• Ho myntmeister
• Dei fire lærde
• Bønhøyring
• Kona som ville bli som Gud
• Kollsegling

Ho myntmeister

Ei fin jente får gifte seg til ein vakker gard

Det var ein sjømann som hadde vore og segla ei tid. Han hadde hatt så god lykke at han eigde både gard og fartøy og var ein rik mann.

Så var det ein gong han kom seglande langvegs frå med ein stor last. Då kom det på han eit overhendig uvêr, og han blei så ille ute at han såg ikkje korleis han skulle kunne berge seg. Då lovde han høgare makter at han skulle gjere ein fattig rik om han berre kom vel i hamn. Han hadde ikkje før tenkt det, før vêret spakna. Mannen berga både folk og last og kom seg vel fram til kjøpstaden som han skulle til. Der hadde han mykje å utrette og mange ærend. Han kom til å bli der lenge.

Då kom han i hug lovnaden sin og gav ut gåver til mange fattige. Då dette spurdest, kom mange fleire til han. Mannen tok vel imot dei og gav gåver til alle saman.

Ei ung jente kom også til han og bad om ei gåve. Denne jenta la han merke til framfor hine, for han tykte ho såg så kjekk og vettig ut at han gjerne ville høyre kva slekt ho kom frå. Han fekk vite at ho var dottera til ei enke som hadde lidt mykje motgang og ikkje hadde meir å hjelpe seg med. Då sende han store gåver til enka og bad dottera komme att ein annan gong. Då ho så kom, spurde han vel etter alle ting om mora hennar og korleis dei hadde det. Alt som jenta fortalde, tykte han var så vettig og vel at han hadde aldri venta slikt av ein ungdom som hadde vekst fram i hard fattigdom.

Mannen sende så ei gåve med ho og bad ho komme att ein annan gong, for han tykte at dess meir han talte med ho, dess berre likte han ho. Sidan spurde han andre kjende folk i byen, og dei svarte alle det same, at det var ein snill ungdom. Nei, dei visste ikkje noko vondt å seie verken om mora eller dottera. Og då jenta kom att til han, talte han lenge med ho, og sistpå spurde han om ho ville ha han.

Då blei ho mykje fåmælt og bad han om ikkje å tale om slike ting, det kunne ikkje vere alvoret hans, det var for mykje skilnad på hans stand og hennar, og så var dei for lite kjende med kvarandre til å tenke på noko slikt.

Sidan gjekk han til mor hennar og bad om å få gifte seg med dottera, og fortalde om lovnaden som han hadde gjort i nauda og sa at no kunne han oppfylle lovnaden.

No kom mange til å tale saman og rådslå med skipperen om tilbodet. Somme rådde til og somme rådde frå det. Men enden på det blei at skipperen fekk jenta, og då dei var gifte, flytta ho med han til ein ven gard han hadde kjøpt til dei. Der busette dei seg og levde godt og vel.

Gullhalskjeda til kona blir stole etter eit vondarta veddemål, mannen får lide fælt, og blir hønsegjetar

No budde det ein kjøpmann i grenda dei hadde komme til, og han blei skipperen snart godt kjend med. Dei gjekk ofte til kvarandre og heldt lag som andre kjenningar.

Men den kjøpmannen var ein farleg mann å ha med å gjere. Det er visst.

Ein gong då skipperen var budd til å fare ut på ei lang reise, var kjøpmannen hos han og sat og snakka både om likt og ulikt. Då sa han blant anna at det var vågsamt for skipperen å vere så lenge borte og la kona vere heime, han kunne ikkje vita kor tru ho ville vere, og det skulle vore moro om nokon kunne lokke ho ifrå han og ha eit eller anna merke på vennskapen hennar å syne skipperen når han kom heim att. Og aller sløgast skulle det vere om ein fekk ho til å gi frå seg gullkjeda som skipperen hadde gitt ho då dei gifta seg med kvarandre.

Men skipperen meinte ingen gjæve karar kunne bry seg med noko slikt.

"Skal vi vedde om det?" sa kjøpmannen.

"Det kan vi gjerne", sa skipperen. Kjøpmannen sa han ville vedde om garden sin, og skipperen sette sin gard imot, og såleis var veddemålet gjort. Men kona til skipperen visste ikkje noko om kva dei hadde hatt føre seg, dei to karane.

