Frå Tyristrand gjekk vi ein av dei første dagane i mai – det var lenge før jaktlova blei klekt ut – opp gjennom lia for å vere på ein tiurleik [1] i Skjærsjøhaugen neste morgon. Leiken hadde ord for å vere den sikraste på desse kantane. Vi var fire vennar, min venn kapteinen, eg, ein gammal skyttar, Per Sandaker over frå Soknedalen, og ein rask gut som førte to koppel hundar. Når leiken var over, skulle vi nemleg gå på harejakt.

Nede i bygda var det full vår, men då vi kom inn på åsane, låg snøen djup i dalar og dekker. Kvelden var enno toleleg lun, og fuglane song vårsongen sin i skogen. Nær Asksetra, der vi tenkte å bli om natta, tok vi opp i Skjærsjøhaugen – som kvar fugleskyttar på desse kantane kjenner – for å høyre kor fuglane sette seg på nattkvisten. Då vi nådde opp og fekk fri utsikt, stod sola i nedgangen og kasta gyllent lys ufordunkla opp i den tindrande himmelen. Men himmelen kvelva seg ikkje over eit blidt og vennleg landskap. Mørke, endelause skogar og åsar, berre avbrotne av islagde tjern og store myrer, strekte seg på alle kantar like bort mot himmelbrynet.

Vi hadde ikkje vore her lenge etter solnedgang, før vi høyrde ei susande flukt og dei sterke, tunge vengeslaga av ein fugl som slo seg inn.

"Det var ikkje nokon gammal fugl", sa kapteinen med kjennarmine då han ikkje høyrde fuglen gi lyd etter at han hadde sett seg.

To fuglar kom snart susande etter og slo seg inn utan å gi lyd. Men så kom éin flygande med enda tyngre, meir susande vengeslag, og då han hadde sett seg, skar han nebb.

"Den karen er ikkje fødd i fjor. Det er husbond på leiken", sa Per Sandaker. "Berre det ikkje er Gamle-Storen sjølv; men det trur eg mest."

Det kom enda tre fuglar, og for kvar som slo seg inn, skar den gamle med nebben. Dei to gav ikkje lyd, men den tredje svarte i same tone.

"Det var ein framand kar", kom det frå Per. "Han kjende ikkje gamlingen, elles hadde han halde kjeften sin. På morgonkvisten kjem han til å angre det; for tru meg, gamlingen finn han nok, og han er ikkje grei å bli keika [2] med når rette lunet er på han. Eg har sett korleis han børsta ein kranglefant som skar til han på leiken ein gong før."

Under desse orda la fjeset til skyttaren seg i særs rare, lure foldar, som lét til å sikte til ei eller anna mystisk historie. Etter den korte skildringa kapteinen hadde gitt meg av han då Per Sandaker ein gong var blitt eit stykke etter, skulle han vere sterk i historier om trollfuglar, utsendingar og underjordiske, og blei især omstendeleg når han fortalde om ein eller annan av dei atten bjørnane han hadde skote i sine dagar. Derimot tagde han gjerne om dei like så store tala som vonde tunger skulda han for å ha skote bort.

"Men kva er det for ein "Gammal" og "Gamle-Stor" du snakkar om?" spurde eg.

"Det skal eg seie Dykk", tok kapteinen fort til orde, idet vi gav oss på veg til setra. Truleg frykta han for at desse forhasta og utidige spørsmåla etter så kort kjennskap skulle gjere Per mistruisk og legge band på tunga hans. "Det skal eg seie Dykk", svarte han. "Det er ein gammal tiur på leiken her som er blitt eit fabeldyr i heile bygda. Mellom skyttarane er han kjent under namnet "Brekaren", for i staden for å sitte roleg på kvisten og kneppe, flyg han ofte om mellom tretoppane og breker som ei geit. Først når denne manøveren er utførd, set han seg opp for å klunke og sage. Slikt spel er så ufornuftig at ingen kan komme på skotthald av han. Enda oftare bruker han likevel eit anna knep, som er mykje verre. Han sit då roleg og knepper og slår klunken sin, men når han skal sage, flyttar han over i eit anna tre. Kjem ein ved eit slumpetreff til å skyte, bit det ikkje på han. Gamle Per der har skote på han både med salt og med sølv, men enda fjørene fauk av han, tok han ikkje meir notis av dei sikre rifleskotta hans enn av ein salutt. Neste morgon spela han like raskt og like falskt."

"Ein kunne likså godt skyte på ein stein", sa Per tverrsikker. "Eg kom innpå han ein gong han heldt leik på flatberga her borte ved kloppa, midt i vegen som går til Skau. Og sat det ikkje så fullt med røy omkring han at eg talde sju stykke. Og fleire var det i skogen, for dei snøvla og prata bak kvar busk. Og dei som var frampå, dei rende rundt omkring han og strekte hals og huka på seg og gjorde seg lekre, men fuglen sat på flatberget og briska seg så kjøn og spansk som ein greve. Rett som det var, sette han fuglehalen opp og slo hjul, snudde på seg og sopte vengane nedmed beina, og hoppa ende til vêrs, så høgt som så . . . Ja, eg visste ikkje det var den kallen eg, elles hadde eg nok gitt han ein smell straks, før han hadde gjort seg hard, kanskje. Men eg syntest det var moro å sjå på.

Som han var i beste leiken, så kom det fykande ein annan tiur – han var ikkje fullt så stor – og kasta seg på leiken. Men då blei det vel spel: Gamlingen reiste fuglehalen til vêrs, og skjegget stod ut på han som tindar i ei hekle. Og så skar han med nebben så det riktig grøssa i meg, og den andre svarte – han var ikkje mindre kar. Men så fauk gamlingen på han, og då dei slo nebbane og vengane saman, small det så det braka i skogen. Best det var, hoppa dei høgt imot kvarandre og hogg med nebben og reiv med klørne og slo med vengane. Dei var så arge at dei verken sansa eller samla seg, og eg syntest eg kunne gjerne gått bort og tatt dei med hendene begge to.

Men til sist tok gamlingen retteleg tak i luggen på den andre, og han slo han og handterte han så han ordentleg peip, og eg syntest mest synd på fuglen. For gamlingen leidde han om i toppen, trykte han til marka og hadde han under seg så han ordentleg kom akande utover flatberga på han like nedfor beina mine. Då la eg børsa til auget på raude rappen. Det small, og fuglen låg daud på flekken. Men gamlingen blei sittande og lugge han enda, og han lyfte ikkje på vengane. Jaså, tenkte eg, er du så sikker, skal du vere min. Eg ladde igjen og skulle legge på han, men då reiste han på seg og reiste ende til vêrs; men var han meir enn ti steg frå meg, så la meg aldri skyte fugl meir i mi tid.

