Nattergalen

I Kina var det keisarar før i tida. Keisarslottet var noko av det finaste ein vel kan tenke seg, og fylt med mange staselige ting av porselen, og anna også. I hagen var dei sjeldnaste blomar, og hagen strekte seg langt av stad, og var så finurleg laga at ikkje ein gong hovudgartnaren merka kor hagen slutta og skogen tok til. Men heldt ein berre fram med å gå, kom ein etter kvart over i ein vakker skog med høge tre, måleriske bekkar og djupe sjøar.

Ein stad nådde skogen ned til havet. Store skip kunne segle så godt som inn mellom greinene. Nett her budde det ein nattergal. Han song så vent at jamvel den fattige fiskaren som hadde mykje anna å passe på, låg stille og lytta når han var ute om natta for å hale opp garna sine og ◦høyrde nattergalen [Audio]. "Milde makter, kor vakkert!" sa han, men så måtte han skjøtte både fangsten og reiskapen sin og gløymde fuglen. Men natta etter song fuglen att, og fiskaren som kom ut for å trekke opp garna sine som vanleg, sa det same: "Milde makter, kor vakkert!"

Frå mange land kom det reisande til keisarbyen. Dei beundra slottet og hagen, men når dei fekk høyre nattergalen, sa alle: "Han er likevel det beste."

Dei reisande fortalde om han når dei kom heim att, og lærde skreiv mange bøker om byen, slottet og hagen, men dei gløymde ikkje nattergalen. Han blei rekna som det gildaste, og dei som kunne dikte, skreiv glupe dikt om nattergalen i skogen ved ein djup, blå innsjø litt innanfor havet.

Bøkene blei spreidde omkring i verda, og nokre kom ein gong til keisaren. Han sat i ein gullstol og las og las. No og då nikka han med hovudet, for han like å lese m kor majestetisk han hadde det i slottet, hagen og byen sin. "Men nattergalen er toppen!" stod det også.

"Kva", sa keisaren, "nattergalen? Han kjenner eg faktisk ikkje til. Finst det ein gild fugl eg ikkje kjenner, midt i hagen min! Det har eg ikkje høyrt!"

Og så tilkalla han førsteministeren sin, som var så fornem at han ikkje sa anna en "P!" til folk som snakka til han, om det ikkje var keisaren sjølv.

"Det skal vere ein særskilt fugl i hagen min, ein som blir kalla nattergal", sa keisaren. "Mange seier han er det aller beste i heile det vidstrekte riket mitt. Korfor har ingen fortalt meg noko om han?"

"Eg har aldri før høyrt han bli nemnd", sa den fine førsteministeren. "Han har aldri blitt ført fram for hoffet."

"Eg vil at han skal komme hit i kveld og synge for meg!" sa keisaren. "Heile verda veit kva eg har, og ikkje eg!"

"Eg har aldri høyrt at fuglen har blitt nemnd, sa førsteministeren, " men eg skal finne han."

Men kor var fuglen? Førsteministeren sprang opp og ned trapper, gjennom salar og gangar, men ingen av alle han møtte hadde høyrt snakk om nattergalen. Førsteministeren sprang inn til keisaren igjen og sa at nattergalen kan ha vore ein fabelfugl so var laga av dei som skreiv bøker. "Han er nok berre eit påfunn, Dykkar Majestet!"

"Men boka som eg har lese om han i, blei sendt meg av keisaren av Japan. Han vil jo ikkje stå bak usanning. Nei, eg vil høyre nattergalen, og det skal vere i kveld. Kjem han ikkje, skal heile hoffet bli dunka på magen etter å ha ete til kvelds."

"Tsing-pe!" sa førsteministeren, og sprang opp og ned langs alle trappene i slottet, gjennom alle hallane og passasjane, og halve hoffet rende med han, for dei ville ikkje gjerne bli dunka på magen. Dei spurde og grov etter fuglen som mange kjende til, men som ingen ved hoffet gjorde.

Til sist fann dei ei fattig, lita jente i kjøkkenet, og ho sa, "Milde himmel, nattergalen! Ja, han kjenner eg godt. Kor han kan synge! Kvar kveld har eg fått lov til å ta med nokre matrestar herifrå og heim til mor, for ho er sjuk. Ho bur nede ved stranda, og når eg går heimetter og kviler i skogen, høyrer eg nattergalen synge! Eg får tårer i auga når eghøyrer på han; det er som om mor kyssa meg."