Når då skipperen var faren, gjekk kjøpmannen og høyrde inn til kona hans både tidt og jamt, og sidan tok han til å mase om ei gullkjede som han visste ho skulle ha. Han ville kjøpe det halsgullet om det var aldri så dyrt. Men det fekk han ikkje. Når han ikkje fekk kjøpe det, ville han berre låne det så smeden kunne få mål av det til å lage eit anna etter det.

Men det nytta ikkje, for kona var så redd om halsgullet sitt at ho hadde det på seg både seint og tidleg og ville aldri sleppe det av halsen.

Då kjøpmannen no lét til å ha freista nok med det gode, så tok han til å klemme med det vonde, og skulle skremme ho og truge kjeda ifrå ho. Men det var også fåfengt. Ho var ikkje så lett å skremme. Dermed laut han finne på ei anna råd.

Det budde ei fantejente hos skipperkona, og ho talte han vel med og baud ho store pengar om ho ville ta kjeda av kona mens ho sov, og la han få ho. Fantejenta stod imot lenge og ville ikkje, men sistpå muta han ho så dugleg at ho stal halsgullet for han likevel. Då var han nøgd.

Når så skipperen kom heim att, rodde kjøpmannen ut og tok imot han. Då skipperen spurde etter kona si, tok han berre opp gullkjeda og synte han. Då kjende skipperen seg gjort til narr. Han blei fælsleg oppøst og sinna, så mykje at han verka frå sans og samling og ikkje visste klart kva han gjorde. Han ropa til seg to mann og bad dei fare i land og drepe kona og komme att med ei flaske varmt blod til prov på at dei hadde gjort det som dei var bedt.

Mennene torde ikkje anna enn fare i land, men dei hadde ikkje hjarte til å gjere det som dei var sett til. Så fann dei på å gå opp i fjøset og ta eit lam og drepe det, og så tok dei blodet på ei flaske og fór tilbake med det til skipperen. Då let han skipet segle ut av hamna, sette til havs og segla sin veg.

Men det gjekk ikkje meir så lykkeleg med seglinga hans som det hadde gjort før. Det var eit lite bel etter at han hadde lagt ut på ei lang reise og hadde komme inn i Middelhavet, då kom det på han ein ubergeleg storm. Han miste både folk og føring og kom på land som ein nesten naken mann. Sidan laut han tigge seg fram heilt til han kom til ein herremann som ville ha seg ein hønsegjetar. Der tok han teneste.

Tilbake på garden sit kona ei tid før ho blei kasta ut frå hus og heim, kler seg som mann og blir myntmeister i Syden

Kona hans sat heime og venta på han og ikkje visste noko slag om kva som hadde gått føre seg, like til kjøpmannen kom og fortalde at han skulle ha garden hennar og alt som høyrde til. Ho hadde ikkje noko anna å gjere enn å dra seg derifrå det fortaste ho vann.

Då ho forlét garden, tok ho vegen sør gjennom landet, og der kledde ho seg om og tok på seg mannsklede. Herifrå blei det sagt ho var ungkar som reiste rundt og søkte teneste. Ho kom til ein myntmeister langt sør i landa. Der fekk ho sveineteneste og var der eit bel. Men ho hadde hug til å fare lenger og prøve lykka andre stadar. Sidan reiste ho så langt at ho kom til ein stad sør ved Middelhavet. Der kom ho til ein greve som stod for å lage myntane for kongen i det landet, fekk embete hos han og blei myntmeister av di ho hadde lært handverket som høyrde til.

No lyt vi kalle ho meisteren, for alle tok ho for mann, ingen visste ho var kvinne.

Når så myntmeisteren blei kjend med folket der i landet, fekk ho høyre at det var ein hønsegjetar som hadde komme langt nordanfrå, han hadde vore sjømann og lidd skipbrot i havet. Denne gjetaren ville ho endeleg tale med, fekk han til seg og spurde vel etter korleis han hadde det. Men gjetaren var så underleg og tagal at meisteren ikkje fekk vite noko særleg å rette seg etter. Likevel ville ikkje meisteren sleppe han frå seg, og sistpå fekk ho det laga det slik at ho fekk mannen til tenar eller dreng.

Den nye tenaren var hos ho både heime og borte. Han var så snill og villig og vyrk for meisteren at det var ei glede å sjå. Men så snart meisteren spurde etter kva han hadde gjort og vore ute for før han kom til ho så blei han tagal og bad om å få sleppe det, og det var som om han var både redd og skjemd.

