Når verda går imot meg, og det let ho sjeldan vere når høvet byr seg, har det alltid verka godt å ta ei friluftsvandring mot bekymring og uro. Kva som hadde vore i vegen denne gongen, hugsar eg ikkje no meir. Men det som står klart for meg enno, er at eg ein ettermiddag om sommaren for nokre år sidan vandra oppover engene på austsida av Akerselva med fiskestonga i handa, forbi Torshaug og Sandaker gjennom Lillohagen til Oset ved Maridalsvatnet.

Den klare lufta, høylukta, blomsterlukta, gåinga, fuglekvitteret og dei friske luftningane ved elva oppliva hugen min i høg grad. Då eg kom over brua ved osen, tok sola til å helle mot åsranda. Snart lånte ho kveldskyene den beste glansen sin, for at dei ei kort stund kunne fryde seg ved den framande prakta og spegle seg i dei klare bølgene, og snart braut ho gjennom skydekket og sende ut ei lysstrime som danna gylne stigar i dei mørke barskogane på den andre sida av vatnet. Etter den varme dagen førde kveldsvinden med seg ei forfriskande lukt frå granene, og dei fjerne, klingande, døyande tonane av kveldssongen til gauken stemde hugen til vemod. Mekanisk følgde auget mitt flugene eg hadde kasta ut, etter som dei blei førde med straumen. Sjå, der sprang ein gyllen fisk - snøret fór surrande av snella, og då eg heldt ho fast, stod stonga bøygd som eit tønneband: det måtte vere ein aure på tre kvart kilo. No var det ikkje tid til å falle i stavar over granlukt og gaukegal; ein kunne trenge det vesle åndsnærværet sitt for å bringe fisken i land. For straumen var strid og fisken sprek, og eg hadde ingen håv, så eg måtte gi ut snøre og vinde inn att to gongar før han let seg tvinge til å gå med straumen inn i ei lita vik, der han heldig blei brakt i land og viste seg å vere ein vakker, raudflekka aure, omtrent så stor som eg hadde tenkt.

Eg heldt fram å fiske på vestkanten nedetter elva, men berre småaurar snappa etter flugene mine, og ei sneis stykke var alt eg fekk.

Då eg kom til Brekkesaga, var himmelen overskya. Det var alt temmeleg mørkt, berre ved den nordvestlege randa av synskrinsen stod ein eplegrøn strime som kasta eit dempa lys på den stille flata til sagdammen. Eg gjekk ut på lensa [1] og gjorde nokre kast, men med lite hell. Ikkje eit pust rørde seg, vinden syntest å ha gått til kvile, og berre flugene mine fekk det blanke vatnet til å skjelve.

Ein halvvaksen gut som stod bak meg oppi bakken, rådde meg til å "harve med fløtt!" - ein heil klase meitemark på kroken, som blir dratt støytvis bortetter vassflata - og baud seg til å skaffe agn. Eg følgde rådet, og forsøket lykkast over forventning. Ein aure på ein halv kilo beit straks på kroken og blei, ikkje utan vanskar, bringa opp på den ulaglege landingsstaden. Men dermed var det også forbi. Ikkje eit napp meir var å merke, ingen fisk krusa vatnet i den stille dammen. Berre når flaggermusene skaut ned etter insekt, danna det seg stundom sitrande ringar som breidde seg ut over den blanke flata.

Framfor meg låg det indre av saga klart opplyst av ein logande skorsteinseld. Saga var i full gang, men det såg ut som om hjul, blad og vektstong ikkje blei styrte eller leia av menneskeleg vilje og hand no, men berre gjekk som eit leiketøy for kvernknurren [2] eller det lune og usynlege grepet til fossegrimen [3]. Men jo, til slutt viste det seg menneske også. Ein fór med ein veldig fork ut på tømmeret i dammen for å hale ein stokk inn i tømmerrenna og sette heile flata i bølgande rørsle. Ein annan kom hastig fram med øks i handa for å benke tømmerstokken og kaste ut det runde ytterbordet, som brakande styrta ned i djupet. Det suste og bruste, kvein og klang der innefrå. Stundom blei eit blinkande sagblad sett i rørsle for å sage av kubbane eller dei ujamne endane på stokkane, likt eit jutulsverd som fekta med natteandane.

Nordanfrå kom det nokre kalde gufs nedetter elvedraget. Dei let meg kjenne at eg var våt og trøytt, og eg bestemde meg derfor til å gå inn og kvile meg litt ved elden i sagstova [4]. Eg ropte på guten, som enno stod og kopte nedved bredda, og bad han ta fiskekorga som eg hadde sett att, og følge etter over lensa. Dei glatte stokkane huska så vatna skvalpa over for kvart steg eg tok.

Ved den eine skorsteinen i saga sat ein gammal, gråskjegga arbeidsmann med raud hue ned over øyra. Skuggen av skorsteinen hadde skjult han for meg før. Då han høyrde eg gjerne ville kvile og varme meg litt, tok han straks ein stokkeknubb og laga eit sete til meg ved elden.

"Det var ein lekker fisk", sa den gamle, han tok den siste auren eg hadde fått, i handa, "og det er ein hakefisk også; han veg mest tre kvart kilo. Han har De sikkert fått i dammen her?"