"Vesle jente", sa førsteministeren, "eg skal få deg fast tilsett i kjøkkenet, og du skal også få lov å sjå keisaren ete om du kan føre oss til nattergalen, for keisaren vil ha han her no i kveld!"

Og så gjekk dei alle ut i skogen der nattergalen pla synge, og halve byen var med. Mens dei gjekk av garde, tok ei ku til å raute.

"Ohoi", sa hoffolka. "No har vi han snart! For ei særeigen kraft det er i eit slikt vesen!"

"Nei, det er kyrne som rautar!" sa jenta, "vi er enno langt ifrå staden!"

Froskar kvekka i krattet.

"Kor vakkert!" sa slottsprosten. "No høyrer eg han, det er som små kyrkjeklokker!"

"Nei, det er froskar!" sa jenta. "Men no trur eg vi skal snart få høyre han!"

Så tok nattergalen til å synge. "Det er han", sa jenta, "høyr, høyr! Og der sit han!" sa ho og peika på ein liten, grå fugl oppi greinene.

"Er det mogeleg?" sa førsteministeren. "eg hadde aldri tenkt meg han såg slik ut! Kor enkel han ser ut. Han har visst mista fargane av å sjå så mange fornemme folk nær seg."

"Vesle nattergal!" ropte jenta til fuglen. "Keisaren vår vil så gjerne at du syng for han!"

"Med glede!" sa nattergalen, og song så det var ei lyst.

"Det er som glasklokker!" sa førsteministeren, "og sjå kor han bruker halsen når han syng! Det er merkeleg at vi aldri har høyrt han før. Han vil gjere lykke ved hoffet."

"Skal eg synge ein gong til for keisaren?" spurt nattergalen; han trudde at keisaren var med.

"Kjære nattergal!" sa førsteministeren, "eg har gleda av å innby deg til ein fest ved hoffet i kveld. Der vil du nok trollbinde keiaren med songen din."

"Det låter då best i det fri!" sa nattergalen, men følgde gjerne med då han fekk vite at keisaren ønskte det.

På slottet var det blitt pynta opp med gylne lampar, vakre blomstrar, mange små klokker som klang straks det kom eit vindpust, og annan stas. Midt i ein stor sal sat keisaren, og ved sida hans var det ein gullpinne. På den skulle nattergalen sitte. Heile hoffet var samla, og jenta hadde fått lov til å stå bak døra, for no hadde ho blitt heidra og offisielt utnemnd til kokkejente. Alle var i sin finaste pynt, og alle såg på fuglen. Keisaren nikka til han.

Og nattergalen song så vakkert at keisaren fekk tårer i auga. Tårene rann nedetter kinna hans, og då song nattergalen enda vakrare, så vakkert at det gjekk det rett til hjartet, og keisaren blei så glad at han sa nattergalen skulle ha gulltøffelen hans til å bere om halsen. Nattergalen takka, men meinte han allereie hadde fått lønn god nok:

"Eg har sett tårer i auga til keisaren. Det er godt nok for meg. Eg er godt nok lønna", sa han, og så song han att.

Ja, nattergalen visste å ordlegge seg, og gjorde stor lykke. No skulle han bli ved hoffet, ha sitt eige bur, og fridom til å dra ut ein gong om dagen og ein gong om natta. Han fekk ti-tolv tenarar til å følge seg når han var ute, og kvar av dei hadde festa ei silkesnor til foten han. Det var slett ikkje nokon fornøyelse. Heile byen snakka om den herlege fuglen, og barn blei kalla opp etter han, same kva slags lyd som kom ut av dei.

Ein dag kom ein stor pakke til keisaren. Utanpå stod det: "Nattergal".