No blei meisteren verande der nokre år og stod seg godt og fekk mykje lønn. Men sidan tok ho til å lengte til heimbygda, og så sa ho frå seg embetet sitt og reiste, og tok tenaren med seg. Då reiste ho som ein herremann og blei godt mottatt alle stadar. Sistpå kom ho til fødelandet sitt.

Heime i grenda skaffar myntmeisteren tilståing frå kjøpmannen ved kløkt, og paret får att garden sin

Dei reiste til grenda dei hadde budd i saman. Her gjekk ho inn til kjøpmannen som hadde svindla dei og spurde med grovt, tilgjort mål om ho kunne få husvære nokre dagar.

Kjøpmannen var då så blid å sjå til, for det var rike folk som kom og æra han ved å bu hos han, og han trudde han kom til å få mange pengar ved å huse dei.

"Veit du kor du er kommen no?" sa meisteren til tenaren sin.

Han lét som han ikkje var kjend, men var så still og sturen som han venta ulykke. Då sa meisteren at ho ville ha kjøpmannen inn, og han skulle fortelje om alt som hadde hendt i landet. Kjøpmannen kom og sette seg til å fortelje om både eitt og anna, og til sist eitkvart om seg sjølv også. Det tykte meisteren var det morosamaste, og bad han fortelje meir.

"Ein gong gjorde eg ei prette eg liker. Ein skipper budde her på garden. Han hadde kjøpt han og sett han vel i stand. Eg hadde mykje gaman med han, og ein gong fekk eg han til å vedde mot at eg skulle få kjerringa hans til å gi meg ein gullsnor ho bar på halsen. Så fekk eg lokka ei fantejente til å stele gullet ein gong mannen var borte. Når han kom heim, gjekk eg til han og synte han gullet. Då trudde han at eg hadde fått det i elskargåve, og skapte seg reint galen og sende nokre av karane av garde for å drepe kona si. Karane laug for han så han trudde dei hadde gjort det han bad dei om. Dermed reiste han vekk og kom ikkje att. Då tok eg garden hans, slik veddemålet gav lov til, og jaga kona vekk. Sidan har eg ikkje høyrt noko verken om ho eller han."

"Det var det sløgaste eg har høyrt", sa meisteren. "Om eg berre hadde forteljinga oppskriven. Sløge og fule historier er godt likt blant herremenn - det kan bli pengar eller anna av det. Du kan skrive ned historia og gi ho til meg, så skal eg skikke ho vidare."

Kjøpmannen gjekk straks inn på eit anna rom og sette seg til å skrive alt det han var kar om, og meisteren og tenaren hans sat att aleine saman.

"Veit du no kor du er kommen?" sa meisteren.

Då sa tenaren at han kunne ikkje løyne at han var skipperen som kjøpmannen hadde talt om.

"Veit du kven eg er då?" sa meisteren.

Tenaren sa: "Eg har då mine mistankar. Men er du den eg tenker, har eg gjort deg så stor urett at eg lir berre av å tenke på det, og så skammar eg meg sånn."

"Vel", sa meisteren, "Du blei lurt av ein listig kjøpmann. No skal vi gjere eitkvart i lag imot han som narra deg."

Så sende dei eit klagemål til riksrådet og la kjøpmannen sitt brev inni, for då hadde han skrive forteljinga om meisterstykket sitt og skrive namn og bustad under. Korleis det gjekk med lønna som han tenkte seg, har eg ikkje høyrt om, men han kom vel i mørkestova [1].

Men skipperen og kona hans fekk att garden sin og stod seg godt og levde så vel saman at dei visste ikkje kor snille dei skulle vere mot kvarandre.

Ord

1. i mørkestova: i fengsel.

〰ఴ⬯ఴ〰

Dei fire lærde

Det var ein gong eit par rike folk som hadde fire søner. Den eldste av dei blei heime hos faren for å overta garden og bli bonde, men dei andre drog ut i verda. Og sidan faren stod seg så godt at det let seg gjere, så fekk dei lov til å bli det dei ville, for bønder ville dei ikkje bli på noko sett og vis. Den eine gjekk hit, den andre dit og så kom dei i doktorlære alle tre, og fekk kvar sin meister. Tida gjekk, dei blei fullt utlærte og tok til å dokterere for eiga rekning. Så døydde faren, og dei drog heim for å følge han til grava og skifta mellom seg det han hadde.

