Segner

Norske segner er klassifiserte etter vandresegnkatalogen som blei utforma av Reidar Thoralf Christiansen (1886-1971). ML i den katalogen stå for migratory legend, vandresegn. [Meir]

Kjeldemateriale på dialekt, nynorsk eller riksmål er lagt ut p� Internett som "Norsk folkeminnesamling". Der kan ein finne opptil fleire variantar av same segntypen. [◦Segnsamling]

Knut var noko til gut

Kjelde: Reidar Christiansen. Norske sagn, "Knut og huldra", s 105-6.

[Til soga]

Steinkastet

Reidar Christiansen, Norske sagn, "Sagn fra Vegårshei", s 144-45. Oppskrive av Trygve Rønbolt, Vegårshei.

[Til soga]

Sterke, kloke Tholv

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Kjempen Størk paa Ouse-Nuten", s 93-4.

[Til soga]

Ute etter geiter, ikkje etter gull

Reidar Christiansen. Norske sagn, "Segner frå Gjerstad", s 137-38, 39, oppskrive av Ågot Hana, Hauge skole, Lonevåg, ved lærar S. Hausberg.

[Til soga]

Prestberg-jutulen og Johannes Blessom

ML5005 Skyss med troll (Blessomsegna)

Denne versjonen er sett saman ut frå eit par norske variantar [Sjå Fva 1:228-32; og Seg 110-12, 185-86]. Segna finst også på svensk - frå Ramnaberg i Torsås - om ein bonde som "fekk ri med bergmannen" frå Stockholm og heim (Svos2 41-43).

Temaet med ganske underfulle luftferder finst også i dansk tradisjon. Mellom anna heiter det at ein dansk helgen i mellomalderen fekk skyss frå Roma tilbake til Danmark på nokså lik måte som Blessomen fekk frå København til Våga.

[Til soga]

Sølvskatten i skogen

Reidar Christiansen. Norske sagn, s 147-49.

[Til soga]

Langt ut mot havet

Reidar Christiansen. Norske sagn, "Segn frå Auvær", s. 77-78. Segna blei oppskriven av Hans Greipstad, etter Hans Myrnes.

[Til soga]

Sjøormen og havhesten

Soga er frå Torkell Maulands "Folkeminne frå Rogaland" II.

Det ligg føre fleire bøker om sjøormar og fabeldyr. Charles Bright har skrive éi, Sea Serpents. [Bright 1991]. Boka gir oversyn over sjøormar og mange andre svømmande fabeldyr folk skal ha sett og kjempa med rundt om. Og på norsk har Rolv Langstrøm skrive ei bok om slikt. [1994]

Litt om sjøormen i saltvatn i våre dagar:

På Sunnmøre var det nokre fiskarar som blei skremt av det dei trudde var sjøorm i Storfjorden mellom Sula og Hareid ein søndag i mars år 2001. I opptil to minutt skal fiskarane ha sett to rundaktige puklar - kvar på fem til ti meters lengde - som fossa fram i god fart over vassflata like før klokka elleve søndag formiddag. Fiskarane heldt på å gjere klar nota etter fiske då dei såg skapnaden mellom 100 og 150 meter fra båten. Den fremste pukkelen var minst og braut vatnet så det skumma. Dei to kunne sjå at den mørke skapningen rakk lenger bakover enn bak-pukkelen.

Vêret var herleg med sol og havblikk (still sjø). Begge dei vante fiskarane var oppskjørta over det de hadde sett, fortel kapteinen på båten, og vil ikkje avvise at det kan vere mogelig at eit stort sjødyr kan halde til i den over fire hundre meter djupe fjorden: "Ein gong då eg var gut, dreiv det i landet ein blekksprut på mellom sju og tolv tonn ved ferjeleiet på Sulalandet. Dei måtte sprenge den vekk," fortel kapteinen.

