Gjetardrengen

Det var ein gong ein konge som hadde ei dotter, og ho blei tatt inn i berget av einkvan som budde der. Kongen lova då ut halve kongeriket og kongsdottera attpå til den som kunne fri ho ut av berget.

Så kom det ein dag ein gjetargut til kongsgarden og bad om arbeid. Ja, dei trong gjetar, det kunne nok hende det. Men han måtte ikkje skulle synge eller le, for det var sorg i kongsgarden. Kongen tolte ikkje slikt.

Guten fekk ligge i fjøset om natta. Om morgonen stelte budeia til ein matpose til han, til han skulle til skogs, og så sleppte dei buskapen. Guten gjekk etter og sanka dei saman som det høvde.

"Tralala, no reiser Gaute Kiroll", song han så det ljoma. Det var seg sjølv han song om.

"Nei, nei! Sjå å komme deg av stad. Det er sorg i kongsgarden. Får kongen høyre du syng, må du reise herifrå på flekken."

Guten kom til skogen med buskapen. I skogen møtte han ein mann som bad han om mat, for han var så svolten.

"Å", sa guten, "eg har lite mat, for det er sorg i kongsgarden, og dei gløymer å legge flust med mat i posen."

"Dersom du vil byte i mat", seier mannen, "så skal du få ein kjepp, og når du seier 'Bru føre og vatn etter', så kan du gå dit du vil."

Jo, mannen fekk mat av guten, og guten fekk kjeppen av mannen.

Då så gjetarguten kom heim den kvelden, så song han: "Tralala! No kjem Gaute Kiroll."

"Nei, nei, syng du igjen? Sjå og kom i fjøset med deg. Det er sorg i kongsgarden, og får kongen høyre du syng, så må du reise herifrå på flekken."

Guten kom inn i fjøset. Der fekk han maten sin og der låg han om natta. Om morgonen kom budeia og vekte han og formana han at han ikkje måtte synge.

Då budeia hadde mjølka, stelte ho til matposen hans, og dei sleppte buskapen. Men då han så jaga dei av stad, song han:

"Tralala! No reiser Gaute Kiroll."

Budeia skjente på han som før, og sa at fekk kongen høyre det, så måtte guten reise sin veg på flekken.

Den same mannen kom til han den dagen også og bad om mat. Kunne han få mat, skulle guten få ei saks, og berre han klipte med ho og sa kva han ville ha, så skulle han få det. Guten bytte då nista den dagen også og fekk saksa.

Då guten kom heim med buskapen den kvelden, tralla og song han som fø. Budeia blei harm, og likeins gjekk det om morgonen.

Den dagen gjette han attmed eit vatn. På den andre sida av vatnet var det ei fin grasslette, og der bakom var det eit høgt fjell. På den sletta måtte vere godt beite, tenkte guten, og så tok han staven og sa: "Bru føre og vatn etter." Og så blei det bru over. Han dreiv buskapen over brua og til sletta, og der gjekk dyra og beita.

Guten gjekk bortover mot det store fjellet og ville sjå betre på det. Då han kom nærare, høyrde han det song, og i fjellet fekk han auge på ei dør. Han gjekk inn gjennom døra, og der inne sat det ei kongsdotter og song. Då kongsdottera såg han, sa ho at han laut komme av stad så fort han kunne. Det var eit troll som budde der, og kom det heim og fekk sjå guten, tok det han inn i berget som det hadde gjort med ho, og då sleppte han aldri heim att meir.

"Kom så med, du også", sa guten.

Nei, det torde ho ikkje, lét ho. Då ville heller ikkje guten gå. Til slutt fekk han likevel overtalt ho så ho følgde med ned til vatnet. Dei sanka buskapen i hop, men då høyrde dei trollet kom etter med sjumilsstøvlar.

Oskeladden tok staven og sa: "Bru føre og vatn etter!" og så dreiv dei buskapen føre seg på brua. Trollet kom settande etter og steig like på vatnet. Det trudde det også skulle greie komme over, men der drukna det.