Ein annan gong var eg også her oppe, og høyrde kor han slo inn ho, liksom i kveld. Det var i ei gammal furu han sette seg på kvist. Men då han tok til å spele, spelte han realt den gongen. Han spela så furua rista, og det vanta verken klunk eller saging, og ikkje flydde han heller. Då han slo det fjerde spelet, var eg innanfor skotthald – han sat langt nede på ein kvist innmed furuleggen. No skal du vere min, tenkte eg, for eg hadde skore opp ein toskilling av sølv og lagt for kula. Men jammen tenkte eg feil. Då det small, flaug han like greitt, enda fjøra fauk av han. Det bit ikkje noko på den karen."

"I morgon skal vi prøve å få han likevel. Per. No veit vi jo kor han sit?" sa kapteinen med ein liten lur blink i augekroken.

"Det måtte ikkje vere fugl i skogen, når ein skulle gi seg til å gå etter han", svarte Per mutt. "Ja, for all del, vil kapteinen gå etter han så – Men eg spiller ikkje eit krutkorn på han. For det seier eg", la han truverdig til, "at slikt spel skulle aldri nokon ha høyrt. Og slik ein fugl då! Det er det underlegaste dyret ein kan sjå. Han er ikkje skapt som ein annan skikkeleg tiur; han er mest ein halv gong til så stor og vel så det."

"Ja du har rett, det er ein gammal radd som ikkje er eit skott krut verdt", sa kapteinen. "Kjøtet er visst så seigt og beiskt som den furukvisten han speler på. Men eg skulle nok ønske å få livet av han for å få ein ende på dette raklespelet [3] som han så ofte har tatt oss ved nasen med. Eg har fleire gongar gått etter han utan å få greie på spelet. Eg har også skote på han eit par gongar, men på så langt hald at det var lite rimelig å treffe. Det er visstnok ein grov bommert å skyte to gongar på langt hald i tiurskogen, det veit De nok", vende han seg til meg. "Men siste gongen var det ikkje anna råd, for eg høyrde den kanaljen [4] Sara-Anders stille etter fuglen på same tid. Som Per seier, er det verkeleg ein underleg fugl, den gamle tiuren. Men", la han til med ein liten nikk bortimot meg, som antyda at han ville sjå å få Per Sandaker til å rykke ut med fleire av historiene sine, "når vi kjem opp i setra, skal eg fortelje ei hending eg har opplevt med ein trollhare som var enda rarare enn tiuren vår."

Vi kom snart til den aude setra dit guten var gått med hundane då vi tok bort i Skjærsjøhaugen. Etter ordre frå kapteinen hadde han lufta og gjort opp ein skikkeleg varme på peisen [5]. Då vi hadde skilt oss frå børser og jaktvesker og sett til livs eit god kveldsmåltid frå den utmerkte nista til kapteinen, tok han til å fortelje historia si om trollharen med påtatt alvor i tale, fjes og miner.

"Då eg var løytnant, låg eg og ekserserte på Toten ein sommar. Eg hadde hundar med meg for å jage. Ein ettermiddag som eg stod i kjøkkenet og skulle ut og prøve kveldsjakta, kom ein av husmennene inn."

"Er det mykje hare her, du?" spurde eg.

"Det er enda nok av han", svarte husmannen. "Oppå Sukkestadsletta går det ein gammal sugg [6]. Det har vore mange etter han, både bikkjer og folk, men han er ikkje grei å få." Og dermed rista husmannen tvilande på hovudet.

"Er han ikkje grei å få? Kva er det for snakk! Det finst vel ikkje ein ordentleg hund her? Når bikkjene mine får han på beina, tenker eg nok han skal bli å få", sa eg og klappa hundane, som drog i koppelet og ville ut.

"Jaså? Jammen kan det hende også då", sa husmannen, og grein vantru.

Eg gjekk like opp på Sukkestadsletta, og ikkje før hadde eg sleppt hundane, så var haren på beina og det var los. Men det ville ikkje bli noko ordentleg av forfølginga. Haren fór og stakk og stakk, og hundane var ikkje i stand til å få skikkeleg greie på foten. Kvart augeblink var han på beina igjen, og så gjekk det nokså bra til han på ny stakk inn i ein busk. Eg sprang hit og dit – det var ikkje vondt for post – og eg skaut på han fleire gongar, men det blei ikkje anna enn bom i bom. Til sist sette han seg framfor meg ved ein granbusk på førti stegs hald. Eg skaut og gjekk ganske sikker fram og skulle ta han opp, men då eg kom bort til granbusken, var ingen hare å sjå. Der låg ikkje anna enn ein stokk og ei fille.

Dagen etter gjorde eg børsa rein, for ho var urein og full av krutslam. Mens eg heldt på med det, kom husmannen.

"Korleis gjekk det med haren, løytnant?" spurde han og sette opp eit lurt fjes.

Eg fortalde han historia.

"Det har vore mange etter han, både bikkjer og folk, men han er ikkje grei å få", gjentok han løyndomsfull. "De gjer rein børsa Dykkar, men det skal ikkje hjelpe stort, skal eg tru; harepus bergar seg nok likevel."

"Men kva er det på ferde med den haren, bit ikkje krut og bly på han?" spurde eg.

"Kanskje det er som De seier", svarte han. "Eg kan nok seie Dykk at det er ein trollhare, den rusken. Men han som var oppe i går, det var berre utsendingen hans, for han går alltid realt sjølv. Men no skal eg lære Dykk ei rå: Ta ein orm – eg skal finn ein til Dykk, eg – og pisk han inn i børsepipa og skyt han ut, og prøv så om det bit med krut og bly."

Dette gjorde eg. Han skaffa meg ein levande orm som vi truga inn i børsepipa. Eg skaut han ut mot løveggen, og merkeleg nok, det var ikkje anna å sjå av han enn ein våt flekk.

Nokre dagar etter gjekk eg opp på Sukkestadmoen. Det var tidleg ein morgon. Hundane var knapt sleppte før haren var på beina. Denne gongen var det ikkje støyt og glefs, det gjekk i full los og haren hadde ikkje gått ein halv time før han kom dansande nedover sletta like mot meg. Eg la børsa til kinnet og skaut. Han fall på flekken. Det var ein stor, gammal hanhare, full av arr og skrammer; han hadde ikkje meir enn eitt og eit halvt øre."