Han som var bonde heime, laga gravøl så det både høyrdest og spurdest. Dess fleire beger dei tømte, dess flinkare blei dei til å skryte, og så kom dei til å snakke om kven som var den beste av dei. At bonden som ikkje var lærd, var den dårlegaste, det meinte dei var fastsett. Men kven som var best av doktorkarene, det kjekla dei lenge om.

"Eg kan rive ut begge auga mine og sette dei inn att, og like godt ser eg", sa den eine.

"Det var nifs kunst", sa den andre, "men eg er enda verre, for eg kan sprette opp buken min og ta ut alle innvolane og så legge dei inn att og vere like frisk for det. Gjer meg det etter", sa han.

"Synest de det er noko å skryte av?" sa den tredje, "det er då slett ingen kunst når ein har hendene til å greie seg med. Nei, då er nok eg den beste, for meg skal de få hogge begge nevane av, og eg skal sette dei fast att så ingen skal vere god for å skjøne at dei har vore av. Slikt kan eg."

Broren som var bonde, laut undre seg over all denne lærdommen.

Om natta låg alle tre doktorane oppe på kammersloftet, og der gjorde dei som dei hadde sagt. Den eine reiv ut auga, den andre skar opp buken og den tredje let dei andre hogge nevane av seg, og så la dei alt saman på bordet.

Ut på morgonkvisten kom tenestejenta inn. Ho skulle sjå om dei var såpass vakne at mora kunne gå opp til dei med morgonmaten. Så fekk ho sjå det fæle som låg på bordet.

"Fy, for ein styggedom", sa ho og fór av stad etter ei bøtte for å sope det vekk og få det ned i grisetroa [1].

"Korleis er det med doktorsønene mine?" spurde enka då jenta kom attende.

"Eg veit ikkje heilt", sa ho, "dei sov, men fuglane veit kva dei har planlagt for otta. Eg meiner dei må ha vore borte og grave opp gamlefar og skore han opp. Slik såg det ut på bordet."

"Kjære vene!" sa kona, ho blei så redd. "Kva du enn gjer, så rør det ikkje, det er harske doktorkunstar dei skal gjere", sa ho.

Det var for seint. No hadde grisane fått alt. Men jenta var utspekulert, ho berre tagde og gjekk ut. Så slo ho kloa i katten og reiv ut auga på han. Så gjekk ho av stad etter ei grisevom som låg att frå då dei slakta til gravølet. Til slutt kom ho ut på galgebakken. Der hang ein tjuv. Ho skar nevane av liket og bar inn alt ho hadde samla, og la det musestilt på bordet. No kunne doktorkarane gjere kunstane sine så mykje dei hadde lyst til, tenkte ho og det gjorde dei også.

Med det same dei vakna, tok kvar sitt - det trudde dei iallfall - og dei var ikkje lite kry over kunstane sine. Broren som var bonde, ynka dei seg over at han ikkje var lærd slik som dei. Så skildest dei og drog kvar til sitt.

Då det var gått eit år eller så, skulle bonden gifte seg. Han baud brørne til bryllaupet, og dei kom alle saman. Dei tok til å snakke om korleis dei hadde det, og korleis dei hadde hatt det sidan sist. Pengar hadde dei samla, for ein doktor kunne sope inn pengar med den eine neven like fort som han doktorerte med den andre, og slik sett var det gått bra nok. Men så svært bra var det no ikkje likevel.

"Eg kan ikkje fatte korleis det er med meg", sa den eine. "Når det er natt, ser eg like godt som om dagen. Høyrer eg ei rotte pipe og gnage, får eg ikkje ro på meg, og enten eg vil eller ikkje, er eg nøydd til å springe ut av senga, og eg gir meg ikkje før eg får tak i ho. Kan de gi meg noko råd for det?"

Nei, det kunne dei ikkje.

"Med meg er det enda verre, for kjøt og flesk og folkemat liker eg som før. Men litt av kvart anna eg ser, som skuler og rask, vil eg også ha. Eg kan spenne imot så mykje eg orkar, men eg må likevel ha det. Veit de om det finst noka bot for slikt?"

Nei, det visste dei ikkje.

"Veit de ikkje råd for dykk sjølve, veit de neppe råd for meg heller", sa den tredje. "For eg har fått slik ein kløe i nevane at eg aldri kan halde dei frå det som ikkje er mitt. Enda eg er ærleg av meg, så skal desse hendene fram og stele utan at eg vil det. Det er berre så vidt eg held meg unna galgen."

