"Ned med sukker"

"Av skade blir ein klok", heiter det. I kva grad gjeld det sukkerbruken? Med måte er det neppe skadeleg, men kor mykje er "med måte"?

Før var sukker rekna som medisin. No har forbruket av sukker og maissirup auka så grassat at mange blir sjuke av det før dei blir gamle. "Det kan bli for mykje av det gode." Det held med berre litt sukker dagleg, fortel ekspertane - kanskje ein tidel av det du har i deg utan å tenke på kva som følger i langdrag.

Sukker er ikkje berre leitt

Frå "søtt og godt" til "søtt og farleg" var ein lang veg

Det er gode søtstoff i handelen. Dei kan erstatte sukker langt på veg. Til neste år kan det bli enda fleire alternative søtstoff, og så vidare. Det blir forska mykje på slikt ute i verda.

Den som ikkje vil eller klarer å rive seg laus frå sukker, kan i første omgang bytte ut kvitt, raffinert sukker og feitande maissirup med betre (og betre) sukker, og springe over til sunnare søtstoff.

Det finst økologiske sukkerprodukt. Dei har meir mineralar i seg. Dessutan finst ulike sukkererstatningar. [Meir om andre sukkererstatningar]

I vår tid vil ein gjerne redusere sukkerkonsumet og helst erstatte noko av det med anna søtt.

"The real deal" - noko med sukker i og ikkje berre søtsmak

Kvitt, raffinert sukker er verre å ta seg av for organismen enn sukker med noko melasse i, eller rein melasse, fordi melasse inneheld mineralar og vitaminar som trengst for å forbrenne sukker bra. Melasse er ein tjukk sirup som blir att når ein har vunne ut sukker ifrå sukkerrøyr eller sukkerroer. Fargen på melasse kan variere frå lysebrun til mørkebrun. Mange dyr har fått slikt fôr, og no er det også til sals i butikkane. Melasse er ei god mineral- og vitaminkjelde, inneheld både vitamin E og B, og kan dessutan smake godt. Tilrådd mengde for den aller mørkaste varianten, blackstrap molasses, er ei matskei dagleg, halvparten for barn. Melasse inneheld kalsium, jern, kalium, og mykje B-vitaminar. Melasse kan erstatte sukker som strø over frokostblandingar og i mjølkedrikkar ein vil søte litegrann. På grunn av innhaldet kan melasse somtid vere til hjelp mot sånt som gikt, psoriasis, og hårskader. [Kirschmann og Kirschmann, Nac 381]

Melasse inneheld viktige mineralar og vitaminar som er tiltrengt når sukker (glukose) blir brent i organismen. Då krevst mellom anna B-vitaminar. Om ikkje kroppen får dei i lag med sukkeret, tar han dei ut frå organismen til forbrenninga, og det kan gi ubalanse i kalsium-fosfor-forholdet og kan bidra til overvekt, diabetes 2, astma og anna, skriv Kirschmann og Kirschmann vidare [s. 376]. Dermed risikerer ein å bli mineralfattig med svekka helse med tida.

Carob (johannesbrødkjernemjøl) er nokså søt på smak og kan erstatte kakao heilt eller delvis. Somme sjokoladar er carobsjokoladar, til dømes. Carob finst å få kjøpt som bl.a. pulver. Det er elles mykje godt å seie om sjokolade: Det gir ikkje kviser, hever ikkje kolesterolet, og kan hjelpe mot laktoseintoleranse om det blir rørt ut i mjølka. Men det har sine ulemper likevel, ut over halsbrann, om ein ikkje reduserer sukkerinnhaldet kraftig, og helst erstatter det med anna søtstoff. No finst sjokolade av ulike merke utan tilsett sukker, men med anna søtstoff i staden, som maltitol. Ein kroatisk test frå 2010 syner elles at kakao søta med stevia blir best likt. [◦Meir]

Honning er naturleg, lettfordøyeleg og dobbelt så søtt som vanleg sukker, og inneheld mange karbohydrat. [Nac 376-77]

Sukker i mange former

Sukker er organisk karbohydrat. Det består av karbon, hydrogen og oksygen. Formelen er (CH2O)n, der n er mellom 3 og 7. Det finst såleis ulike sukkertypar. Blant dei vanlege er sukrose, fruktose (fruktsukker), glukose (druesukker), laktose (mjølkesukker), maltose og mannose.

