Sjøormar

"Vi treng sjøormen!" - Rolv Langstrøm [1994:188]

Ein skal ikkje nødvendigvis tru alt ein høyrer eller mistru alt ein høyrer. Nokon kvar høyrer om sjøormar. Det gjeld å avklare kva slike vesen blir forstått som, kor klart dei blir skildra, om slike vesen fanst eller finst, og kor skikkelege dei prova som ligg føre kan vere.

No og då dukkar det opp nyheiter om sjøorm. Der det blir nødvendig å røkte etter og tenke flott, går kanskje folk gjennom tre stadium som gjeld for mange forskarar:

1. Vitneprov blir avvist og bortforklart. Når ein slik måte å skikke seg på blir vanskeleg, kjem neste fase, om han kjem i det heile.
2. Ein vil forstå nytt ved hjelp av gammalt, og tilmåtar gammalt til det synest å passe. Men dersom fenomenet eller fenomena skil seg sterkt frå gamle kjente, kan ei komme til kort slik òg. Då er det best å gå vidare "vitskapeleg og skikkeleg" i staden for å kveste andre ved furtne bløffar eller å gjere seg sta, vanskeleg og urimeleg. Ein treng iallfall å tenke seg om.
3. Ein finn saman fram til betre omgrep og kanskje nye forklaringsmodellar til gagn. Det hender, men er ikkje heilt vanleg i vitskapsverda heller. Werner Heisenberg kommenterte det fyndig i si tid. Han sa: "Når nye grupper av fenomen driv fram endra tankemønster . . . finn sjølv dei mest framståande fysikarane seg i vanskar . . . [Dei] kan kjenne det som bakken blir dratt vekk under føtene deira. Eg trur at vanskane på dette punktet vanskeleg kan bli overvurdert . . . desperasjonen . . ." [i Zukav 1979:211, utdrag]

Skoten sjøorm

Sjøorm som har tatt geit, blir skoten på Bjonskogen av fastbunden sjøormjeger. Fritt forenkla etter ei teikning av Trond Bergsund [i Langstr�m 1994:65]

Det var ein gong ein sjøorm som levde i Randsfjorden i Oppland fylke. Frå Bjoneroa velta ormen seg fram over Bjonskogen til Abborvatnet. Her slo han seg til og hadde evna til å trekke til seg krøtter.

Så, på midten av 1800-talet, smidde smeden Børse-Gunder ormebørsa. Det var ei kjempebørse til sjøormjakt, med kaliber på bortimot 20 mm. Børse-Gunder tok med seg ei geit til eit svaberg ved Abborvatnet der han visste ormen ville dukke opp, og tjora geita fast som agn eit stykke opp på land. Han tjora også seg sjølv fast til eit tre like ved, for dragingsmakta i auga til sjøormen ville han ikkje ta sjansen på då han sette seg til å vente.

Etter kort tid kom sjøormen fossande, løfta hovudet, kom inn på svaberget og nappa til seg geita. Børse-Gunder sikta og trekte av. Kulene sat der dei skulle. (Bildet)

Den siste kjende observasjonen av sjøorm i Sperillen er frå 1893. Den ormen "var mykje lenger enn ei vanleg hesjeraje (altså minst 15 meter lang)", sa augevitnet Karen Fjellbråten, nittenåringen som såg han ein gong ho var ute og trilla tvillingar. [Langstr�m 1994:65-68]

Trening i "Det kan tenkast -"

Den som har sett sjøorm, er den rette til å fortelje om det sette. Vi som ikkje har sett slike vesen, neppe. Det har seg på same måten som med Ufoar. Somme seier dei har sett dei, har tatt foto og videoar av slikt også, somme seier dei har blitt ført bort for ei tid, og så bortetter. Og det er neimen ikkje alle som blir trudd i ettertid heller, enda om dei heiter Ronald Reagan, Jimmy Carter, eller er far til Prins Philip - somtid er ikkje stjernestatus nok til å bli trudd av folk!