Eg medgav det, og mannen, som lét til å vere ein ivrig fiskar, la i veg med å fortelje om dei store aurane han hadde fått i området for tretti år sidan, då han kom her ut frå Gudbrandsdalen. Han klaga like hjarterørande som Sir Humphry Davy i si Salmonia over korleis det blei mindre fisk og meir sagflis.

"Det blir mindre fisk", sa han, med ei stemme som trengde gjennom sagduren, "for slik ein gullhake [5], ikkje større enn han der, er det sjeldan å få no. Men sagflisa, ho blir det meir av år for år, og ein kan ikkje undrast over at fisken ikkje går ut i elva, for lèt han opp kjeften og skal ta ein svelg reint vatn, så får han heile kroa full av sagflis og mukkar [6]. Den fordømte sagflisa! - men det er jo saga som gir oss brød, både meg og mine. Likevel blir eg så arg når eg tenker på dei svære, tjukke fiskane eg drog her i gamle dagar."

Imens var guten kommen etter med fiskekorga, men han såg ut til å vere ille til mote over all larmen og uroa i saga. Forsiktig trødde han på golvbreiddene, og på fjeset hans såg eit kor han otta vatnet som bruste mellom hjula under føtene på han.

"Her er det fælt å vere, gi eg var vel heime", sa han.

"Høyrer du ikkje heime her?" spurde eg.

"Kva er det for ein kar då, kor er du ifrå?" spurde den gamle.

"Eg er frå Gamlebyen, og så har eg vore hos fullmektigen på Brekke med eit brev for lensmannen. Men eg er så redd for å gå aleine i mørke", svarte guten, som heile tida hadde halde seg nær meg.

"Skjems du ikkje å syte for slikt så stor og lang du er", sa den gamle, men litt etter la han trøystande til: "Rett no kjem månen opp, og du får nok følge med denne karen her."

Eg lovde den mørkredde følgeskap like til Beierbrua, og det lét til å gjere han litt rolegare. Men saga stansa, og to av karane gav seg i ferd med å file og skjerpe sagblada med ein kvinande lyd som gjekk til marg og bein - så gjennomtrengande var lyden at han om natta ikkje sjeldan klang frå dei fjerne sagene heilt ned til byen gjennom fosseduren. Han lét til å verke utriveleg på nervane til den mørkredde guten.

"Huff, her torde eg ikkje vere ei natt for mykje godt", sa han og stirde omkring seg som om han venta å sjå ein nøkk komme opp gjennom golvet, eller ein nisse i kvar krok.

"Ja, eg har då vore her mang ei natt, eg", sa gamlingen. "Ikkje har eg hatt stort for det heller."

"Eg har høyrt av mor at det skal vere så mykje trollskap og fanteri i slike sager og kvernhus", kom det skremt frå guten.

"Eg har ikkje merka noko, eg kan ikkje seie det", sa den gamle. "Vatnet har nok blitt slått av og sett på for meg imellom når eg har dorma litt på saga om natta, og imellom har eg høyrt det har tusla i dei avrunda plankeborda [7], men sett noko har eg aldri. Folk trur ikkje på slikt heller no", sa han, og skotta spørjande bort på meg, "og dermed så tør det ikkje våge seg fram; folk er for kloke og bokkunnige no til dags."

"Det kan du ha rett i", sa eg, for eg merkte godt at det låg noko skjult bak det blikket han sende meg, og ville heller ha han til å fortelje gamle historier enn å innlate meg på å drøfte tvilen hans og påstanden om at opplysninga skulle vere eit skremsel for nissar og underjordiske. "Det kan du ha rett i på ein måte. I gamle dagar var folk sterkare i trua på all slags trollskap. No lèt dei som dei ikkje trur på det for å synast kloke og opplyste, som du seier. Men i fjellbygdene høyrer ein enno at dei underjordiske viser seg, tar folk inn til seg, og slikt. No skal du", føyde eg til for rett å få han på gli, "no skal du berre høyre ei historie som skal vere hendt ein stad, men kor og når det er hendt, det kan eg ikkje minnast.

Kvernknurren

Det var ein mann som hadde ei kvern ved ein foss, og der var det også ein kvernknurr. Om mannen, som skikk er på somme stadar, gav han lefse med påklint smør og juleøl for å auke mjølet, har eg ikkje høyrt. Men det er ikkje rimeleg, for kvar gong han skulle male, tok kvernknurren fatt i kvernkallen [8] og stansa kverna så han ikkje fekk malt. Mannen visste godt at det var knurren, og ein kveld han skulle male, tok han med seg ei gryte full av bek og tjøre og gjorde opp eld under. Då han sleppte vatnet på vasshjulet, gjekk det ei stund, men så blei kverna stansa, som han hadde venta. Han stakk og slo etter kvernknurren nedi renna og omkring kvernkallen, men det hjelpte ikkje. Til sist opna han døra som gjekk ut til vasshjulet og renna. Men då stod kvernknurren midt i døra og gapte, og gapet var så digert at underkjeften var ved dørstokken og overkjeften ved dørbjelken.

"Har du sett så stort gap?" sa han.

Mannen fór etter bekgryta som stod og kokte, slo ho i gapet på han, og sa: "Har du kjent noko så kokande heitt?" Då sleppte kvernknurren vasshjulet og sette i eit fælt brøl. Sidan har han verken vore sett eller høyrt der, og heller ikkje har han hindra folk i å male."