Seier ein 'sukker' i dagligtalen, er det sukrose ein meiner. Sukrose blir framstilt industrielt av sukkerrør og sukkerroer.

Til matlaging og anna får ein sukker i ymse variantar:

Melis er strøsukker.
Flormelis er "mjølete" sukker,
Farin (puddersukker) er eit brunt granulat, som i desse tider ofte blir framstilt ved å blande ferdigraffinert melis med melasse.
Perlesukker (demerara) er eit grovt granulat.
Kandis (kandissukker) er store, uregelmessige, brune til ravgulbrune krystallar. Somme stadar kan ein få dei på snor.

Honning inneheld sukker, det også

For godt og vel hundre år sidan var sukker luksus og honning blei lovprist - gamle grekarar rekna honning som vedundermedisin og helsevern. Og Kanaan i det Gamle Testamente var å trakte etter av di det "flaut med honning" og mjølk . . . flaut med overdrivingar.

No er det andre tider, for forskarar finn sukker skadeleg. Honningflaumar er altså ikkje bilde på noko godt for helsa lenger, om det nokon gong har vore det for andre enn dyra i skogen.

Ulike sukkertypar

Sukker er organisk karbohydrat. Det finst ulike sukkertypar, som sukrose, fruktose (fruktsukker), glukose (druesukker), laktose (mjølkesukker), maltose og mannose. Seier ein 'sukker' i dagligtalen, er det sukrose ein meiner. Sukrose kjem frå sukkerrør og sukkerroer.

Før var sukker rekna som medisin, sunt og storvegs. I vår tid har pendelen snudd i takt med at mykje sukker i kosten er med å framkalle sjukdommar. Ikkje berre mangelsjukdommar som kjem av at sukker krev mineralar og vitaminar i forbrenninga av seg, men tilleggssjukdommar, livsstilsjukdommar, som kroppsfeite.

For alle som liker søtt og helst ikkje vil ha syntetiske sukkererstatningar i kroppen: Det finst godteri utan sukker, og dessutan mørk og lys sjokolade utan tilsett sukker. Utvalet av søtt, godt og sukkerfritt godteri er enno altfor magert, men det burde det ikkje vere i forhold til storflaumen av søtsaker med sukker i. Han er neppe sunn i langdrag.

Sukk over sukker

Regjeringa i USA rår ifrå at tilsett sukker overstig ti prosent av kaloriane ein får i seg dagleg: Ti prosent blir rundt femti gram sukker under amerikanske forhold, og tilsvarer ei boks vanleg brus. American Heart Association foreslår om lag halvparten, altså rundt fem prosent, fordi mykje sukker i kosten auker risikoen for hjartesjukdom og for at ein blir feit(are) og dermed meir utsett for alle sjukdommane som følger med slikt, som kreft og diabetes 2.

Det følger langsiktig helsevinst med å kutte ned på sukker: Det gjeld for eit statistisk gjennomsnitt av befolkninga, om ikkje for den enkelte. Så ein betrar truleg sjansane for å halde seg frisk lenger om ein kuttar ned på sukkerbruk, ned mot det tilrådde nivået. Ein kan i dag erstatte sukker med anna søtstoff, søtt som er heilt eller nesten utan kaloriar, søtt som i rimelege mengder er fri for plager ein kjenner til, motsett sukker.

