Om AT-nummer, ATU-nummer og ML-nummer

"AT" viser til eit internasjonalt klassifiseringssystem for eventyr og skjemtesoger. AT-nummera har blitt ført vidare av ATU-nummer i eventyrkatalogen frå 2004. Det er rom for godt og vel 2500 enkle intrigar, plott, og variantar der (Uther, 2004). [Meir]

"Skjelettet" til ATU-systemet er her: (Grovsorteringa). Dessutan er mange eventyrtypar utan tildelte AT- og ATU-nummer til denne dag. Hundrevis og enda fleire.

❦❦❦❦

Kongsdottera på erta

ATU 704, Princess on the Pea. Hans Christian Andersen hadde høyrt forteljinga som barn, og det er truleg ho er rotfest i folklore, kanskje svensk tradisjon, for forteljinga er ikkje kjent i dansk, munnlig overlevering. Då forteljinga kom ut i 1835, mislikte danske kritikarar ho av mange grunnar, men seinare har det vel endra seg. [Wikipedia, s.v. "The Princess and the Pea"].

Tidlegare sov mange i halmen. Velståande skaffa seg madrassar (store "sekkar") fylt med halm, tang, gras, ull, fjør eller hestehår å sove på. I Vesten plasserte ein madrassen eit stykke over bakken eller golvet, og med ein karm rundt. Madrassar med innebygde spiralfjører, og madrasser av skumplast kom til på 1870-talet. Frå 1900-talet kunne madrassar bli masseprodusert for første gong.

Prinsessa på erta hadde neppe tjukke og fjørande madrassar som vi, om ho eigentleg fanst. Folk flest søv om lag ein tredel av livet sitt på madrassar - dei er ein viktig del av livet.[◦Meir om madrassar]

[Til eventyret]

Den misforståtte fuglen

Dette eventyret har Andersen lagd sjølv. Det blir dermed kalla eit kunsteventyr. Då veit ein kven som har laga det. For folkeeventyr veit ein ofte kven som fortalde dei for nedskrivarar, som Asbjørnsen og Moe. Kan hende endra nedskrivarane noko på historier dei fekk høyre også; dei redigerte og "sydde saman ulike versjonar. Asbjørnsen og Moe gjorde slikt også.

[Til Andersen-eventyret]

Nye keisarklede

Eventyret er omsett til over hundre språk. Andersens forteljing er basert på ei historie frå Libro de los ejemplos (eller El Conde Lucanor) frå 1335, av Juan Manuel, fyrsten over Villena. Eventyret stammar altså frå ei spansk samling med åtvarande forteljingar. Andersen kjente ikkje den spanske originalen; han las historia i tysk omsetting, og gjorde dessutan ein del tillempingar og endringar i versjonen sin. [Wikipedia, s.v. "The Emperor's New Clothes"]

I denne gjendiktinga er somt gjort ein heil del meir uklart enn i Andersens versjon. Det er med vilje, berre så det er sagt. Skikkeleg durkdrivne kan snakke uklart så folk mistyder det og narrast, meir eller mindre som følge av eigne, ubevisste tildriv dei ikkje rår så godt med.

Kor utbreidd er det å tale om slikt som neppe er synlig, og kven tener på det? Kor står til dømes himmelen i nett det biletet? Har pompøst kledde folk som "ber slikt eit slep", gode haldepunkt utanom berre å gå vidare i prosesjonar og forfekte saker og ting dei ikkje ser med anna enn fanatismens blinde auge, og utan å sjå dei sjølve? Maktar dei som lever på det usette og udokumenterte å vere retteleg fine? Det kan ein jo lure på, også om ein har bispen til morbror og slekta spekka med sokneprestar.

Kan det vere slik at paraderings- og prosesjonssykje går saman med fanatismens golde tildriv? Dei går ofte i spann! Det er leitt om dei rår grunnen aleine.

[Til eventyret]

Det far gjer, er aldri gale

Eventyr-typen som dette Anderson-eventyret er forma over, finn ein att i Gudbrand i Lia. Typen har ATU-nummeret 1415 og tittelen "Lucky Hans". [Uther, band 2, s 204-05].

[Til eventyret]

Grantreet

Somme historier får strøtankar etterhengt, andre får mykje gildare merknader der nokon fortel kva ho synest, korfor, i så fall, og følger opp med fakta om når diktaren skreiv verket sitt, korleis det er bygt opp, kva det kan likne eller vere lån ifrå, meir ifrå bakgrunnen for verket, når det blei gitt ut, korleis lesarar og kritikarar reagerte før, og korleis stoda er i vår tid. Får ein vite mykje slikt, blir ein for orientert å rekne. Då har ein fått gode svar på spørjeorda "Kven, kva, kor, korfor, korleis, når". Det er ikkje alltid ein finn svar på alle.

Somtid får eit resyme greie seg: Historia om ei gran som støtt vil vekse og bli større, bli skipsmast og reise vekk. Ho endar som julegran utan å forstå at stasen ho får hengt på seg, ikkje er berre for ho, men for andre. Livet hennar som såkalla kjendis blei overlag kort. Om vinteren blei ho sett opp på loftet. Der fortalde ho historier for musene og håpte å bli planta ut at når våren kom. Men i staden blei ho hogd opp til brensel og sett fyr på.