"Ja", sa guten, som med blanding av frykt og nyfikne hadde følgt forteljinga mi, "dette har eg høyrt av bestemor mi, og ho fortalde ein annan stubb også om ei kvern.

Sjølv

Det var oppå landet ein stad. Ingen kunne få malt der, for det var så fullt av trollskap. Men så ein kveld var det ei fattigkjerring som var så nødig om å få malt litt. Ho bad om ho ikkje kunne få lov til å male der om natta.

"Nei, gudbevarast", sa mannen som eigde kverna, "det går ikkje an at du mel der i natt - det kjem nok til å spøke både for deg og kverna då", sa han.

Men kjerringa sa ho trong slik å få malt, for ho hadde ikkje mjølsmulen å koke velling av og ikkje matbeten å gi ungane. Til slutt fekk ho lov til å gå på kverna og male om natta.

Då ho kom dit, gjorde ho opp varme under ei stor tjøregryte som stod der. Ho fekk kverna i gang og sette seg til å binde på ei hose i skorsteinen. Om ei stund kom det inn eit kvinnfolk og helste på ho.

"God kveld du", sa ho til kjerringa.

"God kveld", sa kjerringa, ho blei sittande og binde.

Men rett som det var, tok ho som var kommen inn, til å kare varmen utover skorsteinen. Kjerringa raka det i hop att, ho.

"Kva er namnet ditt då?" sa den underjordiske til kjerringa.

"Eg heiter Sjøl eg", sa kjerringa.

Denne syntest den andre var eit rart namn, og tok til å kare varmen utover skorsteinen att. Kjerringa blei sint og tok til å skjelle og kare det i hop att. Dette dreiv dei på med ei lang stund. Men best det var, fekk kjerringa velta tjøregryta nedover den andre. Ho til å huje og skrike, og så rende ho ut og ropte:

"Far, far, Sjøl har brent meg!"

"Har du sjølv gjort det, så får du sjølv ha det", sa det borti berga."

"Det var godt det ikkje gjekk gale med den kjerringa", sa den gamle gråskjeggen. "Ho kunne gjerne ha brent opp både seg sjølv og kverna. Då eg var heime, høyrde eg snakk om slikt noko. Det skulle hendt der i gamle dagar.

Skreddaren som passa kverna

Det var ein gardmann der som hadde ei kvern, og ho brann for han to pinsekveldar på rad. Då det lei mot pinsetid tredje året, var det ein skreddar hos han og sydde helgeklede.

"Skal tru korleis det går med kverna denne gongen, skal tru om det skal brenne i natt også?" sa mannen.

"Det skal ikkje ha noka nød med det", sa skreddaren, "gi meg nøkkelen, så skal eg passe kverna."

Den tykte mannen var både vel og bra, og då det lei på kvelden, fekk skreddaren nøkkelen og gjekk ned i kverna - ho var tom enda, for ho var nybygt. Så sette han seg midt på golvet, tok kritet sitt og slo ein stor ring rundt omkring seg, og rundt om den ringen skreiv han fadervår, og så var han ikkje redd, om så sjølve fanden skulle komme.

Då det var midt på natta, flaug døra opp med eitt, og inn kom det så tjukt med svarte kattar at det yrde. Dei var ikkje seine før dei fekk ei gryte på peisen og til å legge på under så det tok til å brase og frase i gryta, som om ho var full av kokande bek og tjøre.

"Hå, hå", tenkte skreddaren, "heng det slik i hop", og ikkje før hadde han sagt det, før ei av kattane skauv labben bak gryta og ville velte ho.

"Scht katte, du brenner deg!" ropte skreddaren.

"Scht katte, du brenner deg! seier skreddaren til meg", sa katta til dei andre kattane, og alle saman bort frå peisen og til å hoppe og danse rundt om ringen. Men rett som det var, luska katta bort til peisen att og ville skubbe over ende gryta.

"Scht katte, du brenner deg!" skreik skreddaren, og skremde ho ifrå peisen.

"Scht katte, du brenner deg, seier skreddaren til meg", sa katta til dei andre kattane, og alle saman til å danse og hoppe, og rett som det var, var dei borte og prøvde å velte gryta att.

"Scht katte, du brenner deg!" skreik skreddaren, og tok slik i at dei fór bortetter golvet, den eine over den andre, og så tok dei til å hoppe og danse som før.

Så slo dei krins utanom ringen og tok til å danse rundt ikring han, snøggare og snøggare, og til slutt så snøgt at det gjekk reint rundt for skreddaren, og dei glodde på han med slike store, fæle auge, som om dei ville ete han levande.

Men best som det var, stakk den katta som hadde vore i ferd med å velte gryta, labben sin innanfor ringen, just som ho hadde hug til å få tak i skreddaren. Men då skreddaren såg det, løyste han på telgekniven og heldt han ferdig. Rett som det var, slo katta labben innanfor ringen att, men i same blinken hakka skreddaren labben av, og alle kattane ut det fortaste dei vann, med ul og skrik.

Men skreddaren la seg i ringen og sov til sola stod langt inn på golvet til han. Så stod han opp, låste att kverna og gjekk opp på garden.

Då han kom inn i stova, låg både mannen og kjerringa enda, for det var pinsemorgon.