Mykje feitt og mykje sukker er i dag i vanry

"Det kan bli for mykje av det gode", heiter det. Den amerikanske regjeringa la fram dei siste retningslinjene for kosthald den 7. januar 2016. Det blir rådd til å konsumere mindre sukker og meitta feitt, mindre feitt og meir grønsakar og fullkorn. Det er dei rådgivande, allmenne retningslinjene frå USA. Dei kviler på gode gjennomsnittlege gjettingar ut frå utilstrekkeleg forsking, kommenterer dr. Steven Nissen dei. [◦Kjelde: CNN]

Norske kosthaldsråd skil seg i hovudtrekk ikkje frå dei nyaste amerikanske, sidan det ligg forsking i botnen av begge. [◦Kostråd frå helsenorge.no]

"Sukker-redusert" kjem med så "feittredusert" får følge

Produsentar tilsetter ein heil del sukker i mange matvarer som ikkje akkurat treng det, så som bønner på boks. I somme butikkar sel dei produkt med så lita skrift på etiketten på så mange språk at nokon kvar kan trenge butikklupe for å klare å sjå kva produktet inneheld. Ingrediensane skal vere opplista i rekkefølge - det som det er mest av, kjem først. Sukker kjem ofte langt framme, i sær i godteri og mange slags syltetøy

Den enkelte kan vel klare å vise litt omsyn til matpyramiden sine generelle råd og vink og tilpasse individuelt. Kaloriar frå kornprodukt, frukter, grønsaker, bønner, feittredusert mjølk, magert, kvitt kjøt (frå fjørfe) og god fisk der fisken ikkje lir. [◦Lenke]

Dessverre

"For lite omlegging ifrå sukker, og det går forferdeleg seint" er ganske typisk for kva som skjer i daglegvare-butikkhyllene. Unntaka er ganske få. Tilsett sukker får ein også i seg i kaker og godteri. Sausar og dressingar kan også ha blitt tilsett sukker - tilmed salte kjeks -, så ein kan gjere seg sjølv ei teneste med å lese varedeklarasjonar både her og der. Fruktose, sukrose, sirup og honning er alle sukker.

Påtrykk som monnar: La vere å kjøpe varer med unødvendig tilsett sukker i. Enkelt og greitt. Påtrykk frå forbrukarar for å få sunnare fødevarer, og utan tilsett sukker, er vel ikkje nok til å endre vareutvala i butikkane i ein fei, men det er godt å gjere eitkvart, sjølv der dei som bestemmer, i praksis syner at forteneste er det dei går for, meir einn forbrukarhelse i alt og eitt.

Alternativ til sukkergris finst. I vår tid har det blitt enkelt for mang ein forbrukar å bytte ut sukker med anna søtstoff. Det er gledeleg og overkommeleg for mange. Stevia er godt testa, Sukrin (erythritol) verkar godt, og sukralose er rekna som god også. For alle gjeld det at doseringa tel med. Så det finst tilrådde daglege dagsdoser for mangt.

Det var det.

Sukker - ugagnskråka

Recently sugar has been identified as a major contributor to heart disease, cancer, diabetes, and fatty liver disease and experts are sounding the alarm. Although no one is recommending a completely sugar-less diet (since there are naturally occurring sugars in fruits and vegetables), experts agree that cutting back on unnecessary added sugars would be a good idea for everyone. [Livewell, Winter 2012]

Sukker er ein viktig årsak til hjartesjukdom, kreft, diabetes og feita lever, og ekspertane slår alarm. Ingen tilrår sukkerfritt kosthald, men det er ein god ide for nokon kvar å skjere ned på mengda med unødvendig, tilsett sukker. Slik står det i grove trekk. Det er det gale som skjer med kroppen i langdrag som får ekspertar til å gå ut og opp på barrikadene slik.

Takk vere forsking glir kanskje ikkje somme analogiar like lett fram som før. Her det meste frå The Archies' sin hitlåt "Sugar, Sugar" frå 1969, skriven av Jeff Barry and Andy Kim:

Sugar, ah, honey, honey
You are my candy girl
And you got me wanting you

Honey, ah, sugar, sugar
You are my candy girl
And you got me wanting you
. . .
When I kissed you girl I knew how sweet a kiss could be
(I know how sweet a kiss can be)
Like the summer sunshine pour you sweetness over me
(Pour your sweetness over me)

Pour a little sugar on it, baby
(I'm gonna make your life so sweet) (Yeah, yeah, yeah)
Pour a little sugar on it, yeah

Pour a little sugar on it, honey
Pour a little sugar on it, baby
(I'm gonna make your life so sweet) (Yeah, yeah, yeah)
Pour a little sugar on it, yeah

Sugar, ah, honey, honey
You are my candy girl
And you've got me wanting you

Ohohohoho (Honey, honey, sugar, sugar)
Sugar, sugar (Honey, honey, sugar, sugar)
You are my candy girl (Para, papara)
(Paraparara)

Sukkersuget er det vi skal sjå nærare på her.