For den som ikkje har førstehands kjennskap til Ufoar og sjøormar, er det lett å avfeie slikt som bra folk seier i staden for å dyrke fram den greie haldninga, som er "Dette kjenner eg ikkje til." Held ein takt og tone høgt, kan ein sikkert klare seg unna med "Det kan tenkast", sidan tankane jo alt er tenkt -

Døme: Det er ikkje fint gjort å blankt avvise kvar og ein som seier dei har sett UFO i Noreg og store UFO-krater. "Tvillingtoskar: Den eine avviser blindt, og den andre trur like blindt (Amerikansk)." Her er nokre ekte, klare UFO-bilde til ettertanke: [UFO-bilde med meir].

No blir eg kanskje ikkje tilgitt den spøken av di han fungerer som eit falskt spor langs tankevegen her, men la gå. Somme kan ta ein spøk, og andre ikkje. Same kva, vitskapsfolk strever med å skilje fakta frå lausare forteljingar, også når det gjeld busemenn og vetter i skog og mark. På grunnlag av å ikkje vite og å ville finne ut av ting skikkeleg, har vi utvikla framifrå framgangsmåtar til mangt. Vi kjem betre i veg om vi lærer å ikkje tru blindt på ting som blir fortalt, men bed dei som kjem med dogmatiske tankar, om å gi gode prov. Det er gode prov ein sankar eller spør etter i fysikken, til dømes. Manglar dei, legg ein kanskje påstandane i skuffa for spekulasjonar og liknande.

Data om det som kallast sjøormar - kva for prov ligg føre? Finst prov nok? Kva slags prov kan det dreie seg om? For det er forskjell på prov og dokumentasjonar. Vi får lære å avgjere slikt som det.

Kanskje vil vi freiste å finne prov på sjøormar attåt. Som i kriminalsaker, er handfast prov normalt rekna som godt nok. Finst det funn av sjøormar - leivningar, knoklar? Kanskje; det er ikkje godt å avgjøre det. Det er feilkjelder å ta omsyn til.

Vi får sjå om sjøormar finst før vi feirar dei. Det er nok det beste. Av og til og her og der kjem det for dagen artar av dyr og fisk vi ikkje har kjent til. Somme har vitskapen meint var utdøydd for millionar av år sidan. Med slike fakta innanbords kan ein godt tenke seg at sjøormar høyrer til slike gamle artar. Men så lenge gode prov ikkje finst, kan ein godt halde tankane sine for seg sjølv og ikkje utbasunere dei for alle.

Mange forstår ikkje at liknande gjeld for omgrepet 'hulder' også. Fanst kvinner med kuhale? Og var det så stor skilnad over grensa til Finland at den rygghole norske blei syltynn av å komme til Suomi? (Finsk hulder er syltynn, heiter det.) Kva med å tru at Satan finst, gudar og gudinner, monster, trolla i skogen og busemannen i mørket?*

Dialektordet 'bøse' (jf. det tyske ordet bøse, dårleg, ubehageleg, vond, slem, o.a.) er det same som buse. Etter norsk folketru er ein buse eit underjordisk vette som held til i haugar, steinar eller liknande. Busar eller busemenn blei ofte bruka av vaksne til å skremme born. Omgrepet svarar til det engelske bogey.

Det ein har prov på, er ikkje noko å berre tru på lenger; det er noko ein veit sakleg, eller trur ein veit sakleg . . . Tru har ein på litt av kvart. Tru er ikkje det aller beste å fylle hugen med, men kan trua vekslast inn i sakleg, kunnig utprøving, kan iallfall delar av ho gjerast gagnlege for folk. For grensa mellom religiøs og dogmatisk tru og vidskepelse er ikkje av dei klare. Dogmatisk tru gir fordommar, og mange fordommar gjer ein mindre eigna til å handle eksemplarisk i verda, venteleg.

Vi har heller ikkje meir grunn til å seie at det finst berre ein slags sjøorm enn mange slags vesen som blir kalla slikt og litegrann til.

Sjøorm sett nær Ålesund igjen?