"Slik ein hare har eg også høyrt om", sa Per, som hadde følgt forteljinga til kapteinen med stor merksemd. "Han heldt til her i Holleia [7], bortimot Granbu, men dei sa han var mest kolsvart. Det var mange etter han og skaut på han, men dei fekk aldri råd med han før denne Sara-Anders kom borti der. Han skaut han, for han er no alle stadar, må vite – det var vondt å sjå faret etter trugene hans, for han kan aldri vente på fuglen som andre folk til fuglen har tatt til å leike ordentlig."

"Det trur eg gjerne", sa kapteinen og strauk knebelsbarten [8] sin. "Det er ikkje første gongen den karen går i fredlyst mark. Men sei meg, var det han som skaut den trollharen inne ved Kristiania du ein gong fortalde om?"

"Å den – ja det er sant. Nei, det var ein skyttar inne frå byen som heitte Brande-Lars. De kjenner han visst, De som er frå Krestjan [9]?" sa han til meg.

Nei, eg kjende han ikkje.

"Jaså, kjenner De ikkje han? Han bur enda i ei lita hytte under åsen straks nedanfor Grefsen. Eg trefte han på Hadeland ein gong han var på jakt med nokre bykaksar. Det var ein rar skrue, men kar til å skyte. På hare skaut han mest aldri bom, og fugl tok han i flukta, liksom kapteinen gjer. Men så var det om den haren kapteinen nemnde. Den fortalde han meg om, og mykje meir.

Brande-Lars fortel om harejakt

"Eg skulle drive bikkjene for gamle Simensen på Vesletorget og skaffe noko ferskmat", sa han. "Det var tre av dei. Den eine heitte Rapp, og det var slik ein hund at haugfolk [10] ikkje hadde noka makt med han, for han var raud. Dei andre to var også bra hundar, ja då. Så var det ein Kristi himmelfartsmorgon. Eg var oppe ved Linderudseter-Røa. Der tok han Rapp ut, og han køyrde haren så det kvein og peip i åsen. Eg tok post på ein kolbotn [11] der. Då han hadde gått ein tur, så kom haren like forbi meg. Eg skaut, men det var bom, og så bar det av stad i full los. Det varte ikkje lenge, så kom han att på same flekken – han var ganske svart etter ryggen – og eg skaut bom igjen.

Men korleis heng dette i hop? Vil ikkje dei andre bikkjene slå til, tenkte eg ved meg. For det var berre han Rapp som dreiv, og det gjekk i eitt køyr. Nei, det kan ikkje vere nokon rett hare. Men eg vil sjå på han ein gong til først. Ja, så kom han tredje gongen også, og eg skaut bom, og begge dei andre bikkjene var med, men hals gav dei ikkje. Men så forsynte eg svansskruen [12] og loddet", sa han."

"Korleis?" spurde eg.

"Du får fortelje det, Per", sa kapteinen.

"Ja, han ville ikkje ut med det i starten", svarte Per, "men då eg hadde skjenkt han realt og gitt ein rull tobakk, så sa han det til meg.

"Du skal ta bork av ei rogn som veks som snylteplante på andre plantar og forsyne svansskruen med", sa han, "og så skal du skrape tre sølvsmular av ein sølvskilling som er arva, men det må vere av dei gamle gode pengane som har vore med ute i krigen. Så skal du skrape tre fliser av veslefingernaglen på den venstre handa, og så skal du ta tre byggkorn, men har du ikkje dei, kan du ta tre brødsmular. Og alt det skal du legge for loddet, så blir det daude om det så var sjølve fanden du skaut på", sa han. "Det gjorde eg den gongen ved Linderudsetra", sa han, "og då han kom fjerde gongen, så måtte han i bakken i det same det small", sa han. "Det var ein liten, tørr hund, og han var så gammal at han var mest svart. Ja, eg tok og hengde han opp etter bakbeina i ei krunglebjørk og til å vege han, men blødde han ikkje som ei lita kvige, og bikkjene slafsa og slafsa blodet i seg nedpå bakken.

Så gjekk eg med han då, men korleis eg gjekk, gjekk eg gale, og blodet rann av han. Eg kom fram ved den same krunglebjørka att to gongar. Dette var då artig det, tenkte eg, for her skulle eg nesten vere likså vel kjent som heime på stueegolvet mitt. Men når det er gale, så er det gjerne reint gale. No då, eg får la bikkjene finne vegen då, og det gjorde eg. Men då eg kom nedover framom nokre bergknausar der, så var ho gamlemor ute. Ho stod framfor noko småbjørk oppmed ein liten bergknatt, med skaut på hovudet og skinntrøye og svart stakk, og stødde seg på ein krykkestokk og såg ut som ei kone oppe frå landet.

"Du Lars", sa ho, "du har fått mang ein hare av meg i marka her, og eg har unnt deg godt. Derfor kunne du gjerne la seterharen min gå. Og hadde du ikkje hatt den raude Rappen din, hadde du ikkje fått han heller!"

Eg svarte ikkje ordet eg, men strauk nedover til Merramyra og oppover til Bamsebråtan. Der sleppte eg bikkjene, og los var det straks. Rapp tok ut, og eg stod og lydde ei stund om dei andre skulle slå til, for det bar bortover til Linderudsetra igjen så eg blei reint fælen. Jo, så fekk eg høyre målet på dei alle tre, og så visste eg det var retteleg hare. Det var ein lang tur han gjorde. Men då han kom att, trampa han i bakken som ein folunge, og då eg fekk sjå øyra på han, var han mest så stor som ein liten geitebukk. Den skaut eg. Så gjekk eg sørover ned imot Alundsjøen. Der tok hundane mine ut att, og så gjekk der i skurande los oppover til Linderudsetra att – for bortom der måtte dei no med han. Langt om lenge kom dei att. Så skaut eg han. Då hadde eg tre. "No kan det vere nok for i dag, min kjære Lars", sa eg, "og så gjekk eg ned og hengte dei opp i kjellarhalsen til han Simen. Men blødde ikkje den vesle svarte i tre dagar etter, så kjellaren mest var halv med blod!"

"Du sa nyleg at det skulle ha vore ein trollhare her i Holleia. Det går også segner om at det er fullt av rikdommar av edelt metall i berga her. Det skulle det ikkje vere ille å ha ein del av, ikkje sant, Per?" sa kapteinen, han tok til å lirke att for å få fram ei ny forteljing.

"Å, kva skulle kapteinen med dei", svarte Per og rista på hovudet. "Han har nok og vel så det. For ein fattig stakkar kunne det så vere. Men tru meg, han er ikkje grei å få kloa i."

"Eg synest då det er rart at du ikkje har lagt deg etter å få tak i noko av det", heldt kapteinen ved.

"Å, korleis skulle det gå til?" spurde Per. "Å ligge og grave i åsane som han gamle Jon Haugen gjorde over heile Holleia, det har eg lite hug på."