Det er mykje unødvendig sukker i maten ein kjøper - såkalla "skinkesminke". Sukker som blir tilsett mat og slikkeri kan vise seg å vere skadeleg i større mengder - slike mengder ein har i dag i industriland som Noreg og Danmark.

Levra lir

Alkohol har før vore halden for levras verste fiende. No kan det vere sukker - raffinert sukker og maissirup. Dei kan skade levra like omfattande som alkohol når ein inntar mykje av dei.

Mykje sukker er tilsett vanlege matvarer i butikken. Legg ein saman kor mykje sukker ein får i seg frå ditt og datt, som frukostblandingar, godteri, syltetøy og meieriprodukt, juice-blandingar, vanleg brus, sukker i kaffen og slikt, finn ein kan hende at ein får i seg kanskje tretti-førte teskeier sukker dagleg. Det er for mykje for helsa. Fagfolk rår til mykje mindre. Best å vere sikker og sjå kva dei tilrår meir nøyaktig. Det er ikkje utan grunn dei slår alarm og seier ein gjer godt med å innføre reguleringar for sukkerhalding mat som for alkohol, for å verne barn og unge mot sukkerlassa så dei ikkje blir sukkervrak seinare.

Dilemma: Folk vil gjeren sleppe å blir verna mot seg sjølve

Behov for offentlege inngrep veks fram. Overvekt har blitt eit kjempeproblem i mange land, og høgt sukkerinntak er ein risikofaktor i langdrag. Ein skulle få seg mindre sukker for å vere tryggare mot å bli sjuk av "velferdslivsstilen" rundt om. Men det ser ikkje ut til at alle klarer det, så offentleg inngriping er noko som fleire ser som tiltrengt. Dr. Diana Mager, som professor i klinisk ernæring ved universitetet i Alberta, meiner ein skal trå varsamt til for å stramme inn på sukkerbruken - i til dømes i matvarar og slikkeri - for å nå eit godt, vel balansert kosthald. Men ferdigmat med tilsett sukker kan ein droppe.

Ver merksam på mogelege og kommande farer ved å ville stogge "sukkersvir som gjer at levra lir". Ein får vere merksam på farene også. Den som gjer slikt, kan elles bli fælt upopulær i ei tid, om lag som ministeren som fronta eit totalforbod mot røyking på alle serverings- og utestadar i landet frå 2004. Det kom stormende protestar frå mange hald, men ikkje frå dei som var lei passiv røyking slik stank med meir. Mange av protestane dempa seg etter ei stund, og Høybråten fekk æresprisar. [WP, "Dagfinn Høybråten"]

Ein annan fare ved eit forbod mot sukker kan bli sukkersmugling, og hard heime-sukring a la heimebrenning. Visst har sukkerkonsumet blitt eitt samfunnsproblem. Det er ikkje berre ei individuell sak. Ein får vel rekne med at sukkerprodusentane vil kjempe for sukker, bortforklare fakta, teie om anna og kanskje lyge om somt, for å villføre mange til å kjøpe sukkerhaldige varer. Det må truleg lovverk til for å få bukt med profittjaget - det omsynslause og kortsiktige som bygg opp sug etter sukker og lar folk forfalle i fleng. Då blir folkehelsa angripen.

Sukker blir lurt inn i mykje mat fordi det er billeg.

Sjuke av sukker, ei verd av "glukose-junkies" i anmarsj?

Men så er det altså slik at ein kan med tida bli sjuk av sukker i større mengder enn levra kan handtere. Forsking på dette veks fram. Ein får prøve å unngå å bli sjuk av sukker i større mengder enn leveren kan handtere, for levertransplantasjon og dialysemaskin er ikkje noko å trakte etter. Ei rettssak kan føre fram, men lenge etter dei første har døydd. Det plar vere slik - mang ein gong. Så ein har betre av å passe seg og helsa med tanke på langdraget. Å falle ned til å bli avhengig av sukker, ein "glukose-junkie" er skadeleg.