"Signe dagen", sa skreddaren, og gav mannen handa.

"Takk, deg også", sa mannen, og han blei både glad og undren då han fekk sjå att skreddaren.

"Signe dagen, mor", sa skreddaren og baud kjerringa handa.

"Takk, deg også", sa kjerringa. Men ho var så bleik og såg så rar og forstyrra ut, og handa si gøymde ho under fellen. Men til slutt retta ho fram den venstre til han. Og då skjønte skreddaren korleis det hadde seg, men kva han sa til mannen og korleis det gjekk kjerringa sidan, det veit ikkje eg."

"Møllarkjerringa var trollkjerringa sjølv, ho då?" spurde guten.

"Kan vete det", sa gamlingen. [9]

Det var nesten ikkje råd å høyre eit ord lenger, for saga gjekk med sus og med brus igjen. Månen var oppe og trøyttleiken vekk etter den korte kvilen. Eg sa derfor farvel til den gamle og gjekk elvedraget og myrene ned i dalen. Opp over røyksløret frå byen reiste Akershus seg med tårna sine, dei tredde klart fram mot fjordspegelen, som Nesodden kasta seg langt ut i som ein mektig slagskugge. Himmelen var ikkje ganske rein, og det var litt drag i skyer og luft. Månelyset blanda seg med demringa til sommarnatta og dempa omrissa i forgrunnen av det landskapet som strekte seg framfor føtene våre. Men over fjorden låg måneskinet blankt og strålande, mens Asker- og Bærumsåsane heva seg over kvarandre i svartblå skygningar og danna den fjerne ramma til landskapet.

Oppfriska av det kjølige badet frå nattedoggen, sende fiolar og andre nattblomster den ljuve lukta si utover engene, men frå myrene og bekkedraga kom av og til klamme luftningar som isna gjennom meg.

"Huff, det grøssar i meg", ropte følget mitt. Han trudde at desse luftningane var pusta av natteandane, og meinte å sjå ei trollkjerring eller ein katt med gloande auge i kvar busk som rørte seg i vinden.

Ord

1. lense: Rekke av samanbundne stokkar til å fange opp tømmer i elvedrag og sjøar.
2. kvernknurr: overnaturleg vesen som folk trudde heldt til ved kverner og sagbruk.
3. fossegrim: i folketrua: overnaturleg vesen (vette) som held til i og under fossar, særs flink i felespel og særleg oppfatta som læremeister for folkelege felespelarar.
4. stue og stove kan brukast om kvarandre. Men her får stove stå for hus og hytte, og stue for innvendig rom. – Før var det elles ganske vanleg med mange små stover (hus) innved kvarandre i gardklynger.
5. gullhake: hakefisk, fjellaurehann, gullglinsande og med ei hakeforma forlenging av kjeven.
6. mukk: storing; svært stor.
7. avrunda plankebord: her stod bakhun, som er det yttarste bordet som blir skore av ein stokk, og som derfor er rundt på eine sida.
8. kvernkall: vasshjul med skovlar.
9. trollkatt i folketrua er ei omskapt trollkjerring (såra som katten får, viser seg også på trollkjerringa når ho blir skapt om att. [Store norske leksikon])

~ೞ⬯ೞ~

Ein gammaldags julekveld

Vinden peip i dei gamle lønnene og lindene utanfor vindauga mine. Snøen fauk ned gjennom gata, og himmelen var så mørk som ein desemberhimmel kan vere her i Kristiania [1]. Humøret mitt var like mørkt. Det var julekveld, den første eg ikkje skulle vere ved den heimlege arnen. For noka tid sidan var eg blitt offiser, og hadde tenkt å glede dei gamle foreldra mine ved å vere hos dei, hadde håpt å vise meg for damene i heimbygda i glans og herlegdom. Men ein nervefeber brakte meg på hospitalet.

Eg hadde komme ut derifrå først for ei vekes tid sidan, og eg var no i den mykje lovpriste rekonvalesent-tilstanden. Eg hadde skrive heim etter Storborken og fars finnmutt [2], men brevet kunne knapt nå fram til dalen før andre juledag, og først oppunder nyttår kunne hesten ventast hit. Kameratane mine var reiste frå byen, og eg hadde ikkje ein familie eg kunne hygge meg ved. Dei to gamle jomfruene som eg losjerte hos, var visstnok godslege og snille menneske, og dei hadde tatt seg av meg med stor omhug i starten av sjukdommen min. Men heile veremåten deira var altfor mykje av den gamle verda til heilt å falle i smak hos unge. Tankane deira var helst ved fortida, og når dei, som ofte kunne hende, fortalde meg historier om byen og forholda i han, minte det både ved innhald og ved den naive oppfatningsmåten om ei svunnen tid.

Huset dei budde i, stemde også godt overeins med dette naive gammaldamevesenet. Det var ein av desse gamle gårdane i Tollbodgata, med djupe vindauge, lange skumle gangar og trappar, mørke rom og loft der ein uvilkårleg måtte tenke på nissar og spøkeri, nett ein slik gard som Mauritz Hansen har skildra i forteljinga si: "Den gamle med kysa" - kanskje det var den same. Omgangskrinsen til vertinnene mine var dessutan svært innskrenka; utanom ei gift søster kom det aldri andre enn eit par keisame madammer. Det einaste opplivande var ei vakker søsterdotter, og nokre muntre, livlege brorbarn som eg alltid måtte fortelje eventyr og nissehistorier.