"Det finst andre måtar å komme til rikdom på", svarte kapteinen løyndomsfullt. "Kva seier du om å gjere seg til godvenn med bergkjerringane? Du har mi sann ikkje vore så stygg ein kar i di tid, du Per Sandaker! Du kunne nok ha gjort lukke."

"Hå, hå, hå!" lo Per i skjegget, det var tydeleg han likte den spøkande ytringa til kapteinen. "Eg har ikkje trutt på slikt, for eg har aldri sett verken troll eller hulder."

"Men det budde då ei bergkjerring borti Holleia her i gamle dagar?" sa kapteinen.

"Å, det er ikkje anna enn eit gammalt eventyr. Eg har nok høyrt slikt prat, men eg trur ikkje noko på det", svarte Per.

"Ja men du veit då visst om det, du som har ferdast her i marka så lenge? Du får fortelje det du veit. Denne bymannen er ein narr etter slike historier."

"Kanskje det? Ja, kan det då. Men eg trur ikkje det er sant", forsikra Per, og tok til.

"Sør for Hollei-spira – ja dei kallar det no Holleia mellom Tyristranda her og Soknedalen – er det to bergnutar som dei kallar Store-Knuten og Vesle-Knuten. Der De sit, kan De enda sjå litt av høgaste Spiråsen, beint opp for Skau. Borti der er det mangfaldige gamle skjerp, og det er så mykje sølv og rikdom i berga at det ikkje er nokon ende på det, seier folk. Men det er ikkje greitt å få noko av det, for i knutane bur det ei gammal bergkjerring. Ho eig alt saman og sit på det som ein drake, seier folk. Ho er mykje rikare enn Kongsbergkongen, for då dei hadde brote så grovt mykje sølv på Kongsberg ein gong, så kom kongen ut i gruva og sa til folka: "Nei, no kan eg snart ikkje tole dykk lenger nede, for held de ved slik, blir eg fattig mann, de gjer meg reint til fant. Nei, flytt til søstera mi, Guri Knutan i Holleia, ho er ti gongar rikare enn eg.""

"Guri Knutan blir altså søster av Ekebergkongen", sa eg.

"Ekebergkongen? Kva er det for ein? Er han frå Krestjan kanskje?" spurde Per.

Eg fortalde han segna om Ekebergkongen og flyttinga hans, og kva han sa i 1814, om at han ville flytte til bror sin på Kongsberg fordi han ikkje kunne halde ut all skytinga og domineringa [13] som var.

"Ja, han var så det då, han var bror til denne kjerringa eg snakkar om", sa Per truskuldig.

Per fortel om sølvtøy og gruve-dominering

"Eg har også høyrt om éin som flytta fordi han ikkje kunne tole skyting og dominering. Men han var her frå marka. Enten det no var mannen til denne Guria eller det var ein annan, det veit eg ikkje, men det skulle vere ein av dei som bur i berga og eig mykje. Det gjekk slik til at det ved dei tidene dei tok opp gruver i Skausmarka, så var det ei kone som budde borte ved Langesjøbekken som går midt imellom Soknedalen og Tyristrand. Denne kona heitte Rønnau, og så kalla dei ho Rønnau Skaune.

Tidleg ein morgon ved Jonsokdags leite skylde ho klede nedi bekken, og så fekk ho sjå så mykje sølvtøy, både tallerkenar og fat og skeier og sleivar og alt det som høyrde til. Det var så mykje vakkert kjøkkentøy, og det låg på botnen av bekken og blenkte og skein i sola under vatnet. Då ho fekk sjå all denne rikdommen, blei ho reint tullete. Ho tok til beins og flaug heim, for ho ville hente eit kjerald og ta det alt i hop. Men då ho kom att, var det borte, kvar evige smitt og smule. Det var ikkje så mykje som ein blank sølvtoskilling, og ho såg ikkje anna enn klare vatnet som blenkte og rann over steinane.

Ei stund etter var det dei la til å ta opp kopargruver i Skausmarka, og det var slik støy og skyting og dunder støtt og stadig, at det var ikkje fred noka tid. Seint ein kveld hadde ho Rønnau vore ved bekken. Så møtte ho ein svær mann på ein stor svart hest. Han følgde ei heil rad med flyttelass og dreiv nokre flokkar med sauar og andre krøtter.

"God kveld, Rønnau", sa han, "eg flyttar eg no."

"Ja, eg ser det, far, men korfor gjer De det då?" spurde ho.

"Å dei held slik dominering i desse gruvene her at det bryt i skallen på meg. Det kan eg ikkje klare lenge. Derfor flyttar eg til bror min i Tinn i Telemark. Men høyr du, Rønnau", sa han, "korfor ville du ha heile kjøkkenstellet mitt, då du såg sølvet i bekken? Hadde du nøgd deg med det du kunne bere i stakken din, skulle du fått det."

"Sidan den tida", sa Per, "har eg ikkje høyrd at nokon har sett noko slikt på desse kantane, enten det nå er så dei har flytta eller dei held seg heime. Slikt fanteri har ikkje makt til å vise seg no, fordi folk ikkje trur på det."

"Der seier du ei større sanning enn du sjølv veit, min kjære Per", utbraut kapteinen. "Folk som gjeld for visere enn både deg og meg, seier nett det same. Elles kan du nok enno komme ut for troll."

Etter gjentatte oppfordringar frå kapteinen heldt Per fram med å korte tida for oss utover natta med segner og eventyr og forteljingar om jaktbragdene sine. Av og til underheldt kapteinen med ei jakthistorie, og som oftast inneheldt ho kvasse ymt til ein eller annan av dei bjørnane Per hadde skote bort. Kvar gong la skyttaren det snurrige grinebitarfjeset sitt i heilagdagsfoldar og klødde seg bak øyret, og stundom blunka han også lurt med det eine auget og sa: "Det var til deg det, Per Sandaker. Ta det med deg heim att!"

Ved midnatt la vi oss til ro på eit par benkar framfor varmen og fekk oss ein kort kvil. Då vi vakna, sa Per at det var på tide å gå på leiken. Ute var det temmeleg kaldt. Det var frosen skare på snøen, så det knirka under foten. Men himmelen var nesten vårlig klar og mørkeblå, og enkelte kvitlege skyer som sakte kom seglande frå sør, spådde at nattekulda snart ville gi seg. Månen stod lågt nede ved himmelbrynet. I staden for å lyse for oss på den nattlege vandringa vår, breidde han berre eit mildt skjær over dei fjerne åsane og tretoppane, men mellom furusøylene la han denne mystiske skyminga som forlenger skuggane i det endelause, gjøglar fram fabelaktige personar mellom stammene, og gjer skogen så djup og løyndomsfull.