Feitleik er ingen god leik

Når ein får i seg meir sukker enn levra maktar å ta hand om, kan sukker bli omdanna til feitt og lagre seg i levra og andre stadar i organismen. Det har vakse til eit digert problem som ikkje berre omfattar leversjukdom, men også andre sjukdommar som feitleik (dansk: fedme), hjartesjukdom og diabetes 2.

Nokre tips om du vil ta vare på deg sjølv og dei næraste

"Kutt ned på inntaket av sukker, særleg i form av brus og godteri", skriv Helsedirektoratet som handslag til betre kosthald for kreti og pleti. I "Oppsummering av kostrådene" skriv dei mellom anna dette (utdrag):

"Begrens inntaket av tilsatt sukker.

Det anbefales at inntak av tilsatt sukker begrenses til mindre enn 10 % av det totale energiinntaket. Nesten halvparten av voksne har et inntak av tilsatt sukker som er høyere enn anbefalt.
Inntak av drikke med tilsatt sukker bør begrenses."

Det er mange måtar å ete seg i hel på

Det grove konglomeratrådet frå Helsedirektoratet er først og fremst mynta på friske som ikkje har fått kroniske sjukdommar. For folk med diabetes, er det naturleg nok enda betre å kutte ned på sukkerforbruket sitt enn for friske, og gjerne aksjonere for fleire sukkerfri produkt i butikkhyllene. Det er ei god sak! Den kan starte med å lese varedeklarasjonar i fleng med argusauge og legge merke til kor urimeleg mykje og unødvendig sukker som er blanda inn i produkt etter produkt. Så kan ein vende seg til butikkjedeeigaren og skjemmast. Når mange nok gjer sånt, kan det bli mindre sukkerhaldige matvarer i Noreg - skulle ein ikkje prøve? Kva er alternativet?

Ein skulle mellom anna få Diabetesforbundet på bana i mykje større grad for å komme lenger opp og fram for bra mat for folk flest - og diabetikarar. Eg meiner det er høveleg å aksjonere. [◦Meir A] [◦Meir B]

Enda litt meir:

1. "Ha forstørringsglas i lomma, Sherlock." Korfor? Fordi folk blir feitare og feitare i i-landa, og med det følger meir leversjukdom. Og sukker speler inn i ei slik utvikling. Og sukker er altså lagt til i nesten all slags ferdigmat, ketchup, pastasaus, feitt-reduserte dressingar, brød, kjeks, visse yoghurtar og tilmed salte kjeks. Ein konsument er ikkje glad over å finne at det er slik, men det trengst ikkje anna enn å gå rundt i butikken og lese varedeklarasjonane og sjå sjølv. Er skrifta for lita til å lesast, er det fint å ha eit forstørringsglas i lomma. Det finst fleire fasongar, til med klokker med svingbare luper, og det er lov å lese varedeklarasjonar nøye! Så kan ein tilmed bli fortvila over kor like omsynet til folkehelsa tel for profitørane - butikkane og kjedene deira, leverandørar og fabrikantar - og sukkerprodusentar som ikkje har gått over til andre søtstoff.

2. Les varedeklarasjonane og rekn ut sukkerinnhaldet ganske lettvint. Finn dermed ut kor mykje sukker du bruker. Er det meir enn det fagfolk generelt tilrår, skulle du skjere ned på sukkerbruken. Vel sukkerfri alternativ til blant anna frukostblandinga om du har nokon alternativ i butikkane nær deg. Om ikkje kan du kanskje bestille sukkerfri, kjempegode cornflakes på nettet og få det sendt til deg. Det går an. Og tilsett anna søtt til maten enn sukker. Stevia for eksempel. Stevia gjer det godt rundt om. Syltetøy utan tilsett sukker finst også.