Det er før meldt om tilsvarende syn i området, og i fjor sommar greidde ein mann å filme et uidentifisert sjødyr inne i Borgundfjorden like ved Sulafjorden. Snakket går elles om at ei kvinne inni fjordane har sett eit ukjent dyr, og seks fiskarar har også komme ut for noko slikt. Det kjem altså sjøormrapportar av og til. Alle er ikkje overtydde om at slike dyr finst av den grunn.

[Sjøormen (artikkel)]

[Til soga]

Berga av ørna

Reidar Christiansen. Norske sagn, "Sagn fra Kristiansandskanten", s 157. Oppskrive av Selmer Ås, Kvarstein.

Her har forteljinga fått ein lykkeleg slutt, a happy ending.

[Til soga]

Kvalen som speida vestpå

Forteljinga er frå Soga til Olav Trygvason, kap. 33 og 34 - utdrag.

[Til soga]

Storsild til middag

Reidar Christiansen, Norske sagn, "Beret på Evje", s 60-61. Ei segn frå Lofoten, oppskriven av B. J. Petersen, Fredheim pr. Hansnes.

[Til soga]

Lifjellgubben

Reidar Christiansen. Norske sagn, "Hifjellgubben og Langlettmannen" (sagn fra Trøndelag), s 92-94.

Hifjellet hos Christiansen ligg på ei halvøy i Storvatnet i Leksvik i Nord-Trøndelag, 271 moh. Mot sør er Vanvikan, og mot sørvest er Stadsbygd. Kyrkja det er tale om, er Rein kyrkje i Rissa. Den gamle stavkyrkja blei riven i 1888 etter å ha stått i mange hundre år. Ei ny Rein kyrkje som skulle likne den gamle, blei innvigd på same tomta i 1932.

[Til soga]

Heilag-Olav ved Hornelen

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "St. Olaf og Troldet i Hornelen", s 112- 13.

Heilag-Olav var ein såkalla krystalliseringsfigur, det vil seie ein kjent historisk eller mytisk person som trekker til seg segner, anekdotar og andre former for folkeleg forteljartradisjon, og som ikkje var knytte til han eller henne.

Kristningskongen Heilag-Olav var ein liten, rund og raudhåra mann med mage. Derfor blei han mellom anna kalla Olav Digre i soga om han. Etter at han døydde, fekk han lagt til seg flotte sider hos Olav Tryggvason. Og forteljingar frå naturen, som opphavleg hadde andre i hovudrolla, dreiv over på Heilag-Olav: Det gjaldt ymse Olavskjelder, ormeliknande avtrykk i fjellet ovanfor Norddalsfjorden på Sunnmøre, og anna. Mange særmerke i naturen som er blitt tilskrivne Heilag-Olav finst på stadar der ein meinar å vite at han aldri har vore.

[Til soga]

Heilag-Olav i Krokkleiva

Gjendikta frå Andreas Fayes Norske folke-sagn, s 118. Jf. s 119-20 for domkyrkjetilfang.

[Til soga]

Heilag-Olav over Valldal

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "St. Olafs Fjeldreise", s 118-10. Også: Soga om Olav Haraldson, kap. 178-79.

Under vandringa oppover dalen fekk Olav hjelp av folka som budde på garden Grønning for å komme seg gjennom Skjærsurda. Som takk for hjelpa sa Olav at kornet aldri skulle fryse, og det skal det heller aldri har gjort.

Segna om ein gard som blir velsigna med godt nok vêr, gir døme på kva som meinast med interessedominant eller intern dominant: Det er eit fenomen som står i fokus og tiltrekker seg folks merksemd, og som fargar opplevingshorisonten (som er "det ein opplever"). Det vil seie at bakom mange segner ligg opplevingar av naturen som kan gi redsel, for eksempel storm og ulykker på havet. I et fiskarsamfunn blir historier om uvêr på havet, fiskelykke og sjøvetter naturleg nok hyppigare enn i typiske jordbruksmiljø.