Berre raudstrupen braut stilla med den milde morgonsongen sin.

"Der syng den fuglen som er først oppe om morgonen", sa Per. "No varer det ikkje lenge før det blir liv i skogen. Vi får visst gå på litt."

"Det er god tid, min kjære Per", sa kapteinen. "Tiuren speler best på haugen mellom oss og Løndalsmyra, og eg trur ikkje det blir noko med spelet. Det er for kaldt."

"Det blir linnare på morgonsida", svarte Per påståeleg, "for det er sønnadrag i vêret, og eg trur det blir friskt spel, sidan det har vore så kaldt dei siste nettene. Solspelet blir visst reint gildt. Høyr berre på rugda, så friskt ho knortar og trekker. Ho ventar godt vêr. Dér breker myrbukken også. Det blir godt!" la han til, skråsikker.

Vi høyrde den særmerkte lyden til rugda. Det likna kvekk på kvekk av ein frosk, følgt av skarp, skjerande visling, som ei sterkt linerlekvitring. I det svake lyset frå månen som nett gjekk ned, såg vi den eine skuggen etter den andre av rugder fare bort over tretoppane. Vi sansa myrbukken – enkeltbekkasinen – sin uhyggelege, brytande lyd, snart nær, snart fjern, snart høgt oppi lufta, og så plutseleg, som det syntest, like ved øyret på oss, rundt om på alle kantar, utan at vi var i stand til å få auge på fuglen. Hegreskriket skar gjennom dei andre fuglane sine. Men no stemde trelerka [14] i med klare, klingande tonar i morgonsongen sin. Gjennom nattemørket minte dei om det lyse dagskjæret, og danna ei opplivande motsetning til den spøkelsesaktige ferda til nattefuglane og dei uhyggelege tonane deira.

"Der ringer tiurklokka", sa kapteinen, "så kallar svenskane denne vesle, muntre fuglen, for når han stemmer opp, tar tiuren morgonsalmen fatt på nattkvisten. La oss no stanse litt her. Vi er ikkje langt frå dei fuglane som kom sist i går. Går vi nærare, kan vi lett komme til å støkke dei."

Då vi hadde stått og lytta i nokre minutt, høyrde vi ein fugl spele eit par hundre skritt borte.

"Eg trur mest det er den karen som kom sist og skar nebb", sa Per. "Eg skal rett undrast på om han ikkje får stryk. Gamlingen plar ikkje vere stutthugsen."

Kapteinen gav meg valet mellom å gå på den kanten der vi høyrde fuglen spele eller meir nordleg, der han trudde ungfuglane sat. Eg valde det første. Kapteinen gjekk nordover. Eg og Per sneik oss fram mot fuglen og prøvde med yttarste varsemd å unngå skare og brakande kvistar. Då vi høyrde fuglen skjerpe, stansa vi ein augeblink, men under kvar følgande skjerping eller saging sprang vi to eller tre steg fram like etter at han hadde slått klunken. Under kneppinga og klunken stod vi rimelegvis dørgande stille. Då vi på dette viset hadde nærma oss treet han sat i og var på ein førti, femti stegs avstand, høyrde vi ein fugl komme flygande og slå seg inn i treet med bulder. Lyden av nebbar og vengar som slo saman, kunngjorde at den gamle hadde gjesta den framande medtevlaren på morgonkvisten. Under kampen sprang vi nokre steg fram, men susande vengeslag vitna om at den framande flykta, og om ein lettvunnen siger for den gamle. No var det stille litt, men dér kakla ei røy, og straks tok fuglen på å spele; han knepte og slo klunk. Men då vi lyfte foten for å springe til, letta han på vengane og flytta til eit anna tre, der han på ny tok til med det skuffande spelet sitt.

"Det kunne eg nesten vite", sa Per ergeleg. "No er han ute att, gamlingen. Det nyttar aldri i verda å stille etter han. Ein kunne likså godt stille etter skyfloken [15]. Nei, la oss gå litt lenger nordpå. Der sit fleire fuglar, og kanskje ein av dei tør løfte på nebben, enda dei er redde for dette ubeistet."

"Veit du kor denne gamlingen plar spele solspelet?" spurde eg.

"Ja, det veit eg godt", svarte Per. "Han speler det i ei furu på ein liten bergknaus nedunder her i Hyttetjennsmyra. Men det er ikkje greitt å få skott på han, for furua er så urimeleg høg og lang."

"Dit vil vi", sa eg. "Men sidan du trur det er betre, kan vi først gå litt nordover."

Vi gjekk eit stykke i den foreslåtte retninga langs sørsida av Løndalsmyra, forbi ein uhyre stor rullestein som Per kalla Mjølne-Ragnhild. Men vi høyrde ikkje ein fugl spele. Per Sandaker undra seg svært over kor dei alle var blitt av, og kom endeleg til den slutninga at slagsmålet hadde jaga dei bort eller gjort dei så redde "at dei ikkje torde mukke". Det tok til å lyse av dagen då vi høyrde eit knall langt nord i Sandtjennåsen, der Per fortalde at han og kapteinen pla ha bjørneåte liggande. Ei stund etter høyrde vi atter ein smell; det var børsa til kapteinen begge gongene, sa Per. Vi gjekk ut på myra bortover mot furua. Per hadde ikkje stor lyst til det og lufta irritasjonen sin; han småsnakka i avbrotne setningar med seg sjølv: "Berre å sløse vekk krut – nei, nei, kapteinen, det er kar til mann – han har éin – kan hende to – Sara-Anders var det ikkje – den fillebørsa då – hm, det er ein annan smell i kapteinen si."

"Trøyst deg, Per", sa eg. "Kan hende kan vi få den som er betre enn alle dei andre fuglane på leiken."

"De må kunne rare kunstar, De då", sa Per. "Men han er ful, og han er for hard, skal eg seie."

Då vi var komne ut på bergknausen på den andre sida av den frosne myra og eg fekk sjå det dryge haldet som fuglen måtte fellast på dersom han slo ned i furutoppen som vi tenkte, tok eg hagla ut av børsa mi og ladde med ei haglpatron i ståltråd-vire. Per så på dette, rista på hovudet og uttrykte mistillit med eit:

"Skal tru det hjelper!"

"Får sjå", svarte eg.