3. Erstatt sukker med bra søtstoff. Ein kan koke og bake heime og bruke anna enn sukker i bakverk. Sukrin er eit godt døme.

4. Krydder kan kanskje dempe sukkersuget eit grann - prøv til dømes ceylonkanel (ekte kanel) og kryddernellik.

5. Mat med godt protein-nivå (med mange essensielle aminosyrer i) kan ein også tilrå - som egg, nøtter og ymse frø. Det tar lenger til å fordøye dei og det kan gjere godt i ein skrott.

Dersom ein skjer ned på sukkerbruken over tid, kan levra og resten av kroppen til sist takke deg ved å halde seg bra. Det same gjeld for øl i store mengder.

[Kjelde: [LiveWell]

Desse fabrikantane

Både skinke og røykalaks smaker godt utan sukker; røykalaks utan sukker har vunne kokkepris for god smak, og usalta skinke høyrer med blant produkta i høgare butikkhyller, for å seie det på den måten.

Fabrikantar kan godt erstatte sukker med sunnare søtstoff, eller heilt la vere å tilsette sukker i ei lang rekke produkt som ikkje krev tilsett sukker i det heile. Mykje unødvendig sukker i små og store magar kan ein godt omgå ved slikkeri, sjokolade og anna godteri som smaker herleg og er utan sukker. Helsekostforretningar har det, og visse butikkjeder. Det kan nok gagne mange foreldre å vere føre var og tidleg ute med "sunt slik" slik. Slik er dansk for slikt som "slikkeri, lækkerier, guf, nam-nam, sukkergodt, søde sager, syltetøj, godter".

Sukker i historiske samanhengar

Det som kjem nedanfor er frå ei god bok av Gudrun Ulltveit; Ville bær heiter boka. [Vib]

Sukker frå India blei spreidd etter kvart

For over tre tusen år sidan kjende folk i India til eit bambusliknande leddelt gras. Det var 4-6 meter høgt og 4-5 cm tjukt. Det blir kalla sukkerrør, og har ein safthaldig og søt merg. I fall safta frå det graset blir pressa ut og får koke ei tid, blir den sirupsaktig og kan omsettast utan å bli sur og gjære. Og for rundt to tusen år sidan fann indarar ut at om dei let safta bli kokt heilt inn, låg det igjen eit storkrystallinsk stoff - kanda heitte det på sanskrit. Av det ordet har vi 'kandis' på norsk. Og sukker generelt heiter sakara på sanskrit.

Krystallisert sukker (innkokt sukkersirup) kunne dei lagre så lenge dei ville, og snart blei det dyrka masse sukkerrør på dei vide, fruktbare slettene ved Ganges. Dette blei basis for velstand. Frå India spreidde dyrkinga seg til Kina og vest til Egypt.

Sukker til medisinsk bruk

I starten blei sukker mest rekna for medisin. Indarane meinte det var til særleg gagn mot feber, vondt i brystet, gallestein, epilepsi, spedalsksjuke og grå stær.

Egyptarane fann i tillegg ut at sukker kunne nytast kosteleg, også som krydder. Sukker blei bilde på rikdom og prakt her. Egyptarane forma ein høgt utvikla sukkerindustri i Koptos nær Luxor.

Då arabarane trengte seg fram i Nord-Afrika og vidare til Spania, tok dei med seg sukkerrøret og mange andre plantar. På 800-talet hadde det komme sukkerrør på fleire av øyene i Middelhavet.

Herifrå gjekk apotekvara sukkeret sin sigersgang som medisin over resten av Europa. Frå den medisinske høgskolen i Salerno blir sukker nemnt som eit legemiddel i fleire skrifter.

Frå ca år 1000 blei Venezia den leiande staden i Middelalderens Europa på sukker. Byen hadde mange raffineri, innførte råsukker og tente på å utføre ferdig sukker. Berre egyptisk sukker hadde betre omdøme, det var hardt som stein, heiter det.