Uklare opplevingar og manglande kontroll over naturfenomena kan bli dytta inn i trakta si dominerande folketru. I sjødistrikta fra Mørekysten og nordetter er segner om varslande havmenn, draugar, og så videre vanlege. Dei kjem blant anna av behov for varsel om når det er best å halde seg heime, så det ikkje går heilt gale til havs. Det behovet er stort, og kan kallast ein interessedominant. Ulike distrikt har eit arsenal segner som tener slike pedagogiske førmål, ved såkalla pedagogisk skremming. Om ein trassa åtvaringar og dunkle varsel som kunne tolkast hit og dit, og noko vondt hende - forlis og drukningsulykker og anna fælt - då styrka det tradisjonen.

[Til soga]

Heilag-Olavs snus og vasskjelder

Andreas Faye. Norske folke-sagn, 1948: "St. Olafs Snushorn", s 117-18 og og "St. Olafs Kilder", s 116-17.

Jf. presten Hans Strøms skildring over Sunnmøre 2, 251, og Faye 1948, s. 120 òg.

[Til soga]

Heilag-Olav og sjøormen

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "St. Olaf og Søormen", s 117-18.

I Olavs segnkamp med sjøormen i fjorden ved Valldal, får Olav slengt ormen i fjellveggen til det stupbratte Syltefjellet. Den dag i dag kan ein sjå Sylteormen i den bratte, sørvendte veggen der. Gresk-ortodokse katolikkar vil gjerne bygge eit kloster på Syltefjellet, og Norddal kommune er villig til å gå steg for steg for å realisere det, av omsyn til turisme og notidig "merkevarebygging" for kommunen ved Heilag-Olav.

Til dette: Heimlege folk, eller "innfødte" framfører noko rutine- festleg for å dra turistar for pengane deira med forankring i tidlegare tradisjonar, kanskje daude, eller slike som kan tenkast å ha litt gammalt liv i seg og som det er skapt blåst kring - som nokon har freista å "blæste" (nyord). Målet er ganske visst å tene pengar. Festivalar er ikkje mykje annleis mellom meir eller mindre langt komne framandgjorte fenomen.

Tips: Opplevingsferiar kan vere meir givande. Likande opplegg og former der turisten ikkje blir daskestyrt som krøtter blei det før i tida, gir vel noko godt, får vi tru.

[Til soga]

Heilag-Olav og havfrua

Andreas Faye. Norske folke-sagn, note til "Havmænd og havfruer", s 57n-58n.

[Til soga]

Heilag-Olavs veddemål

Andreas Faye. Norske folke-sagn,"St. Olaf dræber Trold og bygger Kirker", s 107.

[Til soga]

Heilag-Olav og hestelåret

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "St. Olaf bygger Eivindsviks Kirke [i Sogn]", s 110-11.

I ein merknad til segna skriv Faye også: "(Mundtligt og meddeelt). De Stene hun kastede efter Kirken fandtes for ikke længe siden paa Nabogaarden Moes Marker. Den af Gjøgren [gygra] begyndte Bro er nu fuldendt." (ibid.)

[Til soga]

Heilag-Olav og mirakelhesten hans

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "St. Olaf og hans Hest", s 115-16.

Historia er frå "Haaberg ved Øidnevandet i Valle."Det kjem fram ved litt research (gransking) at det er to Øydnavatn. Det sørlegaste er smalast, så i attgivinga her er det blitt dette vatnet. Det går også laks i Audna opp til Ytre Øydnavatn. Vatna ligg elles ikkje i dagens Valle, men Audnedal kommune, Vest-Agder.

Det finst eit Håberg i Vest-Agder, men det berget ligg kanskje i lengste laget ifrå Øydnavatna, så eg har komme til at "berget" får greie seg her.