"Det er vel enda ei bok om den vidgjetne fuglen vår", sa keisaren, men det var inga bok i pakken, men eit fikst kunststykke: ein kunstig nattergal som skulle likne den levande, men som var overstrøydd med diamantar, rubinar og safirar. Så snart ein trekte opp kunstfuglen, kunne han synge ein av songane som nattergalen frå skogen var blitt så kjent for. Mens kunstfuglen song, gjekk stjerten opp og ned og glimta i sølv og gull. Om halsen var eit band, og der stod: "Nattergalen frå keisaren av Japan er fattigsleg samanlikna med nattergalen til keisaren av Kina."

"Herleg!" sa alt folket om den kunstige fuglen, og mannen som hadde komme med han frå Japan, blei heidra med ein staseleg tittel.

"No må dei synge saman! For ein duett det skal bli!"

Og så laut dei synge saman, men det gjekk ikkje godt, for den ekte nattergalen song på sin måte, og den kunstige song mekanisk, og heldt ikkje heilt den same takta. "Kunstfuglen er utan skuld", sa musikkmeisteren, "han held rytmen taktfast, heilt som eg vil ha det." Dermed fekk kunstfuglen synge aleine. Han gjorde like mykje lykke som den ekte fuglen, og så hadde han jo mykje staselig pynt som glimta også.

Trettitre gongar song han same stykket og blei ikkje trøytt. Folk hadde gjerne høyrt han ein gong til, men keisaren meinte at no skulle den levande nattergalen også synge litt – men kor var han? Ingen hadde merkt at han hadde floge ut av det opne vindauget og vekk til dei grøne skogane sine.

"Kva kan det vere?" sa keisaren, og alle hoffolka skjente og syntest at nattergalen var mykje utakksam. "Men den beste fuglen har vi att", sa dei, og igjen måtte kunstfuglen synge. Det blei den trettifjerde gongen dei fekk det same stykket, men dei kunne det enno ikkje heilt ut, for det var vanskeleg. Seremonimeisteren roste fuglen og forsikra at han var betre enn den verkelege nattergalen, ikkje berre når det gjaldt korleis han såg ut med mange fine diamantar på seg, men også innvendig.

"For skjøner De, herr keisar, hos den rette nattergalen kan ein aldri rekne seg til kva som kjem, men hos kunstfuglen er alt fastlagt føreåt, og slikt kan ein finne ut meir av om ein opnar han og studerer kva som rører seg og korleis, og korleis det eine fører til det andre."

"Slik tenker eg òg!" sa dei alle, og neste søndag fekk seremonimeisteren lov til å halde fuglen opp for folket, så også dei fekk høyre han synge, sa keisaren. Folkestimen høyrde fuglen og blei fornøgde, men dei fattige fiskarane som hadde høyrt den ekte nattergalen, sa: "Det kling fint, og det liknar også, men det manglar noko, eg veit ikkje kva."

Den ekte nattergalen blei forvist frå landet, mens kunstfuglen fekk plass på ei silkepute tett ved senga til keisaren. Seremonimeisteren skreiv bøker om kunstfuglen, og slik gjekk eit heilt år. Då kunne keisaren, hoffet og veldig mange andre kvart minste klukk i songen til kunstfuglen, og dermed kunne dei synge med, og det gjorde dei. "Zizizi klukk-klukk"", song dei. Keisaren også.

Men ein kveld mens kunstfuglen song som best og keisaren låg i seng og høyrde på det, sa det "svupp" inni fuglen, og noko gjekk sund. "Surrrr" sa så mens hjula inni han snurra rundt, og så blei det stilt.

Keisaren straks sprang ut av senga og tilkalla livlegen sin, men kva kunne han hjelpe? Så henta dei urmakaren, og etter kvart fekk han fuglen nokolunde i stand, men han sa at dei måtte bruke fuglen berre lite, for tappane inni var blitt slitte og det var uråd å sette inn nye slik at musikken blei som før. Triste i hugen spela dei kunstfuglen berre ein gong i året etter det, for meir enn det våga dei ikkje.

Fem år gjekk, og så blei keisaren sjuk. Mange sørgde. Han kunne ikkje leve meir, sa folk, og ein ny keisar var alt peika ut. Folk stod i gatene og spurde førsteministeren korleis det gjekk med keisaren.

"P!" sa han og rista på hovudet.

Kald og bleik låg keisaren i den store, praktfulle senga si. Heile hoffet trudde han var daud, og skunda seg for å helse på den nye keisaren.