Sukker førte slaveri med seg

I 1498 fann portugisarane sjøvegen til India - subkontinentet som Christoffer Columbus bomma på då han fann Amerika og kalla innbyggjarane indianarar i denne feiltakinga si. På denne tida hadde spanjolane ført sukkerrøret til Kanariøyene og Amerika. Columbus hadde med seg sukkerrør til Hispaniola på den andre Amerika-reisa si. Klimaet på dei Vestindiske øyene og i Sør-Amerika høvde særs godt for sukkerrøret. Mykje liding og rovdrift på menneske følgde i sukkersporet, fordi mykje arbeidskraft var nødvendig for å dyrke sukker i stor skala.

Roesukkeret går fram

I 1747 klarte Marggraf i Berlin å framstille sukker av sukkerbeten, og i 1802 blei ein sukkerroefabrikk grunnlagt i Tyskland. Beten hadde vore omtykt alt i oldtida - i Egypt, av romaren Cicero og andre. Og då Napoleon med flåten sin hindra import og eksport frå det europeiske fastlandet ifrå 1806, kom sukkersakn til og hjelpte fram produksjon av sukkerbetar.

I dag blir sukkerroer med eit sukkerinnhald på 15-20% dyrka i Danmark og Sør-Sverige og andre stadar i Mellom-Europa der jordsmonn og klima høver. Større tilbod av sukker på verdsmarknaden førte med seg at sukkerprisen fall kraftig i siste halvdel av 1800-talet. Etter det kunne det for alvor toge inn i Noreg.

Sukker i Noreg

Sukker i hue og anna gjævt

I ein diplom frå 1534 blir det nemnt fem kister sukker blant gods lagra på Akershus slott. Året etter finst sukker på Austrått, for det står i eit brev frå fru Ingerd til erkebispen at ho har gitt ein sukkertopp til Ingeborg Nilsdotter. Dette var sjeldsynt og stort på den tida.
Tilliten til sukker som legemiddel var mest utruleg. Legen Benedictus Olai tilrår sukker, kanel og ingefær som middel mot all slags sjukdom i ei svensk legebok frå 1578. Om ein bringa sukkeret i ei bomullshue og batt det på hovudet, gjorde middelet fullgod nytte.

Bergen fekk eige sukkerraffineri for importert råsukker midt på 1700-talet. Trondheim fekk eige "Sukkerhus" i 1754.

Sirup og sukker: Sirup er eit biprodukt frå produksjonen av sukker. Fordi sirup var billigare, blei det brukt meir enn sukker - begge delar blei rekna som delikatesser. Folk blei likefram oppglødde når steika i gjestebodet blei oversmurd med sirup, eller lutefisken blei overstrødd med sukker.

Under Napoleonskrigane blei det sukkersakn i landet, og folk i Noreg kunne ikkje dyrke sukkerroe, for ho krev meir varme. I staden vende dei seg til bjørkene, og dei er det mange av i naturen. Folk klarte å lage sirup av bjørkesaft og eple, og dei ville helst få til sirup av gulrot også. Men så blei det slutt på Napoleonskrigane, og importen av sukker kom i gang att.

Søtare liv

Sukker var så dyrt at det blei rekna som luksus å bruke det i vanleg matlaging, men mange kjøpte litt meir sukker enn vanleg til jul. Om nokon kjøpte eit heilt kilo, blei det rekna som flott.

Vitskapen rekna sukker og sirup som sunne og nødvendige næringsmiddel. Peter Christian Asbjørnsen skriv i kokeboka si "Fornuftigt Madstel" i 1864:

Sukker . . . er like nyttig som tiltrengt, og ei rein velsigning for næringa (maten).
Sirup er også eit sunt og godt middel til matendring.

Alle former for sukker blei rekna som verdifulle. Bruk av sirup tok etter kvart overhand, især blant dei fattige i byane. I stadig større grad tok allmogen til å erstatte smør med sirup. Og kokebokforfattarane oppfordra til slikt meir enn dei bremsa det.

Sukkerklumpen

Brunsukker blir også kalla kandis. Kokt i mjølk gjorde det stundom nytte som medisin mot forkjøling og hoste.(1817-75) Folk tok også til å nyte slikt sukker. Ein av måtane var å knuse det før bruk, mellom anna slik gamle koner i Setesdal gjorde: Dei beit sund sukkerklumpen, og så fekk folk "sprutesukker" over grauten med det same. Presten Eilert Sundt (1817-75) hadde liknande røynsler då han reiste rundt i landet for å kartlegge kor reinslege og ureinslege folk var.

