kven det var. Ein versjon: Den kvelden ville kongen sjå over festninga ifrå høgda "Overberget" nær ved. Somme meinte vel det kunne vere farleg, men kongen sa: "Ver ikkje redd." [1] I Halden-festninga oppdaga folk tre menn til hest på høgda, og skaut etter dei. Mannen i midten fall straks av hesten, døyeleg såra. [2] Nokon sa på svensk, "Jesus, kongen er skoten!" [3] Dei to som var med kongen, tok han under armane og førte han ned bakken, og derifrå til Gøteborg på slede. Der såg folk at beina slang på han som på ein daud. Ein annan versjon: Det heiter i somme krinsar at kongen døydde på flekken fordi halspulsåra hans blei råka. Versjonen der det var ein nordmann som skaut, blir jamt nekta av svenskar, men her er han: "En norsk vaktpost vid namn John Vedlo ska ha sett något röra sig på den svenska sidan och avlossat ett skott. Senare förstod han att det måste ha varit han som sköt den svenska kungen. Han har fått en minnesplatta uppsatt över sig och sitt bragdskott." Noko attåt: "Mellom kl. 8 og kl. 9, medan han var i ei av dei gamle svenske skyttergravene, blei han treft av ei kule (eller sølvknapp) som gjennombora tinningane slik at han døydde på flekken. Dei svenske troppane førte liket hans til Tistedalen og vidare heimover til Sverige. Han blei gravlagd i Riddarholmskyrkan den 26. februar 1719. Det tok si tid. Kort tid etter at kongen hadde falle, tok det til å rykte om at det var ein svensk løynmordar som hadde skote kongen. Det er ført prov og motprov for denne påstanden, sist av Peter From, som i boka Karl XII:s död - gåtans lösning (2005) har undersøkt saka med hjelp av moderne rettsmedisin og ein kritisk analyse av kjeldematerialet. Etter From peikar alle fakta på at kula kom frå norsk hald, ettersom både retning og avstand til dei norske troppane stemmer overeins med såret. [Wikipedia, "Karl XII"] Ord
Prillar-Guri med luren
Dei kom inn Romsdalsfjorden, og røva seg fram til Gudbrandsdalen. Etter lokale segner attåt rykteflaumen, skulle dei ha misbrukt jenter og koner og røva rikdommar, fordrive folk med skrekk og gru, og slått i hel gammalt folk. Men statthaldaren i Noreg kunne ikkje stadfeste dette, med unntak av at sølvtøyet til ein danske på Setnes i Romsdalen blei røva. Skottane blei slått i eit slag med fire hundre bønder frå seks kyrkjesokn. Bøndene improviserte og overraska skottehæren ved å starte eit tømmer- og steinskred i ei trong kløft ved Kringen sør for Otta då skottane kom dit. Bøndene velta skredet over skottehæren på signal. Ei segn vil ha det til at det stod ei jente på Seljordsnuten (i dag kalla Pillarguritoppen) vest for elva og gav signalet. Jenta - kalla Prillar-Guri og Pillarguri om kvarande - let luren lyde som avtalt då skottane kom til viss stad under tømmer- og steinvelta som var bygt. Skottane svarte med sekkepiper. Men brått svinga jenta eit kvitt klede over hovudet, og bøndene sleppte laus stokkane og steinane over skottane. Skottane var tatt i bakhald. Somme skottar kasta seg i elva for å svømme over. Men ein flokk gamle bønder hadde førebudd seg på det, og tok dei når dei kom opp av vatnet. Og i det tronge passet var skottane klemt inne. Leiaren for skottane, Sinclair, blei skoten der. Skottane blei tvinga i elva, og dei som ikkje drukna og ville i land, stod bønder klare til å ta imot med høygaflar, spyd, økser, sablar og ljåar attåt nokre få gevær og armbrøstar. Bøndene gjorde ende på dei aller fleste i skottetoget. Kampen varte i ein og ein halv time. Seks bønder blei drepne, mens 134 skottar av kanskje 300-900 var i live etterpå. Dei fleste av desse blei massakrerte på Kvam. Berre atten blei skåna til sist, heiter det.