Det blei stilt i slottet. Men keisaren var enno ikkje daud der han låg. Vindauget hans var ope, og månen skein inn over keisaren og den kunstige fuglen.

Keisaren kunne nesten ikkje puste, for dauden sjølv hadde sett seg på han og tatt på seg gullkrona hans. Gjennom vindauget stakk keisarens mange gjerningar hovuda inn og såg på han, no når dauden hadde sett seg på hjartet hans. Nokre hovud såg mindre pene ut, dei var dei vonde verka hans. Andre hovud såg rimelig bra ut; det var gode gjerningar som tok mål av han der han låg i senga.

"Kjem du i hug?" kviskra det eine hovudet etter det andre, og så fortalde dei han så mykje at han tok til å kaldsveitte.

"Det var mykje eg ikkje visste!" sa keisaren febrilsk, "Musikk, musikk, slå på gongongen!" ropte han, "så eg slepp å høyre alt som desse hovuda fortel!"

Men hovuda heldt fram, og dauden nikka med vitande mine til det dei fortalde.

"Musikk, Musikk!" ropte keisaren desperat. "Velsigna gullfugl, syng, syng! Eg har lessa deg ned med gull og kostbare saker og eigenhendig hengt gulltøffelen min om halsen din, så syng, syng!"

Men fuglen stod stille. Der var ingen å trekke han opp, og dermed stod han bom stille. Dauden heldt fram med å sjå på keisaren, stille, så forferdeleg stille.

Då kom det herleg fuglesong frå ei grein rett utanfor vindauget. Det var den ekte nattergalen som hadde høyrt korleis det stod til med keisaren, og var kommen for å synge trøyst og håp til han. Mens han song, blei skapningane i skuggane bleikare og bleikare, og blodet tok til å renne fortare rundt i den svake keisarkroppen.

Dauden lytta også til fuglesongen, og sa, "Hald fram, vesle fugl!"

"Ja", sa fuglen, og song om kyrkegardar med busker, tre og friskt gras som var vætt av tårer frå etterlatne. Dauden fekk slik lengsel etter hagen sin, som han kalla kyrkjegarden; han sveva ut av vindauget som eit skoddeflak, og keisaren kunne sette seg opp i senga og puste friare igjen.

"Takk, takk!" sa keisaren, "du himmelske vesle fugl, eg kjenner deg nok! Eg dreiv deg vekk frå land og rike, og likevel har du sunge dei vonde minne frå meg og fridd hjartet mitt frå dauden! Korleis skal eg lønne deg?"

"Du har lønna meg allereie" sa nattergalen, "for eg fekk sjå tårer i auga dine den første gongen eg song for deg. Eit slikt syngagnar songarhjartet. Men sov no og bli frisk og fin igjen. Eg skal synge for deg imens."

Mens han song, fall keisaren i ein god og velgjerande søvn.

Sola skein inn gjennom vindauga då han vakna. Han kjende seg kjekkare. Ingen av tenarane hans var komne tilbake til han, for dei trudde han var daud. Men nattergalen sat enno og song.

"Du må alltid vere hos meg!" sa keisaren, "Du skal synge berre når du sjølv vil, og kunstfuglen slår eg i knas."

"Ikkje gjer det!" sa nattergalen. "Han har jo gjort det beste han kunne. Behald han som før! Men eg for min del kan ikkje bygge og bu i slottet - la meg heller komme når eg sjølv har lyst. Då vil eg sitte på greina utanfor vindauget der og synge for deg så du kan bli både glad og tankefull."

"Eg skal synge om dei lykkelege og dei som lir. Eg skal synge om godt og vondt som blir halde løynt for deg rundt om. For ein liten songfugl flyg vidt omring, til den fattige fiskaren, til taket på bondestua, til dei som er langt vekke frå deg og hoffet her. Eg held meir av hjartet enn keisarkrona. Eg kjem og syng for deg, men sei ikkje til andre at du har ein fugl som fortel frå land og folk; så kan dette gå."

Dermed flaug nattergalen vekk.

Tenarane kom snart inn for å sjå til keisaren sin. Dei trudde halvt han var daud, men mens dei stod dei, sa keisaren med eitt: "God morgon!"