"Sommaren 1878, dukka sjøormen opp utanfor Ålesund og blei sedd av mange i den tida han heldt seg i fjorden", skriv Langstrøm. [1994:56] Det er altså ikkje noko nytt at folk ser somt som dei kallar sjøorm. Også i vår tid dukkar det av og til opp nyheiter om folk som hevdar dei har sett sjøormar, har tatt kornete bilde av dei og videoopptak. Overlag grovkorna og grøta bilde er mellom feilkjeldene, og dessutan kan bilde triksast i stand og manipulerast. Og så er det augevitna, då. Ikkje alle er edruelege og sannferdige. Ein treng med andre ord å vurdere dei som seier dei har sett sjøormar, også når det dei fortel, kjem i avisa og NRK. Det er ikkje mange år sidan "sjøormen blei sett nær Ålesund", og filma litegrann også, skal ein tru NRK, to-tre aviser, og sjøormsider på Internett. [Lenke]

Skal ein tru som det aksepterte fleirtalet? Ikkje støtt. Det kan vere om lag som i ei historie:

Ein flypassasjer var så kvit og nervøs at flyvertinna kom bort til han for å roe han. Ho fortalde at alt var under kontroll. Mannen: "Eg er flygar sjølv."

Han våga å tvile på at alt var under kontroll. Når det gjeld sjøormhistorier eller sladder i media, er kanskje ikkje alt heilt som det skal vere, heller. Ein skulle ta høgde for slikt inni seg, og ikkje tru blindt og for dumt fordi noko står på trykk.

At ein tar feil, kan hende mang ein, som kjerringa som ville gå på vatnet. "Eg trur, eg trur - eg trur eg snur", heiter det. Har ein gale førestillingar, får ein heller justere dei. For kan ein ikkje stole på seg sjølv og ha kontroll med kva ein trur og ikkje trur, risikerer ein å bli ført vill i somt, og det kan utarte til å bli alvorleg på ein måte, eller mange måtar.

Rolv Langstrøm om sjøormen

Kva no om mange kjem og fortel om det same? Kva gjer vi når mange seier dei har sett sjøormen og teiknar han? Rolv Langstrøm har skrive ei underhaldande bok. Ho heiter Den mystiske sjøormen og blei gitt ut på Det norske Samlaget i 1994. I boka har han samla mange historier om sjøormar, og boka er godt illustrert med teikningar og foto. Dei er gamle for det meste. Han konkluderer kanskje utilsikta vittig: "Etter fleire år med ivrig forsking og tusenvis av observasjonar er sjøormen like mystisk i dag som han har vore i mange hundre år." [Langstr�m 1994:185]

Så lenge sjøormar og menneske møtest, er det nok ikkje berre den eine parten (mennesket) som undrast og stirer granskande med store, store auge. Det er no så . . . Eg trur ikkje Langstrøm hevdar det er sjøormen som har forska ivrig og observert tusenvis av gongar, men det gjer ikkje noko.

Det gjer normalt godt å la tvitydnad komme bra vett til gode. Slik er det mang ein gong.

Langstrøm fortel vidare at det har blitt spunne segner og mytar omkring eit vesen som blir kalla sjøorm. Det kan kanskje vere tale om amfibium og noko til, dersom det er sant det mange godtfolk fortel, at somt som blir kalla sjøorm, kan gå over land, og leve i både ferskvatn og saltvatn. Ål klarer faktisk å tilpasse seg liv i både djupt saltvatn, overflatevatn, og ferskvatn, berre så det er nemnt, og ål er ikkje noko amfibium. Kanskje sjøormar ikkje er amfibium; kanskje sjøorm finst. "Vi må vedgå at det truleg finst både ein og fleire ukjende, svømmande skapningar", konkluderer Langstrøm. [1994:185] Det er rett. Verdshava er mykje uutforska til no; mørke, kalde og med frykteleg trykk i botnen.

Kjempehavål; ormeliknande dyr med mange puklar og ei slags man frå nakken og bakover; etterkommarar av forhistoriske dyr - det er tre lauslege grupper som kan femne over forklaringar heilt eller delvis. For eksempel, "At eit slag forhistorisk dyr kan ha overlevd i millionar av år, er coelacanthen [urtidsfisken] eit prov på", skriv Lundstrøm (Dms 187]. Han fortel også om korleis den fisken blei oppdaga i levande live.

