Sølvskei på langferd

Ein høvedsmann [1] hadde ein gong ein finn til los i Lofoten. Då høvedsmannen fór heimanfrå det året, var kona hans med barn. Han var derfor ikkje glad over å fare. Men det var livberginga om å gjere, og han hadde ikkje betre val.

No hadde høvedsmannen høyrt at finnane kunne klare så mykje rart, og ein morgon dei sat inni bua i fiskeværet i Lofoten, sa høvedsmannen at det skulle vore gildt å vite korleis det stod til heime, og spurde finnen om han kunne seie dei. Ja, det meinte finnen han kunne klare, men "du må love meg at eg får fred. Du må for all del passe på at ingen får røre meg og kufta mi når eg blir borte ei tid." Dermed teikna han ein ein rund ring på plankegolvet, sette ein krakk midt inni, og ingen måtte komme innanfor ringen før om eit par timar, sa han.

Så sette han seg på krakken. Dei høyrde han sa noko for seg sjølv og seig saman i kufta. Ho såg merkeleg samanskrumpa ut i lyset frå oljelampa i bua, og ingen høyrde noko ifrå finnen. Høvedsmannen passa godt på og ingen kom inn i ringen heller.

Det varte ei god stund før det blei liv i han att. Så med eitt lea kufta seg, og så var finnen der. Det stod berre godt til heime hos skipperen, sa han. "Kona di har fått ein stor og fin gut, og begge er friske." Ho sat og let småbarnet få mat då han var der, fortalde han vidare. Og for at dei ikkje skulle mistru han, hadde han tatt med ei sølvskei tilbake til bua. Skeia tok han ut av kuftebarmen.

Høvedsmannen blei paff, for han kjende att skeia. "Ja, sølvskeia er mi. Eg kjenner ho att", utbraut han. Førebokstavane i namnet hans stod rissa inn bak på skaftet, og alle undra seg.

Då dei kom heim frå fisket om våren, kunne kona fortelje at dei hadde mista ei sølvskei om vinteren. Ei småjente hadde sete med skeia då ein brun katt kom inn døra, fekk tak i skeia og strauk sin veg med ho før dei fekk tid til å gjere noko.

Mannen flira og tok fram skeia. "Det er denne", sa han.

Ord

høvedsmann (her): ansvarleg leiar, formann på fiskefartøy.

Sørgeleg sjekka

Ein mann frykta at kona hans var trollkjerring, for han hadde aldri høyrt at ho pusta om nettene ved sida av han i senga. Ei natt tok han ei bok og la over munnen hennar. Med det same tok ho til å stønne og hulke fælt, og kava med armane. Det lét sørgeleg ilt, men boka låg over munnen, og han pressa hardt. Då mannen tok boka vekk etter eit minutts tid, kom kona seg snart til hektene.

Gråbein-Alne

Ingen visste kor Gråbein-Alne var ifrå. Han tente mange år i Tresfjorden hos Ola Hoem. Sidan flytta han til Fræna. Det gjekk det ordet at han var varulv - at det hadde vore trolla på han slik at han til sine tider blei omskapt til ulv. Då kunne han vere farleg både for folk og krøtter.

Ein dag Alne og tenestejenta var i lag på slåtteteigen, kjende han at trollskapen heldt på å komme over han. Og så varskudde han jenta om at ho måtte røme opp i eit tre. Ho var ikkje før kommen opp i treet, før Alne kasta ljåen og kleda og tok til å yle som ein ulv og strauk til skogs.

Om ikkje så lenge kom han att i menneskeskapnad, tok på seg kleda og gav seg til å slå gras att. Men det var på høg tid ho kom seg opp i treet, for når han fekk ulveriene sine, kunne han ikkje berge seg for å rive sundt alt levande han kunne nå i, sa han.

Etter slike ulverier var han bleik og slapp, så det tok nok hardt på han. Men elles var han medgjerleg og snill.

Slubberthamen

Folk trudde at det fanst menneske som kunne forvandle seg til varulv eller mannbjørn, og at dei som hadde slik ein eigenskap, enten hadde blitt påført han av vonde menneske, eller var trollkarar.

I Medalen var det ei kone som gjekk og undra seg på kor mannen hennar heldt til somme netter i tida før jul, og tok til å undrast om han gjekk omkring som varulv i ulveham mens ho sat ved peisen der det brann og lyste sterkt av tyrirøter. Ein kveld det mørkna, kom ho ut frå stabburet med mat i henderne. Då kom ein ulv i tanande renn ut frå skogholtet og beit i den grøne ullstakken hennar så stakken fekk ei stygg rift. Så sprang vargen bort til ei kvige i kalvehagen nær ved, reiv ho i hel og glefste i seg mest halve kviga for auga på ho. Ho kunne lite gjere så mørkt som det var, og ingen kom og hjelpte ho enda ho skreik og bar seg fælt.

Grannen på den vesle åskammen ovanfor hadde to blå bukkar som han ikkje fann att etter den kvelden. Han gjekk til mannen seint om kvelden etter å ha mjølka og stelt i fjøset, og trefte han eit stykke frå garden. Mannen stod berre i mørket og vêra, såg det ut som. Grannen spurde om mannen hadde sett bukkane, for han hadde mistanke om at han hadde tatt dei. Grannen meinte også han såg blå bukkehår i tennene til mannen der i månelyset, og tok deretter til å gå omkring og seie at når mannen såg sauar, sprang klørne ut av skorne hans.

To dagar etter, då mannen og drengen var i skogen, fann kona fram ein rar pels som dei kalla slubbertskinnet der i garden. Pelsen låg i ei kiste i smia. "Dette gamle skinnet har vi inga nytte av", tenkte ho, og kasta det på grua i eldhuset, og meinte ho gjorde ei god gjerning ved å la elden ta skinnet.