Eg prøvde å live meg opp i einsemda og den mismodige stemninga mi ved å sjå på alle dei mange menneska som ferdast opp og ned i gata i snøfokk og vind, med raudblå nasar og halvlukte auge. Det begynte å more meg å iakkta livet og annsemda som herska over i apoteket: døra stod ikkje ein augeblink, tenestefolk og bønder strøymde inn og ut og gav seg til å studere underskriftene når dei kom ut på gata igjen. Det såg ut til at nokon greidde å tyde dei. Men andre stod lenge og grunda og rista tvilande på hovudet; oppgåva var nok for vanskeleg for dei.

Det skumra. Eg kunne ikkje skilje fjesa lenger, men stirde over på den gamle bygningen. Slik som apoteket var då, stod det som eit minne om bygningskunsten i Kristian den fjerdes tider, med dei mørke, raudbrune veggane sine, spisse gavlar og tårn med verhanar og blyvindauge. Berre svana var då som no mykje stødig, med gullring om halsen, ridestøvlar på føtene og vengane spent til flukt. Eg var nettopp i ferd med å fordjupe meg i vurderingar over fengsla fuglar då eg blei avbroten av støy og barnelatter i siderommet og ei svak, jomfrunalsk banking på døra.

Etter eg sa "Kom inn", kom den eldste av vertinnene mine, jomfru Mette, inn med eit gammaldags kniks, spurde korleis eg hadde det, og bad meg med mange omsvøp ta til takke hos dei om kvelden. "De har ikkje godt av å sitte så aleine her i mørket, snille herr løytnant", la ho til. "Vil De ikkje komme inn til oss med det same? Gamle mor Skau og småjentene til broren min er også komne. Kanskje det vil muntre Dykk litt. De heldt jo så mykje av dei glade barna."

Eg følgde den vennlege innbydinga. Eit bål som blussa i ei stor firkanta kasse av ein kakkelomn, kasta eit raudt, uroleg lys ut i rommet gjennom den vidopne omnsdøra der eg gjekk inn. Rommet var svært djupt, og møblert i gammal stil med høgrygga russlêrstolar og ein av desse kanapéane [3] som er berekna på fiskebeinsskjørt og storksnabelstilling [4]. Veggane var prydde med oljemåleri, portrett av stive damer med pudra frisyrar, av Oldenborgarar og andre kjende personar i panser og plate eller raude kjolar.

"De må sanneleg orsake, herr løytnant, at vi ikkje har tent lys ennu", sa jomfru Cecilie, den yngre søstera, som til dagleg blei kalla Sillemor. Ho kom meg i møte med eit kniks som var make til søstera sitt, "men barna tumlar seg så gjerne ved elden i skyminga, og mor Skau hygger seg også med ein liten prat i omnskroken."

"Prat meg her, prat meg der, du koser deg sjølv med ein faddersladder i skreddartimen [5], Sillemor, og så får vi skulda", svarte den gamle, trongbrysta dama som blei kalla mor Skau. "Nei sjå, god kveld, far! Kom og sett Dykk her og fortel meg korleis det er med Dykk. De er mi sann blitt dyktig avpela", sa ho til meg og kneisa over kor svampete trivelig ho var.

Eg måtte fortelje om sjukdommen min, og tolte til gjengjeld ei svært lang og omstendeleg forteljing om gikta og astma-plagene hennar. Heldigvis blei forteljinga avbroten ved at barna kom larmande inn frå kjøkkenet, der dei hadde gjesta det gamle husinventaret Stine.

"Faster, veit du kva Stine seier, du?" ropte ein liten vever brunøyd ting. "Ho seier at eg skal vere med på høyloftet i kveld og gi nissen julegraut. Men eg vil ikkje, eg er redd for nissen!"

"Å, det seier Stine berre for å bli kvitt dykk. Ho tør ikkje gå på høyloftet i mørke sjølv, tulla, for ho veit nok ho éin gong er blitt skremd av nissen", sa jomfru Mette. "Men vil de ikkje helse på løytnanten då, barn?"

"Å nei, er det deg, løytnant, eg kjende deg ikkje, så bleik du er! Det er så lenge sidan eg såg deg", ropte barna i munnen på kvarandre og flokka seg om meg. "No må du fortelje oss noko morosamt, det er så lenge sidan du fortalde! Å, fortel om Smørbukk, snille deg, fortel om Smørbukk og Gulltann!" Eg måtte fortelje om Smørbukk og hunden Gulltann og enda varte opp med eit par nissehistorier om Vaker-nissen og Bure-nissen som tok høy frå kvarandre og møttest med høybørene sine på nakken og slost så dei blei borte i ei høysky. Eg måtte fortelje om nissen på Hesselberg, som erta gardshunden til mannen kasta han utover låvebrua. Barna klappa i hendene og lo. "Det var til pass til den stygge nissen, det", sa dei, og kravde meire.

"Nei, no plagar de løytnanten for mykje, barn", sa jomfru Cecilie. "No fortel nok faster Mette ei historie."

"Ja, fortel, faster Mette!" ropte dei alle saman.