No måtte bondebroren ynke seg over dei.

"Stakkars dykk", sa han. "Nei, då har eg det betre. Rotter og mus lar eg katten ta, skuler og rask gir eg til grisane, og eg legg ikkje nevane der dei ikkje bør vere."

Ord

1. tro: avlangt kar (opphavleg av uthòla stokk) til mat og drikke for husdyr.

〰ఴ⬯ఴ〰

Bønhøyring

Ei av konene i eit misjonslag hadde mor si på kvileheimen etter hjerneslag. Rommet var plassert mot sør. Kona fortalde at ho hadde bedt Gud om at han laut spare på solskinet mens mora blei liggande der. "Og eg har blitt bønnhøyrt", sa ho glad.

Ei gardkone som tykte dei trong godvêr, høyrde på ho med aukande skepsis. Til slutt måtte ho bøye seg bort til ho som sat nærast, med: "Kunne ho ikkje heller bede om ei persienne?"

Kona som ville bli som Gud

Det var ein gong ein fiskar som fekk ei lita flyndre som skein som gull. Gullflyndra sa at han måtte ikkje fiske ho, for ho var ein omskapt kongeson. Mannen kunne heller ønske seg kva han ville om han berre sleppte ho ut. Så sleppte mannen flyndra uti og rodde heim.

Då han kom heim, spurde kona etter korleis det hadde gått, og om han hadde fått noko fisk. Han sa han hadde fått ei gullflyndre som sa ho var ein omskapt kongeson, og at han ikkje måtte fiske ho. Han måtte heller få ønske seg kva han ville, om han ville sleppe ho uti. Så hadde han gjort det.

Kona ville ha greie på om han hadde ønskt seg noko. Nei, han hadde ikkje gjort det. Det likte ikkje kona. Om han ikkje hadde ønskt seg noko sjølv, kunne han ha komme i hug ho som sat og svalt og fraus der oppi bergstova, og ønskt ho ei ny stove [1].

Så tenkte han at han kunne gjere det framleis, og la til å gå nedover til sjøen. Der bad han flyndra vakkert om å komme og gi dei ei lita stove.

Flyndra kom opp frå botnen og sa han måtte berre gå heim, så skulle han få ei lita stove.

Då han kom heim, stod det ei lita stove der. Han blei jammen glad. Men kona var ikkje godt nøgd likevel, enda han hadde gjort som ho bad om. No tykte ho at sidan dei hadde budd i ei lita bergstove og lidt vondt og hatt det trongt, trong dei likefram ei gjæv stove.

Så gjekk han ned til sjøen igjen og bad flyndra komme opp og gi dei ei stor stove. Flyndra kom opp denne gongen også, og sa han måtte berre gå heim. Ho ville gi dei ei slik stove som han no ønskte.

Då han kom heim, stod det ei stor stove der. Ho var som eit slott. Men enda om mannen var glad, var kona sørgmodig og ikkje nøgd enno. Ho tykte han skulle ikkje ha gløymt at før i tida kunne dei ikkje vere i lag med anna folk fordi dei sjølve ikkje hadde hatt klede til det.

Så gjekk han ned til sjøen og bad flyndra komme opp og gi dei likare klede.

Flyndra kom opp i sjøen slik som sist og sa det var berre å gå heim, så skulle dei få det.

Mannen gjekk heim og fann kona i nye, fine klede. Han blei glad over det, men så sa kona:

"Du er glad, du, du synest vel desse kleda er høvelege for meg, men eg tykker du skulle ikkje ha gløymt korleis eg har gått i filler. Du skulle ha ønskt meg ein kledning så eg hadde blitt som ein konge."

Så gjorde han det, og ho fekk klede som ein konge.

Så fekk ho han til å ønske at ho måtte bli liksom Gud.

Då fiskaren kom heim denne gongen, stod den fine, nye stova i flammar, kona var i dei gamle fillene sine, og dei måtte attende til bergstova.

(Attgiving)

Ord

1. stove eller stue: lite hus; bustadhus. Det kan også tyde opphaldsrom.

Kollsegling

To fiskarar hadde kollsegla [1] midt på fjorden, men hadde komme seg opp på kvelvet [2]. Mens bårene vaska over kjølen, sa den eine til den andre: "No må vi rope til Herren!"

"Finst det ingen nærare då?" sa hin.

Ord

1. kollsegle: kantre, velte.
2. kvelv: botnen av ein kantra båt, eller ein kantra båt.