Sukkerklumpen blei med til kyrkja om søndagar, og på kyrkjebakken gjekk klumpen frå munn til munn. Slik var det i Hemsedal. Ein annan stad hengde folk kandisklumpen over bordet. Så kunne folk suge på den skiftevis når dei drakk kaffi.

I dag har kandissukker fått ein slags renessanse. På fine serveringsstadar får ein kandis til kaffien i staden for dei mindre smakelege sukkerbitane.

Sukkertoppen

Skipparar og andre sjøfolk kunne ha med seg toppsukker frå utlanda. Ein sukkertopp var hardpressa raffinade. Nede var den noko over 15 cm i tverrsnitt, og så smalna den oppover til den blei ein alen (ca 63,5 cm) høg. Folk tok øks og sukkersaks til hjelp for å klippe passe stykke av sukkertoppen til kaffi og meir til.

Brent sukker

Vanleg farin blei tilsett vatn. Så kokte dei blandinga til vatnet var nesten fordampa. Den varme massen blei kjølt ned, og så fekk dei ei hard og glasaktig sukkerplate. Den blei klipt med sukkersaks til høvelege bitar. Skikken med å lage kokt sukker (brent sukker, platesukker), slutta for det meste like før andre verdskrig.

Melis og farin

Melis eller puddersukker er knust eller malt sukker, og kor store partiklane er, kan variere. Strøsukker eller farin vann fram tidleg på 1900-talet, då folk fekk sansen for å safte og sylte. Så kom første verdskrigen. Då blei sukker rasjonert - og dermed blei det for alvor fart på sukkerkonsumet i landet, og oppskrifter med bær og frukt blei vidt spreidd.

Så kom okkupasjonen frå 1940 til 1945. Den førte også til sukkerrasjonering, og den varte til 1952. Sidan då har sukkerkonsumet blitt eit større helseproblem. Folk har i seg 35-40 kg sukker i året, og vel mest av vanleg kvitt sukker. Det er "tomme kaloriar" der næringsstoff ifrå graset (sukkerrøret) og rota (beten) er fjerna. For å forbrenne slike tomme kaloriar i kroppen, trengs det vitaminer og mineralar. Om dei ikkje blir tilført med sukkeret, blir dei tatt ifrå organismen. Då blir ein i så fall robba ved sukker - det gir variasjon i kosten og glede over maten, iallfall.

Sukker til gagn

I moderate mengder har mat ein plass i sunne diettar. Det same gjeld sukker . . . Det finst tilmed dokumentasjon på at litt sukker kan gjere ein søtare (betre, lettare) til sinns, og betre hukommelsen: "I moderate mengder har sukker ein plass i sunne diettar. Det finst tilmed prov på at litt sukker kan søte stemninga di og betre hukommelsen", skriv Stanley Segall, som er professor i matvitskap og ernæring ved Drexel University]

Når det gjeld å gå ned i vekt, fann Richard Surwit og kollegaer ved Duke University Medical Center at feite kvinner som fekk mykje sukker og lite feitt i kosten, gjekk ned like mykje i vekt som feite kvinner med lite sukker og lite feitt i kosten.

Og Judith Wurtman som forskar ved Massachusetts Institute of Technology, MIT, har funne at måltid som kjem i "rett tid" og er rike på kolhydrat, snacks og drikkar kan lyfte stemninga, minske stress og hjelpe mot visse sider ved førmenstruelt trøbbel, og tilmed mot overvekt.

Det kan vere gunstig å vise nok omsyn til matpyramiden. Den indikerer at ein heller bør ha i seg magert kjøt og (nokså mager) ost enn sukkerbomber, for eksempel, og enda meir frukt og bær og grønsaker.

Folk som ikkje rører seg så mykje, får heller skjere inn på forbrenningsstoffa i botnen av pyramida (slik figuren gir eit ymt om)

Frå sukkerhistoria