"Eg veit heilt ikkje kva eg skal fortelje", svarte faster Mette, "men sidan vi er komne på snakk om nissen, så skal eg også fortelje litt om han."

Frisk på levra

Faster Mette fortalde: "De hugsar vel gamle Kari Gausdal, barn, som var her og bakte flatbrød og lefse, og som alltid hadde så mange eventyr å fortelje?"

"Å ja!" ropte barna.

"No, gamle Kari fortalde at ho tente på Vaisenhuset her for mange år sidan. Den gongen var det enda meir einsamt og trist enn det er no, på den kanten av byen, og det er ein mørk og skummel bygning, Vaisenhuset. No, då Kari var kommen dit, skulle ho vere kokke, og ho var ei svært flink og fiks jente. Ei natt skulle ho stå opp og brygge. Så sa dei andre tenarane til ho: "Du må akte deg så du ikkje står for tidleg opp. Før klokka to må du ikkje legge på det ihop-rørte maltet."

"Korfor det?" spurde ho.

"Du veit då vel det at det er ein nisse her, og du kan nok vite at han ikkje vil uroast så tidleg, og før klokka to må du slett ikkje ha på maltet", sa dei.

"Pytt, ikkje verre", sa Kari, ho var svært frisk på levra. "Eg har ikkje noko å gjere med nissen. Kjem han til meg, så skal eg nok føyse han på dør."

Dei andre sa ho skulle akte seg, men ho heldt ved, og då klokka vel kunne vere litt over eitt, stod ho opp og la under bryggekjelen og hadde på malten. Men kvart augeblink slokna det under kjelen, og det var liksom éin kasta dei brennande trestykka utover skorsteinen, men kven det var, kunne ho ikkje sjå. Ho tok og samla dei brennande vedskiene den eine gongen etter den andre, men det gjekk ikkje betre. Og bryggemaltet ville heller ikkje gå. Til sist blei ho kei av dette, tok ei brennande vedski og sprang med både høgt og lågt, og svinga ho og ropte:

"Pakk deg dit du er kommen frå! Trur du at du skal skremme meg, tar du feil."

"Tvi vørde deg då!" svarte det frå ein av dei mørkaste krokane. "Eg har fått sju sjeler her i garden, og tenkte eg skulle få den åttande også."

Sidan den tida var det ingen som såg eller høyrde noko til nissen på Vaisenhuset, sa Kari Gausdal."

"Eg blir redd, nei du skal fortelje løytnant. Når du fortel, så blir eg aldri redd, for du fortel så morosamt", sa ein av dei små. Ein annan foreslo at eg skulle fortelje om nissen som dansa halling med jenta. Det var noko eg svært nødig innlét meg på, for det høyrde song til. Men dei ville på ingen måte la meg sleppe, og eg begynte allereie å kremte for å førebu den overlag uharmoniske stemma mi til å synge hallingdansen som høyrde til, då den vakre søsterdottera kom inn - til glede for barna og frelse for meg.

"Ja no, barn, no skal eg fortelje, dersom de kan få kusine Lise til å synge hallingen for dykk", sa eg då ho tok plass, "og så dansar de sjølve, ikkje sant?" Kusina blei overhengt av dei små, og lova å utføre dansemusikken, og eg fortalde:

Hallingnissen

"Det var ein stad, eg trur nesten det var i Hallingdal, ei jente som skulle gå med fløytegraut til nissen. Om det var ein torsdagskveld eller ein julekveld, det kan eg ikkje hugse, men eg trur visst det var ein julekveld. No syntest ho det var så synd å gi nissen den gode maten, åt så sjølv fløytegrauten, og drakk feittet på kjøpet, og gjekk på låven med havremjølsgraut og sur mjølk i eit grisetrau. "Der har du trauet ditt, styggen!" sa ho. Men ho hadde ikkje sagt det, før nissen kom farande og tok ho og begynte ein dans med ho. Det heldt han på med til ho låg og hiksta, og då det kom folk på låven om morgonen, var ho meir daud enn levande. Men så lenge som han dansa, song han" - her overtok jomfru Lise partiet til nissen og song i hallingtakt:

"Å du har ete opp grauten for tomten [6] du
å du skal få danse med tomten du!"
"Å har du ete opp grauten for tomten du
så skal du få danse med tomten du!"

Eg hjelpte til med å trampe takta med begge føtene, mens barna støya og jublande tumla seg mellom kvarandre på golvet.

"Eg trur de set stua på taket med det same, barn. De støyar så det verkar i hovudet på meg", sa gamle mor Skau. "Ver no rolege litt, så skal eg fortelje dykk nokre historier."

Det blei stille i stua, og madamma tok til orde.

Nissen med raud hue

"Folk fortel no så mykje om nissar og hulder og slikt, men eg trur ikkje stort av det. Eg har verken sett den eine eller den andre av dei - eg har no ikkje vore vidt i livet mitt heller - og eg trur det er snakk. Men gamle Stine ute, ho har sett nissen, seier ho. Då eg gjekk for presten, tente ho hos foreldra mine. Til dei kom ho frå ein gammal skipper, som hadde halde opp å fare. Der var det så stilt og roleg. Aldri kom dei til andre, og ikkje kom det andre til dei, og skipperen var aldri lenger enn ned på brygga. Eg minnest godt han gjekk dit i tøflar og kvit natthue, med lang pipe og ein sid, perlegrå frakk med stålknappar. Alltid gjekk dei tidleg til sengs, og det var ein nisse der, sa dei.