Kongsdottera ville merke han som hadde fridd ho ut, og knytte ein gullring i håret hans. Då ho hadde gjort det, reiste ho heim til kongsgarden mens guten gjekk ei stund til med buskapen i skogen. Då han så kom heim om kvelden, song han så det ljoma:

"Tralala, no kjem Gaute Kiroll!"

Men no var det ingen som hyssa på han. Kongen hadde lova kongsdottera og halve kongeriket til den som fridde ho ut, og den lovnaden ville han halde. Han kalla inn alle gutane i riket i kongsgarden, og kongsdottera gjekk rundt og såg på dei, men det var ingen av dei ho drog kjensel på.

"Eg veit ikkje om det er andre gutar att no", sa kongen, "andre enn gjetaren vår, han Gaute Kiroll. Han er i fjøset."

Kongen sende bod etter Gaute, og budeia kom og vekte han. "No lyt du vakne, Gaute. Kongen har sendt bod etter deg", sa ho.

Då han kom inn i kongshalla, stod han og gnika seg i auga og geispa. Han var ør og tung i hovudet, for han hadde ikkje fått sove ut.

"Vel, det var vel det", sa kongen, "ut med han."

Men då guten snudde seg og ville gå ut, såg kongsdottera noko som glimta i håret. "Kva er det som glimtar?" spurde ho.

Dei såg etter, og det var gullringen hennar.

"Han er det som fridde meg ut", sa kongsdottera.

Gaute bad då om lov til å gå ut, for han var så stygt kledd. Han henta saksa si og klipte, og om ei stund hadde han nye bukser, vest og trøye. Snart var det ein heil kledning. Då han kom inn att, var han fin som nokon. Så tura dei bryllaup både stort og sterkt. Har dei ikkje slutta, så syng dei vel bryllaupssongar enno.

〰ఴ⬯ఴ〰

Hopp Helling

Den tida kona på Gussiåsen heitte Gullvor, var dei velstandsfolk der på åsen. Kona hadde eit kosteleg sølvbelte frå den tida ho var brur. Sølvbeltet var vidspurt, det fanst ikkje maken fjernt og nært.

Så var det ei tid dei ikkje kunne berge krøttera sine for udyra nokon sommar. Seint ein vår dei skulle sleppe krøttera i marka, kom det ein liten framandkar og baud seg til å gjete for dei. Han ville bere kostnadane for kvart krøtter som kom bort. I gjetarlønn ville han velje seg ut ein ting på garden, og det han valde, ville han bere med seg om hausten når han var ferdig med gjetinga. Men kunne gardsfolket få greie på kva han heitte før hausten kom, ville han ikkje ha noko i lønn.

Gardsfolka var svært nøgde med avtalen, og tykte dei hadde fått ein gild og billeg gjetar. Han var så liten at det blei visst ikkje stort han kom til å bere med seg når han gjekk, tenkte dei. Kan hende han tok litt mat med seg. Eller kanskje dei kunne få greie på namnet hans også, så fekk dei ikkje noko som helst utlegg.

Det gjekk godt med gjetinga. Ikkje eit einaste dyr kom vekk.

Men så kom husbondsfolket til å sjå at han batt dei største bjørketrea i skogen til vidjer [1], og så laga han seg vidjeband [2] av dei og gøymde dei. Etter ei tid hadde han mange slike band, karen. Dei skjønte no at gjetaren var overlag sterk, og tok til å bli redde for at gjetarlønna blei langt større enn venta, og det var ikkje godt for dei. Om dei berre visste namnet på han! Dei prøvde å lokke det ut av han, men dei blei like kloke. Og dei spurde folk både attmed seg og langt vekke, men ingen visste noko.

Ein søndag ut på hausten reiste alle på garden til kyrkja. Berre ei jente var att heime. Ho skulle passe på kva gjetaren tok seg til, og gøymde seg oppå nystove-loftet.