Den knausen vi stod på, låg som ei lita øy i den store myra. Høgast oppe på øya kneisa furua vi hadde omtalt, eit umåteleg mastetre, fullt av hakkespetthol. Ved austenden av bergknausen stod ei anna furu som hadde vore like så veldig. Men no lutte ho utover myra, stormen hadde brote toppen på ho, berre dei nedste greinene var att. Dei var nesten nakne, og som muskelknudra kjempearmar strekte dei seg ut mot den sølvklare morgonhimmelen. Sola tok til å heve seg; ho forgylte åsryggane og la etter kvart glans ut over dei mørke granliene. Men Skjærsjømyra som drog seg sørover så langt at det blåna i skogen ved den bortaste bredda, låg enno i djup skugge. Rugda, myrbukken og alle nattefuglane hadde gått til ro, men dei muntre songane i skogen fylte den klare morgonstunda med jublande tonar: Gransongaren let dei monotone klapreverka sine gå; orrhanar kjekla og buldra høgt; måltrosten sende av full hals ut spotteviser og skjellsord mot alle, men fall likevel stundom over i det kjenslevare og kvitra sakte og unnseleg nokre kjælne strofer. På den andre sida av myra spela ein tiur på topp. Røyene gjorde seg elskverdige, kakla og snøvla den håse naselyden sin, som måtte ta seg ut for songfuglane som når oldemødrene våre ville ta til å tolke elsk og ungjentekjensler for oss.

Imens stod vi løynde i eit tett einerkratt på den vesle bergknausen og venta fuglen kvart augeblink, men den gamle heldt seg lenge i haremet sitt. Endeleg, då solstrålane gylte i furutoppen, kom han susande på tunge vengeslag og kasta seg i den topplause furua som lutte utover myra, ikkje i det høge treet over oss, slik vi hadde venta. Det var sanneleg ein prektig fugl, ei stolt kjempe, som han sat der på den nakne greina mot himmelen med det skinande lysegrøne brystet i solglansen. Ei røy kom etter og kasta seg ned i toppen over hovudet på oss. I same augeblink slo fuglen til spel, reiste hakeskjegget, sleppte vengane nedpå føtene, gjorde stivt og høgtideleg nokre steg fram på greina attåt bølgeforma rørsler med halsen. Så tok fuglen til å spele, og slo halen opp som eit veldig hjul. Eg stod med fingeren på hanen og venta spent på den avgjerande augeblinken då fuglen skulle breie vengane til flukt så eg fekk større mål å sikte etter. Det trongst på det lange haldet. Men røya kakla som før, tiuren spela spelet til ende, og hadde alt slått klunken i det andre spelet då det knakk ein kvist under foten min. Røya utstøytte ein skarp varsellyd. Men no var den gamle komme slik i varme at han ikkje ensa det velmeinte rådet, men heldt fram å skjerpe, heilt til den trufaste elskarinna letta og flaug like imot han som om ho ville støyte han ned av greina. Vekt av det varslande vengeslaget, letta den gamle seg til flukt. Men børsa mi var løfta, og den mektige fuglen styrta med hovudet først ned på myra. Døykampen var lett; han flaksa berre eit par gongar med vengane.

Per sprang til og tok opp fuglen, og det gjekk ein forundra skugge over fjeset hans, snart avløyst av eit fornøgd, beundrande grin. Han rista på hovudet og sa:

"Neimen hadde eg ikkje trutt det om så kapteinen sjølv hadde sagt detf for dette er den rette. Eg kjenner han på nebben: så gul og krum og diger ein nebb har ingen annan tiur i marka. Sjå, så grøn han er i brystet. Det skin mest av han! Og så tung og svær han er!" heldt Per fram. Han vog fuglen i handa med nesten barnaktige gledesutbrot. "Eg trur ikkje eg lyg stort når eg seier han veg sju og eit halvt kilo. Det var skott! Nei, kapteinen vil då bli glad . . . Ho, ho, her over!" skreik han så ekkoet frå åsane tok det ljomande opp att.

Kapteinen viste seg snart på myra, følgd av guten som hadde støtt til han med hundane. Dei bar kvar sin tiur. Per lyfte triumferande byttet vårt i vêret og ropte på langt hald:

"Det er gamle-suggen, kaptein!"

"Kva seier du, kar?" ropte kapteinen, og kom med hastige steg. "Er det den gamle? Det er eit ordentleg stykke arbeid som fortener ein fellingssup. – Leve alle fugle-republikkar, tape herskarane!" ropte han då han hadde fått flaska og sølvstaupet ut av jaktveska og drakk ei skål for oss.

"Var det ikkje det eg sa, at han blei glad, kapteinen?" sa Per grinande, blunka med auga og tok seg ein forsvarleg slurk av begeret som blei rekt han. "No blir det anna moro på leiken, sidan vi er kvitt den helvetesbrannen."

Då vi hadde utveksla framstillingane om hendingane våre, blei hundane sleppt. Jaktskriket fylte skogen. Dei fekk straks teften av noko, og snart etter gjekk det av stad i full, skurrande forfølging. Ekkoet gjentok glamet mangedobbelt mellom åsane, og hjartet svulma av lyst ved lyden av den klingande jakta i den solblanke morgonstunda.

Ord

1. tiurleik: paringsleik hos tiur, også kalla storfugl, Tetrao urogallus. Tiurleik er også namn på staden der storfugl driv paringsleik. Ein vaksen tiur veg omlag 4-4,5 kg – i sjeldne tilfelle over 5 kg – og blir omlag 86 cm lang. Tiuren har gråsvart rygg, grønglinsande bryst og svarte halefjør. Forplantinga blir innleidd med tiurleiken i slutten av april og starten av mai. Røya legg 6-8 egg i ei senking i bakken 2-3 dagar etter parring på spelplassen. Storfuglen finst i bar- og blandingsskog over heile landet, men er ikkje så vanleg på Vestlandet. Bær og bærlyng er viktigaste føde når det er bar mark, og furuknoppar om vinteren.
2. keike: terge, plage med motseiing og liknande, krangle, trasse.
3. rakle: flakke ikring, drive, farte, reke. Raklete: ustadig o.a.
4. kanalje: skurk; skøyar, frå latin 'canus', hund.
5. Holleia: Holleia er eit skogkledt landskap i Buskerud fylke. Størsteparten av området ligg i Ringerike kommune. Store delar av Holleia ligg mellom 200 og 400 meter over havet, med glissen furuskog. Blomar som breiflangre, engmarihand, fjelltistel og oslosildre trivst der. Og der er små innsjøar, tjern, myrer og små vassdrag. Dei høgaste områda på Holleia blir kalla Høg-Holleia (eit naturreservat). På Holleia er kulturminne frå tida med gruvedrift etter kopar, kobolt og nikkel fram til 1920. Det har også vore seterdrift på Holleia sidan 1400-talet.