"Men så var det ein gong", sa Stine, "då kokka og eg sat oppe ein kveld i jentekammerset og skulle stelle og sy for oss sjølve og det lei til sengetid, for vektaren hadde alt ropt ti. Det ville ikkje gå med syinga og stoppinga, for kvart augeblink kom Jon Blund [7]. Rett som det var så nikka eg, og rett som det var så nikka ho, for vi hadde vore tidleg oppe og vaska om morgonen. Men som vi sat slik, høyrde vi eit forferdeleg rabalder ute i kjøkkenet. Det var liksom éin slo alle tallerkenane saman og kasta dei på golvet. Vi fór opp og eg skreik: "Gud trøyste oss, det er nissen!" Og eg var så redd at eg ikkje torde sette ein fot i kjøkkenet.

Kokka var nok fælen, ho også, men ho tok mot til seg. Og då ho kom ut i kjøkkenet, låg alle tallerkenane på golvet, men ikkje éin av dei var sund, og nissen stod i døra med raud hue på og lo så inderleg godt.

Men no hadde ho høyrt at nissen iblant skulle la seg narre til å flytte når ein bad han om det, og sa det var rolegare for han på ein annan stad. Og så hadde ho lenge spekulert på å gjere han eit puss, sa ho, "og så sa ho til han det - ho skalv litt i målet - at han skulle flytte over til koparslagaren tvers over gata. Det var sant nok også", sa ho til meg, "men du veit nok det at meisteren var oppe og i arbeid med alle, både sveinar og drengar, og hamra og støya frå klokka tre om morgonen heile dagen.

Sidan den dagen", sa ho, "såg vi ikkje meir til nissen over hos skipperen. Men hos koparsmeden likte han seg nok godt enda dei hamra og banka heile dagen, for folk sa at kona der sette graut på loftet til han kvar torsdagskveld, og då kan ein ikkje undrast på at dei blei rike heller, for nissen gjekk vel og drog velstand heim til dei", sa Stine. Og det er sant, dei tok seg opp og blei rike folk; men om det var nissen som hjelpte dei, skal eg ikkje kunne seie", la mor Skau til, ho hosta og kremta - det var ei uvanleg lang forteljing for ho.

Då ho hadde tatt seg ei klype tobakk, kvikna ho, og begynte på ein frisk:

Tidleg i kyrkja

"Mor mi, det var ei sannferdig kone. Ho fortalde ei historie som har hendt her i byen ei julenatt, og den veit eg er sann, for det kom aldri eit usant ord i munnen hennar."

"La oss få høyre historia, madam Skau", sa eg. "Fortel, fortel, mor Skau!" ropte barna.

Madamma hosta litt, og tok seg ein ny pris: "Då mi mor enno var jente, kom ho stundom til ei enke som ho kjende, som heitte - ja kva var det no ho heitte då? Madam - nei, eg kan ikkje komme på det, men det kan vere det same også. Kona budde oppe i Møllergata og var noko over sin beste alder. Så var det ein julekveld, liksom no. Så tenkte ho ved seg sjølv at ho skulle gå i tidlegpreika julemorgonen, for ho var flittig til å gå i kyrkja. Så sette ho ut kaffi for at ho kunne få seg litt varm drikke så ho ikkje skulle vere fastande.

Då ho vakna, skein månen inn på golvet, men då ho stod opp og skulle sjå på klokka, hadde ho stansa og visarane stod på halv tolv. Ho visste ikkje kva for ei tid det var på natta, men så gjekk ho bort til vindauget og såg over til kyrkja. Det lyste ut gjennom alle kyrkjevindauga. Så vekte ho jenta og let ho koke kaffi mens ho sjølv kledde på seg, og tok så salmeboka og gjekk i kyrkja.

Det var så stilt på gata, og ho såg ikkje eit menneske på vegen. Då ho kom i kyrkja, sette ho seg i stolen ho pla sitte i. Men då ho såg seg om, syntest ho folka såg så bleike og underlege ut, akkurat som dei kunne vere daude alle saman. Der var ingen ho kjende, men det var mange som ho syntest ho skulle ha sett før, men ho kunne ikkje minnast kor ho hadde sett dei.

Då presten kom på preikestolen, var det ikkje nokon av prestane i byen, det var ein høg, bleik mann, og han syntest ho også ho skulle kjenne. Han preika ganske vakkert, og det var ikkje slik støy og hosting og harking som det plar vere ved tidlegpreika om julemorgonen - det var så stilt at ho blei reint fælen. Då dei tok til å synge igjen, bøygde ei kone som sat ved sida av ho, seg bort og kviskra i øyret på ho: "Kast kåpa laust om deg og gå, for venter du til det er forbi her, så gjer dei ende på deg. Det er dei daude som held gudsteneste."

"Huff, eg blir redd, eg blir redd, mor Skau", sutra ein av dei små, og kraup opp på ein stol.