Resymeet utfylt: Somtid blir resymeet utfylt noko, kanskje med strøtankar som gir vink om moral: På eitt nivå er soga for barn, på eit anna for vaksne. Alle får høyre at det gjeld å verdsette kjendiseri-tilvære som rett ofte ber gale av stad. Det gjeld å ta vare på røtene sine og halde seg nær til det naturlege – det forstår ikkje den drøymande grana som endar som brensel etter å ha underhalde andre. Ho fekk oppfylt ein fin draum, og blei ikkje var draumens bakside før ho stod nokså einsam framfor bålet.

Spesielle saker: Som i mange andre forteljingar av Andersen kan andre enn menneske tale. Fuglane, vinden, sola snakkar med vesle-treet og oppmuntrar det til å verdsette eit liv i fred og ro der ingen kjem og utnyttar det ganske tankelaust så det går dukken.

Ein går ikkje som katten om den varme grauten til sist: Uskikken med avhogne juletre er ikkje biologisk likande. Ein får finne betre skikkar. Ei strømpe i stua kan høve, men finn du ein salsgal butikkeigar som går med på det?

[Til Andersen-historia]

Det er ganske sikkert!

"Det er ganske visst!" heiter eventyret på dansk. Det handlar om spreiing av rykte.

Apropos. Ein finn neppe noko gale i at kvinner og menn har tatt til å barbere vekk kroppshår for å sjå betre ut til badesesongen, men i kva grad liknar det å plukke av seg fjør? Og i kva grad er det biologisk velgrunna?

]Til Andersen-eventyret]

Nattergalen

"Nattergalen er eit kunsteventyr av Andersen. Det handlar om ein keisar som føretrekker ringlinga til ein juvelprydd, mekanisk fugl framfor songen til ein levande nattergal. Når keisaren er like ved å døy, syng nattergalen han frisk att.

Den reisevillige Andersen hadde ikkje vore i Kina, men "den svenske nattergalen", operasongaren Jenny Lind, gjorde eit overlag gromt inntrykk på han, om det kan ha noko med eventyret å gjere.

Ekte tvers gjennom mot etterlikningar. Temaet i eventyret - om ekte vare i forhold til mekanisk og ettergjort og etterlikna - er stadig aktuelt, og meir no enn før, for det finst mange fleire og meir raffinerte etterlikningar i verda enn på Andersens tid. The real thing har neppe falske fjør, og er jamt flott forma. Skapningar har slikt ved seg.

Vi kan vel også minnast at ein kan vere ute å køyre - biologisk talt - om ein berre syng for 'pæng', show og glam, og ikkje fordi ein har bra lyst til det. Men om song og songlyst blir utnytta til andre si vinning, i stor skala og over ein låg sko, då kan låke tider litt etter litt ha køyrd over oss. Slikt er vi ikkje kalla til å gi vår velsigning, meiner no eg.

[Meir: Wikipedia, s.v. "The Nightingale (fairy tale)"]

[Til Andersen-eventyret]

Klosshans

Andersen har arbeidt på eit folkeeventyr av typen ATU 853, The Hero Catches the Princess with Her Own Words, som hos Asbjørnsen og Moe heiter Kongsdottera som ingen kunne målbinde.

[Til eventyret]

Vesle-Klaus og Store-Klaus

Andersen har her arbeidt på eit folkeeventyr av typen ATU 1535, The rich and the poor farmer. Det tilsvarar Store-Per og Vesle-Per hos Asbjørnsen og Moe. [Meir: Uther, bd. 2, s. 267-69]

[Til eventyret]

Grisepassaren

Ordet "grisepassar" her i soga har i og for seg ikkje noko som helst med hestesport å gjere, trass i ord som "Jag är medryttare på en häst som bara grisepassar, det är inte så kul" og Hjälp! Mitt föl grisepassar. Her skal grisepassar bety ein som passer grisar. Før i tida gjekk grisane i det fri, både i Noreg og andre land, og kunne trenge å bli gjett og passa av mange grunnar.

Dingsar å bli lokka av. I "Svindedrængen" har Andersen sett saman eit eventyr av delar ein finn i folkeeventyr. Ein forsmådd friarprins med skikkeleg teknisk givnad forhandlar i land mange kyssar frå ei urøynd keisardotter, mister respekten for ho av di ho ter seg slik, og vil dermed ikkje ha ho. Ved å gi eventyret ei slik ending - fjernar Andersen seg frå den velprøvde slutten på tilsvarande folkeeventyr og nokre andre litterære eventyrkjelder. Hovering blir møtt med smask som slumpar til å fornedre. Der folkeeventyr fortel om ei høgferdig kongsdotter som mildnar i motgang og får ektemannen kjær mot slutten, lar Andersen ho fortvile over stoda si etter å ha blitt jaga vekk av far sin og droppa av han som gjekk inn for ho men som fekk ho i klemma. Eit folkeeventyr som liknar i mangt, er det om Håken Borkeskjegg, som er av eventyrtypen ATU 900, King Thrushbeard. Grimm-brørne har med eit eventyr av same slaget, "König Drosselbart" som omsett til engelsk har gitt namn til 900-gruppa av liknande eventyr King Thrushbeard på engelsk. Enda lenger attover: I ei italiensk eventyrbok, Pentameronen (1634) av Giambattista Basile, er ei forteljing om den høgferdige Cinziella og fyrsten av Belpaese som gjer kur til ho og så, etter grufull hemn over å ha blitt forsmådd, giftar seg med ho. Det finst mange andre forteljingar over ein slik leist, men Andersens eventyr skil seg altså ut i korleis det endar. [Jf. oversyn hos Uther, bd. 1, s. 523-24; og Pentameronen, 4. dag, 10. forteljinga]