   Holleia er kjent for mykje storfugl og orrfugl. Asbjørnsens forteljing blei skriven i 1841, gitt ut i 1846, og har gitt folk lyst til å komme til området. Fleire av skolane i distriktet har hatt opplevingsturar for barna til Holleia og gått etter lyden til orrhaneleik og tiurleik. Det finst også mange slags ville dyr i området, og sportsfisket er fint. [Wikipedia, s.v. "Holleia"]

6. knebelsbart: stor (vriden) bart på overleppa, mustasje.
7. peis: mura, open eldstad (med avtrekk til pipe).
8. sugg: stort, kraftig dyr – og stor, kraftig person.
9. Krestjan: folkeleg for Christiania/Kristiania. Oslo heitte Christiania frå 1624 til 1878 og Kristiania frå 1878 til 1924.
10. haugfolk: underjordiske, tussefolk, vette (i folketrua).
11. Kolbotn: stad der det har vore kolmile (jordomn) til å lage trekol i.
12. svansskrue: skruen som festa børsepipa til børsekolben.
13. dominering: spetakkel, bl.a.
14. trelerke: (Lullula arborea) er ein 15–16 cm lang sporvefugl i lerkefamilien. I Noreg hekkar den trekkfuglen berre rundt Oslofjorden, og er svært sjeldan no. (Bilete står i Wikipedia og ◦Allkunne).
15. skyfloke: (samling av) tette skyer.
16. fuglesong: Ein får gå til førstekjelda og gjerne nest beste kjelda attpå: Ein kan få bra inntrykk av fuglesong frå fotvandringar i naturen og frå gode innspelingar. Dei kjem ganske nær kvarandre. Sant å seie kan gode innspelingar førebu ein så ein gjenkjenner, "verkeleg høyrer" fuglelydane omkring seg. Målande ord av Asbjørnsen og andre når nok ikkje opp dit. Høyr sjølv: [◦Tiur og rugde (storfugl)]

    Fakta og andre data om storfugl (tiur og røy) finn ein i Wikipedia, s.v. "Storfugl".

~ೞ⬯ೞ~

Peik

Det var ein gong ein mann og ei kone. Dei hadde ein son og ei dotter som var tvillingar, og dei var så like at dei kunne ikkje skiljast frå kvarandre ved anna enn kleda. Guten kalla dei Peik. Han var lite til nytte mens foreldra levde, for han hadde ikkje hug til anna enn å gjere narr av folk, og han var så full av spikk og skøyarstrekar at ingen kunne vere i fred for han. Men då dei var daude, blei det enda verre. Han ville ikkje ta seg nokon ting til; han gjorde berre ende på det som var att etter dei og la seg ut med alle folk. Søstera strevde og kara alt det ho orka, men det ville ikkje monne, og så sa ho til han kor gale det var at han ikkje ville gjere noko gagn, og spurde:

"Kva skal vi ha å leve av når du har gjort ende på alt?"

"Så vil eg ut og narre nokon", sa Peik.

"Ja då kjem du tidsnok, Peik", sa søstera.

"Får prøve", sa Peik.

Då det var ende på alt, hadde dei ikkje meir. Så lakka Peik av garde, og han gjekk og han gjekk til han kom til kongsgarden. Der stod kongen i svala, og då han fekk sjå guten, sa han:

"Kor skal du i dag, Peik?"

"Å, eg skulle bort og sjå om eg kunne få narra nokon", sa Peik.

"Kan du ikkje narre meg då?" sa kongen.

"Nei, eg kan nok ikkje det, for eg gløymde narrestikkene mine heime", sa Peik.

"Kan du ikkje gå etter dei?" sa kongen. "Eg kunne ha lyst til å sjå om du er slik ein skøyarfant som folk seier", sa han.

"Eg duger ikkje til å gå", sa Peik.

"Eg skal låne deg hest og sal", sa kongen.

"Eg duger ikkje til å ri heller", sa Peik.

"Vi skal lyfte deg oppå", sa kongen, "så kan du vel henge på."

Ja, Peik klødde og klorte seg i hovudet som han ville rive luggen av, og let dei lyfte seg oppå. Der sat han og slong både hit og dit så kongen kunne sjå han, og kongen lo så det tåra i auga, for slik ryttar til hest hadde han aldri sett før. Men då Peik var kommen inn i skogen bakom haugen så kongen ikkje kunne sjå han lenger, sat han som han var spikra, og rei av stad som han hadde stole både gamp og grime. Og då han kom til byen, selde han både hesten og salen.

Kongen gjekk der imens og stunda og venta på at Peik skulle komme slingrande attende med narrestikkene sine, og lo stundom når han kom i hug kor ynkeleg han såg ut då han sat og slong på hesten som ein høysekk som ikkje visste kva for ein kant han skulle dette til. Men det varte sju lange og sju breie, og det kom ingen Peik. Så skjønte kongen til sist at han var narra og snytt både for hest og sal, enda Peik ikkje hadde narrestikkene med seg, – og så blei det ein annan låt, for då blei kongen sint og ville i veg og ta livet hans.

Men Peik hadde fått vite dagen då han skulle komme, og sa til søster si at ho skulle sette på veiksteinsgryta [1] med ei drope vatn i. Med det same kongen kom, reiv Peik gryta av varmen og inn på stabben med ho, og kokte graut på hoggestabben.

Kongen såg på dette, og blei så reint opp i under at han gløymde det han kom etter.

"Kva vil du ha for den gryta?" sa han

"Eg kan ikkje vere av med ho", sa Peik.

"Korfor kan du ikkje det?" sa kongen. "Eg skal gjere rett og sanning for meg", sa han.

"Jo, ho sparer meg både bry og pengar, både skogleige og hoggelønn, både køyring og føring", sa Peik.

"Det er det same, eg gir deg hundre dalar [2]", sa kongen. "No har du narra av meg hest og sal, og grime på kjøpet, men det får gå for det det er, når eg får gryta", sa han.

Ja, så fekk han ha ho då, sa Peik.

Då kongen kom heim, bad han framande og laga til gjestebod. Men maten skulle dei koke i den nye gryta, og den tok han og sette midt på golvet. Dei framande trudde kongen ikkje var rett vettug, og gjekk der og dytta til kvarandre og lo av han, og han gjekk omkring gryta, og kakla og kakla, og sa alt i eitt: "Ja ja, vent berre litt. Ja ja, vent berre litt, no koker det snart." Men det blei ingen kok. Så skjønte kongen at Peik hadde vore ute med narrestikkene sine og lurt han igjen, og så ville han av stad og drepe han.

Då kongen kom, stod Peik ute ved låven.

"Ville ho ikkje koke?" sa han

"Nei, ho ville ikkje det", sa kongen. "Men no skal du straffast for det", sa han, og ville fram med kniven.