Urtidsfisken

22. desember 1938 blei garna halte om bord i ein fiskebåt på Afrika-kysten. I eitt av dei var ein halvannan meter lang himmelblå fisk som ingen av mannskapet hadde sett maken til. Fisken var livleg, og prøvde å bite ein av fiskarane. Dei kulerunde auga stirte krigersk på mannskapet. Først etter tre timars fåfengd kamp for å sleppe fri frå garnet, blei fisken rolegare - og døydde til slutt. Han var svært stygg å sjå til. Kroppen var dekt med skjel, han hadde ein kraftig kjeft og finneliknande luffar som stakk ut som rudimenterte bein. Han vog 47 kilo.

Da trålaren kom i hamn, blei det telefonert til frøken Courtenay-Latimer ved universitetet i Grahamstown. Ho arbeidde der som laboratorieassistent, og hadde ofte tatt imot spesielle fiskar frå trålemannskapet. Ho reiste straks til hamna og henta den blå fisken. Aldri hadde ho sett noko liknande, og ho kunne heller ikkje finne noko bilde i dei oppslagsverka ho brukte. Å spørje andre kunnige på området var vanskeleg, for det var midt i juleferien. Courtenay-Latimer teikna ei skisse av fisken og sende til professor Smith, som var på ferie i Kenya. Ho valde dessutan å behandle fisken før han rotna. Ho tok ut innvolane, men let skallen, skinnet og ryggrada vere.

Ti dagar etter fekk Smith brevet. Professoren blei forundra da han såg skissa og las skildringa. Han var ekspert på fisk, og hadde oppdaga og sett namn på meir enn hundre artar. Her kjende han at han stod overfor ei viktig oppdaging. Fisken på teikninga var svært lik ein coelacanth, men det var umogeleg, for han var berre kjend frå fossilavtrykk. Og fortidas coelacanth var berre 12-20 cm lang, ikkje ei og ein halv meter.

Då professoren kom tilbake til Sør-Afrika og fekk sjå fisken, kunne han slå fast at det var ein coelacanth, ein lungefisk med 300 millionar år på ryggen. Smith gav fisken namnet Latimeria som påskjøning til laboratorieassistenten.

"Eg ville ikkje blitt meir overraska om eg hadde sett ein dinosaur komme gåande nedover gata", sa Smith. Slik var han.

Media slo funnet stort opp, og professoren håpa han kunne finne eit eksemplar til. Han freista å utruste ein ekspedisjon, men utbrotet av andre verdskrigen sette ein stoppar for det.

Da krigen var slutt, tok Smith opp att leitinga etter urtidsfisken. Dei første åra var leitinga resultatlaus, men julekvelden 1952 fekk professoren eit telegram frå Comoro-øyene, nord for Madagaskar. Ein innfødd hadde komme i land med noko som måtte vere ein coelacanth. Professoren drog straks til Comoro og fekk eit eksemplar av den sjeldsynte lungefisken.

Igjen blei oppdaginga førstesidestoff. Men i åra som følgde, blei denne fisken nesten vanleg. I 1953 blei enda ein tatt på land, og i 1954 fanga innfødde på Comoro heile tre eksemplar, mellom dei ein hofisk. Til i dag er rundt tretti blitt henta opp, og for nokre år sidan klarte den engelske undervassfotografen Peter Scoones å ta bilde av det levande fossilet i sitt naturlege miljø.

Historia om coelacanthen er eit døme [til ettertanke]. I boka "Dawn of Zoologi" seier Willy Lei det slik:

"Desse historiene viser alle det same. Zoologien er ikkje ein statisk vitskap, og den dag er enno ikkje kommen at alle oppdagingar er gjort." [Langstrøm 1994, 126-127]

10 m langt kadaver etter eitkvart som blei vaska i land ved Girvan på vestkysten av Skottland i 1953. Etter NTB-foto. [Langstrøm 1994, 184]