Då ho noko etter kom inn i stua, låg mannen i senga.

"Er du heimkomen?" sa ho.

"Ja, eg blei brått så sjuk. Det var berre så vidt eg klarte å komme meg heim." Han ynka og bar seg, og ho stelte vel om han. Ut på natta måtte mannen til å kasta opp. Om morgonen då kona skulle fram, fekk ho sjå korleis det såg ut der på golvet. Der låg det kvigeklauver og kvigehår og geiteragg - grøne bitar av ein ullstakk. Det såg noko rart ut til å komme ut av munnen til folk.

"Eg har vore svolten som ein skrubb", fortalde han, og drog geiteragg frå tennene sine. Kona forstod det var gale med han. Han blei liggande i mange dagar, og blei etter kvart frisk på ei vis. Men han blei gåande som ein tufs og ein stakkar sidan. Han blei aldri meir den drivande husbonden han hadde vore. Men så var han heller aldri ute om nettene meir.

Mannbjørnen

Det var ein mann og ei kone som skulle på heia og slå. Kona var med barn, men kvinner heldt sjeldan opp å arbeide av den grunn i gamle dagar, då folk flest laut slite hardt.

Då dei kom på heia, gjekk mannen bort i eit holt. Snart etter kom ein bjørn ut frå holtet og ville ta kona. Det var så vidt ho fekk berga seg opp på ein stor stein. Ho ropte på mannen, men han kom ikkje. Der stod ho og hadde ikkje anna enn riva å verja seg med. Bjørnen glefste og fekk ein bit av stakken hennar. Ho kakka bjørnen i hovudet med riva nokre gongar, så det kom blod.

Endeleg labba bjørnen inn att i holtet. Ei stund etter kom mannen ut derifrå.

"Korfor kom du ikkje då eg ropte?" spurde kona, men fekk ikkje svar frå han. han berre brumma noko om at han hadde tøytrevlar mellom tennene.

Folk var nokså fulle av utøy i håret den tida. Mens kona kvilte etter hendinga, tenkte ho at ho kunne plukke lus ut av håret til mannen. Han la hovudet i fanget hennar og ho såg etter utøyet. Då var hovudet hans opphakka og blodig.

"Korleis er du blitt slik?" spurde ho.

"Det må kakkinga ha gjort", svarte mannen.

Mara

Ein gut var mykje plaga av mareritt. Når han gjekk til sengs, fekk han stadig mara [1] over seg utpå natta. Så fekk han det rådet at han skulle tette alle sprekker og gluggar i rommet der han sov. Berre eitt hòl måtte vere ope, og det skulle han tette mens mara rei han.

Neste gong han hadde mareritt, slo han ein plugg inn i hòlet. Då han vakna, låg det ei vakker, naken jente i senga ved sida av han. Han kjøpte klede til jenta og gifta seg med ho. Dei levde saman i åtte år og fekk fem barn, og hadde det godt på garden.

Men ein gong dei skulle gjere reint i rommet, kom han til å ta ut pluggen. Då forsvann kona hans ut gjennom hòlet, og han såg ho aldri meir.

Ord

mara i folketrua: ei kvinneleg vette som set seg på brystet til ein som søv, og lar ein oppleve mareritt då. Og ei vette i folketrua er ein overnaturleg skapnad eller ei ånd som held til nær menneska eller ute i naturen. [Meir om mara]

Kledelaus heim frå kyrkja

Ein stad var det ei kone som hadde tenkt seg til gudsteneste juledags morgonen. Midt på natta vakna ho og blei var at det brann lys i kyrkja. Kona trudde ho hadde forsove seg, enda om ho også tykte presten hadde komme tidleg på føtene. Så skunda ho seg alt ho vann, for ho ville gjerne nå preika.

Ho såg ingen kyrkjefolk langs vegane, men kyrkja var full. Då ho kom innfor døra, høyrde ho som eit langt, djupt sukk. Ho fann sessen sin, men tykte det var så underleg stilt i kyrkja. Presten stod framfor altaret. Først kunne ho ikkje kjenne han att, men då ho såg nærare etter, kjende ho att gamlepresten, han hadde lege under torva i mange år.

Kona tok til å sjå seg omkring. Somme kjende ho og somme ikkje. Då såg ho i stolen attmed seg ei kone som ho vel skulle kjenne. Det var grannekona hennar; ho hadde blitt gravlagt for mange, mange år sidan.

Grannekona nikka og flytta på seg i kyrkjebenken og kviskra stilt at det var dei daude som heldt messe, og no måtte kona sjå til komme seg derifrå mens ho enno levde. Når presten var ferdig, var ho ille ute, for då ville dei drepe ho. "Skund deg ut før presten går ned av preikestolen, elles drep dei deg!" sa ho. Og kona måtte endeleg hugse på å løyse på kleda når ho fór derifrå.

Kona let seg ikkje fortelje det to gongar. Dei vende seg og treiv etter ho mens ho gjekk mot døra, og ho hadde ikkje før komme utfor kyrkjedøra før heile kyrkjelyden var etter ho. Ved kyrkjedøra sleit dei av ho kåpa, som ho til alt hell hadde berre laust over seg. Så flaug ho heimetter. I nokre minutt reiv og sleit daudingane i kåpa som låg att etter ho, men så kom dei etter igjen. Kona sprang og dei hine attom ho. Dei fremste nappa ho i kleda, men fekk ikkje fatt i kona. Ho hadde gjort som grannkona hadde sagt og løyst på kleda. Ho var utan klede på seg då ho endeleg kom seg i hus og fekk stengt døra.

Om morgonen då folk kom til kyrkja, låg kåpa i bitar på kyrkjetrappa.

Norske segner