"Hysj, hysj, barn, ho slepp godt frå det. No skal du berre høyre", sa mor Skau. "Men enka blei også redd, for då ho høyrde stemma og såg på kona, kjende ho ho. Det var nabokona hennar som var daud for mange år sidan. Og då ho no såg seg om i kyrkja, hugsa ho godt at ho hadde sett både presten og mange av kyrkjelyden og at dei var daude for lange tider sidan. Det isna i ho, så redd blei ho. Ho kasta kåpa laust om seg som kona hadde sagt, og gjekk sin veg. Men då syntest ho dei vende seg og greip etter ho alle saman, og beina skalv under ho så ho nær hadde falle ned på kyrkjegolvet. Då ho kom ut på kyrkjetrappa, kjende ho dei tok ho i kåpa. Ho sleppte taket og let dei ha ho, og skunda seg heim så fort ho kunne. Då ho var ved stovedøra si slo klokka eitt, og då ho kom inn, var ho nesten halvdaud, så redd var ho.

Om morgonen då folk kom til kyrkja, låg kåpa på trappa, men den var riven i tusen stykke. Mor mi, ho hadde sett ho mange gongar før, det var ei kort kåpe av lyseraudt stoff med hareskinnsfôr og kantar, ei slik ei som enda var i bruk då eg var barn. No er det sjeldan å sjå ei sånn ei, men det er nokre gamle koner her i byen og på stiftelsen i Gamlebyen som eg ser i kyrkja med slike kåper i julehelga."

Barna, som under den første del av forteljinga hadde vist kor redde dei var, sa at dei ikkje ville høyre fleire slike fæle historier. Dei hadde krope opp i kanapésofaen og på stolane, og sa at dei syntest det sat nokre og tok etter dei under bordet. I det same kom det inn lys i gamle armstakar, og vi oppdaga med latter at dei sat med beina på borda. Lysa og julekaka, syltetøyet, bakkels og mjød jaga snart spøkelseshistorier og frykt på dør, oppliva hugane og førde samtalen over på dei levande og på dagens emne. Til sist kom risgrauten og ribbesteika og gav tankane ei retning mot det solide, og vi skildest tidleg frå kvarandre, med ønske om gledeleg jul.

Men eg hadde ei svært uroleg natt. Eg veit ikkje om det var forteljingane, maten, veikskapen min eller alt saman som valda det; eg låg og kasta meg hit og dit og var midt inne i nisse-, huldrer- og spøkelseshistorier heile natta.

Til sist fór eg til kyrkje med dombjøller gjennom lufta. kyrkja var opplyst, og då eg kom inn, var det kyrkja heime i dalen. Det var ikkje andre å sjå der enn dølar med raude huer, soldatar i full mundur, og bondejenter med skaut og raude kinn. Presten stod på preikestolen; det var bestefar min, som var daud då eg var liten gut. Men som han var best inne i preika si, gjorde han eit rundkast midt ned i kyrkja - han var kjend som ein rask kar - så prestekjolen fór til éin kant og kragen til ein annan. "Der ligg presten, og her er eg", sa han med eit munnhell han hadde, "og la oss no få ein springdans."

Straks tumla heile kyrkjelyden seg i den villaste dans, og ein stor, lang døl kom bort og tok meg i skuldra og sa: "Du lyt vere med, kar!"

Eg visste ikkje kva eg skulle tru då eg i det same vakna og kjende taket i skuldra, og såg den same som eg hadde sett i draumen, lute seg over senga mi med dølehua nedover øyra, ei skinnkufte på armen, og eit par store auge nagla i meg.

"Du drøymer visst, kar", sa han. "Sveitten står på panna di, og du søv tyngre enn ein bjørn i hi. Guds fred og gledeleg jul! seier eg frå far din og dei i dalen. Her er brev frå skrivaren og skinnkufte til deg, og Storborken står i garden."

"Men i Guds namn, er det du, Tor?" Det var husbondkaren til faren min, ein prektig døl. "korleis i all verda er du kommen hit no?" ropte eg glad.

"Jo, det skal eg seie deg", svarte Tor, "eg kom med Borken, men elles så var eg med skrivaren ute på Nes, og så sa han: 'Tor, no er det ikkje langt til byen. Du får ta Borken og reise inn og sjå til løytnanten. Er han frisk og kan vere med, så skal du ta han med', sa han."

Då vi fór frå byen, var det klart att, og vi hadde det finaste føre. Borken langa ut med dei gamle, raske beina sine, og ei slik jul som eg feira den gongen, har eg aldri feira verken før eller sidan.

Ord

1. Kristiania: Oslo heitte Christiania frå 1624 til 1878 og Kristiania frå 1878 til 1924.
2. finnmutt, finnmudd: lòden skinnkufte, pels; knesid reinskinnskufte som samane bruker.
3. kanapé: sofa som liknar samanstilte stolar.
4. storksnabelstilling: her: truleg "profil-stilling". Stork(e)snabel: pantograf, eit teikneapparat med fire linjalar og rørlege ledd, brukt til å gje att teikningar i større eller mindre målestokk, nytta til profilar og silhuettar, mellom anna.
5. skreddartimen: skumringstimen, då skreddaren før i tida måtte stoppe å sy før han tende lyset.
6. tomte: nisse, tuftekall, husvette, tunkall, tuft, gardvord, haugbu, tuss.
7. Jon Blund: eventyrskikkelse frå bl.a. tysk og skandinavisk folkedikting. Jon si oppgåve er å få barn især til å sovne om kvelden. Annleis sagt: Jon Blund personifiserer innsovningsfasen.