Det gjeld kva som er bra for menneska i lag i verda. Som i eventyret om nattergalen (ovanfor) tar Andersen opp forholdet mellom naturleg og kunstig. Keisardottera som held av bra grejor og går langt for å få dei, har ikkje fatta at det levande har noko meir ved seg – og at det vi omgir oss med, kan forringe oss eller gjere oss rikare. Somme seier beint ut at somme dyr hjelper menneska å bli menneskelegare. No veit eg ikkje om det gjeld bjørnen, men ein kjekk katt vil vel passe somme.

Beinborga og steinborga. Ei anna side ved naturleg versus kunstig er dekt av ordet "Beinborga er betre enn steinborga (engelsk ordtak)." Når vi snakkar biologisk høgverd, er det faktisk slik, men det spørs også kor låk og fæl den som held til i beinborga er, og kor mykje gull som er i steinborga, med meir. I Nytestamentet kjem eit liknande syn fram: kroppen er det verkelege tempelet, er "ekte vare" - jf. 1 Korintarbrev 6:20 og 2. Korintarbrev 6:16. Salomos tempel når ikkje heilt opp i forhold til alt som går føre seg i kroppstempelet. [Jf. 1 Kongebok 6-9 osv.; 1 Korintarbrev 7:14-16; jf. Wikipedia, "Solomon's Temple"]

Med fare for gjentak: Når prestar skvettar vatn inst i gamletempelet, har vi ikkje noko som minner om befruktning i kroppstempelet? Ein kan kanskje fylle ut med det Paulus skriv om "frelsande samleie" - sidan basisen for fullbyrda ekteskapet før i tida var samleie. [Jf. 1 Kongebok 6-9 osv.; 1 Korintarbrev 7:14-16; jf. Wikipedia, "Solomon's Temple"]

Turistfoto, sauen og steinkyrkja. Så når vi er på turistferder og tar foto av mykje, kva er mest verdifullt som ferdaminne? Det blir vene, rørlege "beinborger" (skapningar) framfor steinkyrkjer av alle slag. Landskap kan også vere fine når det er godt vér. Heilt enkelt: Sauen som går og beitar fredfylt framfor steinkyrkja, har mest ved seg av dei to, om enn ikkje høgaste prislappen. Maktar ein ikkje sjå og verdsette biologisk verd og ta rimelig bra følger av det biologiske høgverdet - og det biologiske mangfaldet - går det jo nedetter, også for planeten. Andersen har vel ein aldri så liten, minneverdig bodskap he mellom linjene. Mellom linjene - der får ein lese så mykje . . .

[Til Andersen-eventyret]

Barnet i grava

Sank gode minne ved kvalitetstid saman, t.d. Før eller sidan kjem vel dauden til nokon som står nær, og til sist ein sjølv. Prosessen med å forsone seg med det som ikkje er til å vende, går gjennom visse fasar, som blir noko ulikt skildra i faglitteraturen (psykologien). Det gjeld å ta vare på gode minne og kanskje lære eitkvart av dei vonde, og i somme tilfelle å halde fram å leve trass mangt og mykje.

Sorgprosessen tar si tid. Dette er eit kunsteventyr eg har korta av. Forteljinga skildrar starten av emnet "handtering av suter og sorger" bra, for det blir halde for god latin å unngå å gå i stå ved å mure seg inne, det vil seie isolere seg for mykje. Engelsk Wikipedia har med ein heil del meir og meir utførleg om sorg og sørgeprosessen enn den tilsvarande innføringa på norsk, dansk og svensk - og så finst god faglitteratur til hjelp også. Eg vil nemne boka The Grief Recovery Handbook av John W. James og Russell Friedman (2009). Boka er omsett til svensk og har her tittelen Sorgbearbetning: ett handlingsprogram för känslomässig läkning vid dödsfall, separationer och andra förluster (Svenska institutet för sorgbearbetning, 2004). [Wikipedia, s.v. "Grief"].

Forskjellar kjem fram. Når alt dét er sagt, høver det å få fram at folk er forskjellige, og mykje i verda er individuelt forma. Så mang ein kan vel uttrykke sorg på til dels eigne måtar.

[Til forteljinga]

Potetene

Andersen fortel frå europeisk kulturhistorie! Stykket er klassifisert som Andersen-eventyr 164: Kartoflerne.

[Til eventyret]