I andre segner frå andre stadar i landet, er hestespranga til Kong Olav enda meir mirakuløse, enda lenger, endatil over 350 meter (600 alen). Skal tru om nokon har overdrive? [Op.cit 116]

At heltar har hatt gromme hestar, er godt kjent i historia. Aleksander den Store i oldtida hadde hesten Bukéfalos. I Belgia er det segner om mirakelhesten Bayard, til jamføring. [Wikipedia, s.v. "Bukefalos"; "Bayard (legend)"]

[Til soga]

Nidarosdomen og Heilag-Olav

Fleire kjelder:

- En massemorder som ble hellig:
www.nrk.no/nyheter/distrikt/ostfold/1.7227613

- Byttet Olav den helliges lik:
www.nrk.no/nyheter/distrikt/nrk_trondelag/1.7395843

Wikipedia, s.v. "Nidarosdomen"; "St. Olavs skrin".

[Til soga]

Vaktmannen

Reidar Christiansen, Norske sagn, "Nissen og vaktmannen", s 131-32, oppskriven av Willam Jacobsen, Lilleaker.

[Til soga]

Bryllaup i berget

Det norske Samlaget: Norsk folkedikting: Segner med ei innleiing og merknadar av Knut Liestøl. (Oslo: Det norske Samlaget, 1939), "Tussebryllaup", s 95-96 og 211. Soga er henta frå Johannes Skars "Gamalt or Sætesdal" III.

[Til soga]

Tømmerhoggaren

Reidar Christiansen, Norske sagn, "Timberhoggaren", s 37, ei segn frå Sauherad, oppskrive av Alma Bjørndalen etter mor si.

[Til soga]

Han låg og knytte nevane

ML5085 Bytingen - I forteljinga endrar barnet utsjånad og veremåte med eitt. Dei trur ei hulder har komme inn og tatt med seg det friske barnet når ingen passa det, og lagt att sin eigen stygge skrikarunge.

I folketrua var det udøypte barn som var mest utsett for å bli tatt av dei underjordiske. Men sjølv eit døypt barn kunne bli forbytt. Og forbytinga blei rett som det var rekna som straff for dårleg omsorg.

- Forteljing og merknadar er henta frå Fortellinger om huldra - fortellinger om oss og moderert (korta ned litt). [Skjelbred 1998, 63-72]

[Til soga]

Seterjenta i Land

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Sæterpigen i Land", s 26-7, munnleg overlevering.

[Til soga]

Såra til husfred

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Huldre-Ægteskab", s 41-42. Munnleg overlevert.

[Til soga]

Ubedde bryllaupsgjestar

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "De ubudne Bryllupsgjester", s 30-31.

[Til soga]

Grannehjelp

Jordmorsegna er ei vandresegn som finst i mange variantar i Noreg. Det galdt å sette friske og velskapte barn til verda og hjelpe dei fram til gagns menneske. Så hjelpte folk flest kvarandre i tider utan noko særleg offentleg helsestell.

Forteljinga syner noko om nabotenester og samhald - at barnefødslar samarbeidde folk om når det var tiltrengt. Det var viktig at fødslane gjekk utan hindringar og komplikasjonar.

Forteljinga er henta frå Fortellinger om huldra - fortellinger om oss [Skjelbred 1998, 78].

[Til soga]

Nissegrepet

Reidar Christiansen. Norske sagn, "Noen historier om nissen", 130-31, oppskrive av Aagot Holst, Bærum.

Jenta i stubben blei sett på plass. Eit element av skremming får somme til å bli snillare mot dyr. Det kan trengast. Mange dyr og menneske i vår tid får trongare livsutfalding og kan bli lettare utbytta.

[Til soga]

Sametromma

Reidar Christiansen, Norske sagn, "Lappen og Ervikfuten", Segn frå Salangen [i Troms], s 65-66. Oppskrive av Herleif Dahl, etter S. Johnsen, Sjøveien.

[Til soga]

Nissefant

Reidar Christiansen, Norske sagn, "Nisser og hulder", Segner fra Romerike, oppskrivne av Per Ø. Seland, Oslo, s 133.

[Til soga]

I myra

Reidar Christiansen, Norske sagn, "Huldresagn fra Stavangerkanten", s 102-3. Oppskrive av O. Indrehus, Randaberg.