Då gjetaren såg at ingen var heime, gjekk han inn i nystova og leita gjennom skap og kister. Så fann han sølvbeltet til kona på garden også. Det likte han godt. Han hekta det på seg, og tok til å danse og synge:

"No dansar Hopp Helling i brurebeltet til Gullvor Gussiåsen!"

Då han hadde dansa ei stund, gøymde han beltet der han hadde funne det og gjekk ut av stova.

Jenta hadde lege på loftet og sett på gjennom eit hòl. No visste ho namnet på gjetaren. Då husbondsfolket kom att frå kyrkja, fekk dei òg vite det.

Så lei det så langt på hausten at grøda var kommen i hus, og krøttera var komne frå setra og sleppte på bøen [3]. No kom gjetaren med dei store vidjebanda sine og la dei på løebygningen, både på langs og på tvert. Så var han ferdig til å ta løa på ryggen.

Mannen på garden hadde stått og sett på dette, og så sette han i å rope: "Hopp Helling! Kva gjer du der?"

Då gjetaren fekk høyre namnet sitt, blei han sint, sleppte vidjebanda og slo høgrehanda så hardt imot ei flate med laust berg attmed der at merke etter handa stod i berget. Så skreik han at det gjorde vondt og forsvann som ein vind derifrå.

Ord

vidje: mjuk og seig kvist eller rotrenning som blir brukt til fletting og surring.
vidjeband: band av vidje til å halde noko fast med, eller surre det.
bø: inngjerda mark på ein gard; innmark.

Kona som gret slik

Det var ein gong ei kone som gret slik i kyrkja då presten song framfor altaret. Ho gret så fælt at folk undra seg over kva det var ho gret for. Neste søndag var kona i kyrkja att, og då presten tok til synge framfor altaret, sette kona i med slik ein gråt at ingen hadde høyrt slikt før, og mange måtte til å gråte med ho.

Tredje søndagen var også kona i kyrkja, og det gjekk likeins som før. Presten hadde ikkje før starta å synge framfor altaret, før kona tok til med den same gråten, men no gret ho så hjarteleg at heile kyrkjelyden gret med ho og det forstyrra presten.

Litt etter litt blei det slutt på gråten, berre kona klarte ikkje å slutte. Ho heldt på og gret til messa [1] var over, og då blei ho sittande att. Presten gjekk bort til ho og spurde kva det var som låg så tungt på hjartet hennar.

"Å, det kan eg ikkje seie, det er så vondt", svarte kona.

Presten prøvde lenge for å få vite kva det var. Kona nekta også lenge, men til slutt laut ho fram med det: "Eg hadde ei ven geit, og ulven tok ho. Når eg høyrer presten synge framfor altaret, er det nettopp som låten av geita mi då ulven tok ho."

Ord

messe (her): vekselsong mellom prest og kyrkjelyd i protestantisk gudsteneste.

Bukken og ulven

Det stod ein bukk ved eit tjern og spegla seg etter å ha sløkt tørsten. "Store, lange horn har eg," sa han, "langt og pent skjegg har eg, og ingen mann i verda er eg redd," sa han.

"Meiner du det?" sa ulven, han stod like bak.

"Å, ein seier så mangt når ein har drukke vel mykje," sa bukken.

Oskeladden som arva trauet

Det var ein gong ein rik mann som hadde tre søner. Den yngste var Oskeladden. Då faren døydde, tok dei to eldste heile arven og reiste sin veg. Det var ikkje att anna til Oskeladden enn eit gammalt trau [1] og ei kjette.

Oskeladden gjekk og sturde og hadde det fælt fordi brørne hadde reist med heile arven. Han hadde ingen ting å leve av, så han såg seg inga anna råd enn å ta ut og reise.

"Ta meg med", sa kjetta. Ja, det gjorde han, og trauet tok han òg under armen. Det såg ikkje så godt ut for han. Ikkje hadde han mat, og ikkje hadde han skor. Han hadde fælt lite klede, og visste ikkje kva veg han skulle ta ein gong. Men kjetta gjekk føre, og han følgde etter.