Rypa i Jostedalen |
|
| Djupt i Sogn og høgt til fjells ligg ein dal som heiter Jostedalen. Då Svartedauden tok til å herje i Noreg, drog mange av dei rikaste og fremste folka i Sogn opp til dalen. Der hadde dei gardar. Dei avtalte også at ingen av slekta eller vennane deira måtte komme opp til dei så lenge Svartedauden varte, men dei som ville skrive, skulle legge breva sine under ein stor stein ved inngangen til dalen. Steinen blir enno kalla brevsteinen. Under han skulle dei som skreiv, finne svar. Likevel kom Svartedauden til dalen. Alle som budde i dalen strauk med unntatt ei lita jente på garden Bjørkehaug. Då folket var utdøydd, søkte bølingen til skogs og kom sidan flokkvis til nabosoknet Våge. Dei som budde der, blei forbausa over å sjå dei framande dyra som ingen eigar leita etter. Men dei tok vare på dyra. Sidan dei ottast at det ikkje stod vel til i Jostedalen, drog somme dit. Same kor dei kom, fann dei folket utdøydd og husa tomme. Etter at dei hadde vore innom dei fleste gardane utan å ha funne nokon overlevande, gav dei opp vona om å treffe nokon, og ville til å gå heimover. Då fekk dei sjå ei jente som hadde søkt tilflukt i Bjørkehaugskogen då ho fekk sjå dei framande. Dei ropa til ho, men då blei ho så redd som eit oppjaga vilt og flydde djupare inn i skogen for å gøyme seg. Etter mykje strev klarte dei likevel å fakke ho. Jenta var sky og vill som ein fugl, og derfor kalla dei ho Rypa. Talen hennar kunne dei berre så vidt skjøne. Dei tok jenta med seg til Våge. Der blei ho oppfostra, og skikka seg vel. I nokre år deretter budde det ingen Jostedalen. Så kom det nokre nordfjordingar dit og rydda dei gamle engene og åkrane. Då Rypa blei gammal til det, drog ho til fødestaden sin, gifta seg og levde der til ho døydde. Etter ho kom ei gjæv og akta ætt, som i mange hundreår etter ho blei kalla Rypeslekta. Jamvel ein av lensmennene i Jostedalen sa han stamma derifrå.
Ord
Gløtt frå Reformasjonen i NoregBakgrunnen: Ledd i undertrykkingDanske høvdingar fengsla dei katolske bispane i Noreg, jaga munkane ut av klostra, øydela helgenbileta, og for fram med slik vald at dei ikkje gjorde den nye læra likt. I hjartet heldt det norske folket fram med å vere katolsk i lang tid og såpass fiendtleg til dei nye prestane kongen innsette, at folk i Danmark trudde at nordmennene slo dei evangeliske prestane sine i hel. Peder Claussen skriv: "Eg har kjent ein . . . faren hans hadde slått i hel tre prestar." I Setesdal laut presten Lauritz Hansen fly for folket. Ettermannen hans blei myrda i kyrkja av lensmannen. Folket laut tvingast til å ta imot lutheransk lærdom - alt mens avsette munkar gjekk og tigga.
Somme prestar skjelte ut bøndene frå preikestolen, og somme blei hata og forfølgde og måtte flykte.
Herr ErikDen ørste presten i Nes i Hallingdal etter reformasjonen var Herr Erik. Han streva fælt med å utrydde "den papistiske [1] overtrua" i folket. Det blei ei ynkeleg tid med mykje gråt, skriv Faye.I Flå anneks hadde bøndene to helgenbilete som dei tilbad med mykje andakt og heldt høgt i ære. Men då Herr Erik fekk vite om dette, tok han helgenbileta under gudstenesta og kaste dei i elva som rann forbi der, alt mens han klandra soknefolka for den forfengelege trua deira på desse avgudane. Kvinnene ropa og gret, "Du har tatt vekk gudane våre!" Deretter hata og forfølgde dei han, især kvinnene.
Ord
|