[Til soga]

Jordmora

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Gjordemoderen", s 33-35. Munnleg overlevert Faye.

[Til soga]

Huldrebarna

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Børnene", s 36-7. Munnleg overlevert Faye.

"Dette Sagn er localiseret paa flere Steder", skriv han. (s. 37)

[Til soga]

Nøkken i Langfossen

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Nøkken", s 49-54. Munnleg overlevert Faye.

[Til soga]

To hundekongar

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Kong Tane og Kong Veine", s 95-96, og "Kong Eystein (Østen) og hans Hund Saur", s 151-52. Sjå også Håkon den Godes saga, kap. 12 (eldre: kap 13).

[Til soga]

Mannen til Ingeborg

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Varulve", s 79-80.

[Til soga]

Då Petter Dass fekk vaska seg

Reidar Christiansen, Norske sagn, "Petter Dass og Hinmannen", s 53-54. Segn frå Melhus, oppskriven av Karen Evensen, Trondheim, etter Joar Buseth, Melhus.

[Til soga]

Svartedauden i Finndalen

I Reidar Christiansens vandresegnkatalog har pesten fått rommeleg plass: ML7080 Pesta med lime og rive; ML7085 Pesta og ferjemannen; ML7090 Attlevande etter pesten; og ML7095 Aude hus og kyrkjer etter pesten.

Segna er gitt att ut frå Andreas Fayes Norske folke-sagn, "Svartdouven i Sætersdalen", s 135-36, overlevert Faye munnleg. Det finst fleire norske variantar av segntypen. Ivar Aasen har ei oppteikning frå Valle frå 1844, men der er ikkje hendinga sett i samband med Svartedauden - og tilknytinga til Svartedauden i nett denne soga er neppe opphavleg.

Segna har vore vidt kjent omkring i landet. Grunntanken er at huldrefolket hjelper folk som har mista rekninga med dagane. Verset er eit sentralt punkt i forteljinga. Det finst også ein variant frå Færøyene. Der var det ein mann som hadde blitt att ein stad og laut vere der i ein heller. Ei natt han låg og harma seg fordi han ikkje visste kor lenge det var til jul, høyrde han einkvan som sa: "ei natt og to dagar til jula". [West 1980:93-94]

[Til soga]

Kong Karls siste ord

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Carl Gustavs Fald", s 194-95.

[Til soga]

Prillar-Guri

Lokalhistorikarar godtar Pillarguri som ein reell person, men somme folkeminnegranskarar tviler på at ho har vore til. Eit prillarhorn er eit bukkehorn. slaget har blitt skildra med kanskje velfantasifulle tillegg i Dølavise.

[Til soga]

Rypa i Jostedalen

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Rypa i Justedalen", s 127-31.

Jostedalsrypa er om tilhøva i Jostedalen i tida etter Svartedauden. Det blir skildra korleis folk prøvde å komme seg unna pesten. Til slutt var det berre ei jente som levde att i dalføret. Liknande forteljingar finst i ei rad segner om Svartedauden landet rundt.

Historia om Jostedalsrypa seier at ho var dotter i ein stormannsfamilie frå Sogn. Dei busette seg i Jostedalen for å sleppa unna Svartedauden saman med fleire av dei rikaste familiane i Sogn. Men pesten nådde fram til dalen. Etter pestherjinga tok nokre menneske seg opp til Jostedalen for å sjå om folket der hadde overlevd. Då dei kom til ein av de mest avsides gardane i dalen fann dei fotspor i snøen. Dei fylgde spora, og fann ei lita jente som var i live.

Jenta blei med desse menneska til folk. Det finst fleire sprikande segnversjonar om kva som hende med henne. Dette er berre ein av dei. - Riupa var elles eit kvinnenamn som ein finn i Landnåmaboka Urda 1, 163

[Til soga]

Frå Reformasjonen

Andreas Faye. Norske folke-sagn, "Reformationen", s 172-73, og "Hr. Erik", s 174-75.

[Til sogene]