Dei kom til ei lita elv. "Sett trauet på vatnet og deg sjølv oppi, ta meg i rumpa, og så svømmer eg over med deg", sa kjetta. Han gjorde som ho hadde sagt. Ein-to-tre - så var dei over den vesle elva.

Då dei kom til lands, sa kjetta: "No kan du sette att trauet ditt her." Det gjorde han. Så kom dei inn i ein nifst stor skog. Om kvelden kom dei til ein heller under eit høgt berg. Der ville dei slå seg til for natta.

"Gjer no opp eld", sa kjetta, "så skal eg av stad og sjå om eg kan finne noko å ete til kvelds."

Oskeladden hadde med seg eldstål, så det var ikkje så lenge før han fekk opp eld. Om eit lite bel kom kjetta ridande på ein hare. Ho heldt framlabbane framfor auga på haren, så han såg ingen ting og sprang like mot berget og slo seg i hel. Så flådde Oskeladden haren og steikte han. Dei fekk ete seg gode og mette begge to.

Om morgonen sa kjetta til Oskeladden: "Nå lyt du vere her eit lite bel til eg kjem att." Ja, det skulle han.

Fram på dagen kom ho att med ein pose med fine nye klede og eit par støvlar og sa til Oskeladden: "Ta på deg desse kleda og støvlane."

"Kor har du fått tak i dette?" sa Oskeladden. Jo, ho hadde vore i den store kongsgarden ein tur og lånt dei. Kongsgarden låg ikkje så langt ifrå. Ho hadde sagt at han var på veg og ville fri til dotter til kongen, men hadde vore ute for vanhell og no sat utan hestar langs vegen. Så torde han nesten ikkje komme fram til folk slik som han såg ut.

Då Oskeladden hadde tatt på seg dei nye kleda, la han saman dei gamle og hengde dei opp i ei fure. Så tok dei i veg att. Kjetta føre og Oskeladden etter. Om ei stund kom dei til kongsgarden. Kongen tok vel imot Oskeladden og bad han inn i ein stor sal og bad tenarar finne fram mat til han.

Straks etter dei var komne inn, tok det til å regne og blåse så fælt. Då sa Oskeladden til kjetta: "Nå kan du tru kleda i trauet i fura blir dyvåte . . ."

"Hysj -", sa kjetta, "du må ikkje tale om dei her."

Kongen spurde kva det var han sa. Oskeladden visste ikkje riktig kva han torde svare, men kjetta sa: "Å, han talte berre om eit fartøy han eig og har slik uro og ank [2] for. Det spørs korleis det går fartøyet i dette fæle vêret."

"Ja så, du har fartøy også?" sa kongen til Oskeladden.

"Å, det er eit heller lite eitt, det", sa Oskeladden. Han tenkte på knøtrauet [3] sitt.

Oskeladden blei i kongsgarden, og det var ikkje så lenge før han våga seg til å fri til prinsessa, og han fekk ho.

Då bryllaupet hadde vore, sa kjetta til Oskeladden at han laut hogge hovudet av ho.

"Nei, korleis skulle eg kunne det, du som har hjelpt meg så mykje?" sa Oskeladden.

"Jo, gjer det", sa kjetta. Ja, når ho no bad han så innstendig om det, så var det vel ikkje anna råd. Så gjorde han det til sist.

Men med det same hovudet datt av, mista ho trollhamen og blei til ei fin ung jente. Ho var ei kongsdotter som hadde blitt forgjort og fått katteham. Far og mor hennar hadde døydd av sorg over at ho blei borte og ikkje kom att. Og no ville ho helst vere her, dersom ho fekk det. Jo, det var ingen ting i vegen for det.

Det var enda ein prins der i kongsgarden, og han tykte så gildt om denne nye prinsessa at han gifta seg med ho. Så levde dei godt i kongsgarden, alle saman. Er dei ikkje farne, så lever dei enno.

Ord

trau: stort, avlangt, uthola trefat.
ank: uro, otte.
knøtrau: trau til å elte deig i. Trauet kunne vere av eit uthola tre. (Norsk Ordbok)

Norske eventyr. Andre band ❀ 3