"Det skal du få meg til å tru", sa Peik, "for du tok ikkje stabben."

"Skal tru det ikkje er løgn du fer med?" sa kongen.

"Det er stabben det står på. Ho koker ikkje utan –" sa Peik.

Kva han då skulle ha for stabben?

Tre hundre dalar var vel stabben verdt, men for kongens skuld fekk han gå for to, sa Peik.

Så fekk kongen stabben og reiste, bad framande, laga til til gjestebodet, og sette gryta på stabben midt inni stua. Dei framande trudde han var blitt både tull og tosk, og dei gjekk der berre og gjorde narr av han, og han kakla og kakla om gryta, og sa rett som det var: "Vent litt, no koker ho, no koker ho snart". Men det blei ikkje meir av det på stabben enn på berre golvet.

Så skjønte kongen at Peik hadde vore ute med narrestikkene sin denne gongen også. Han reiv seg i luggen og ville av stad på flekken og drepe han, og no skulle han ikkje spare han enten han lét vel eller ille.

Men Peik hadde laga seg til å ta imot han att. Han slakta ein vêr, hadde blodet i vomskinnet, og pakka det ned i barmen på søster si og sa ho føre kva ho skulle seie.

"Kor er Peik!" skreik kongen. Han var så sint at han skalv i målet.

"Han er så skrøpeleg at han ikkje orkar å røre seg", sa ho, "og så skulle han prøve å få ein blund."

"Du får vekke han", sa kongen.

Nei, det torde ho ikkje, for han var så hastig.

"Ja, eg er enda hastigare", sa kongen, "og vekker ikkje du han, så skal eg . . ." sa han, og tok bortved sida, der kniven var.

Nei, så skulle ho til å vekke han. Men Peik snudde seg brått i senga, drog ut ein liten kniv, og rispa ho i vêrvomma så blodspruten stod av barmen på ho, og ho fall over ende på golvet som om ho var daud.

"For ein hinmann du er, Peik!" sa kongen. "Skjer du ikkje i hel søster di, og det mens sjølve kongen står og ser på det!" sa han.

"Det er ikkje farleg med liket så lenge det er pust i nasen på meg", sa Peik og fekk fram eit bukkehorn som han gav seg til å tute på. Og då han hadde tuta ein brudeslått, så sette han hornet borttil ho og bles liv i ho att.

"Bevare meg vel for deg, Peik! Kan du drepe folk og blåse liv i dei att også, du då?" sa kongen.

"Ja, kva råd var det for meg elles?" sa Peik. "Eg kom til å drepe alle dei eg kom nær, for eg er så hastig av meg, ser du", sa han.

"Ja, eg er også hastig", sa kongen, "og det hornet må eg ha. Eg skal gi deg hundre daler for det, og så får det vere det same, eg får ettergi deg at du narra av meg hesten og at du snytte meg på gryta og stabben og heile greia."

Peik hadde vondt for å vere av med hornet, men sidan det var kongen, fekk han vel ta det. Og så fekk kongen det, og reiste heim det fortaste han kunne, og han var ikkje før kommen heim, før han måtte prøve det. Han tok til å krangle og kjekle med dronninga og den eldste dottera, og dei kjekla igjen og sa han imot. Men før dei visste ordet av det, drog han ut kniven og stakk dei i hel, og dei andre rømde stua, så redde blei dei.

Kongen gjekk og dreiv på golvet ei stund og snakka om at det var ikkje farleg med liket så lenge det var pust i han, og anna slikt som hadde renne gjennom munnen på Peik. Og så fekk han fram hornet og til å tute og blåse, men enda han bles alt han orka, både den dagen og den andre, så fekk han ikkje blåse liv i dei. Dei var daude og dei blei daude, både dronninga og dottera, og han måtte koste dei i jorda og halde gravøl attpå.

Så strauk han til Peik att og ville ta livet av han. Men Peik var blitt varsla, så han visste av at kongen kom, og sa til søstera:

"No får du byte klede med meg og reise din veg, så kan du ta og ha alt vi eig."

Ja, ho bytte klede med han og pakka saman og reiste av garde det fortaste ho vann, og Peik sat att der aleine i jentekleda.

"Kor er han Peik?" sa kongen, han kom så harsk og så hard gjennom døra.

"Han har reist sin veg", sa han som sat igjen i søsterkleda. "Ja hadde han no vore heime, så skulle eg ha drepe han", sa kongen. "Det var ikkje verdt å spare livet på slik ein skarv", sa han.

"Han blei varsla, og visste at kongen kom og ville ta livet hans for narrestikkene han fór med, men meg let han bli att her både matlaus og rådlaus", sa Peik, og gjorde seg så lekker og fin som ei jente.

"Ver du med til kongsgarden, du – det er ikkje verdt å sitte og svelte borti stua her", sa kongen.

Ja, det ville Peik gjerne, og så tok kongen han med seg og let han lære all ting og heldt han som si eiga dotter. Det var mest som kongen hadde att alle tre døtrene sine, for Peikeguten sauma og sydde og lét og leika med dei, og var saman med dei både seint og tidleg.

Då det leid på, kom det ein kongsson på friing dit.

"Ja, eg har tre døtrer", sa kongen, "det står på kven du vil ha av dei."

Han skulle få lov å gå opp i sykammeret og snakke og gjere seg kjent med dei. Jo, så likte han Peik best og kasta eit silkeplagg i fanget på han. Så var det å brygge og bake til bryllaupet, og då det leid om ei stund, kom slektningane hans og folka til kongen og tok til å feire og drikke bryllaup. Men då det leid på kvelden den første bryllaupsdagen, torde ikkje Peik bli lenger. Han la av garde, så bruda var ikkje å finne. Men det som verre var; begge kongsdøtrene fekk vondt så brått, og rett som det var, kom det to småprinsar til verda, så folket måtte fare heim midt i beste leiken og bryllaupsfeiringa.

Kongen både sørgde og var harm, og undrast på korleis dette hang i hop.

Så sette han seg på hesten og rei ut, for han syntest det blei for aude og leitt å vere heime. Men då han kom ut på jordet, sat Peik der på ein stein og spela på munnharpe [3].

"Sit du her, du Peik?" sa kongen.

"Ja visst sit eg her, kor skulle eg sitte elles?" sa Peik.

"No har du narra meg grovt gong på gong", sa kongen, "men kom no og ver med heim, så skal eg drepe deg."

"Ja, det er vel så, det", sa Peik, "når det inga anna råd er, så får eg vel til, eg også", sa han.

Då han kom heim i kongsgarden, gjorde dei i stand ei tønne som Peik skulle puttast nedi, og då ho var ferdig, køyrde dei ho opp på eit høgt fjell. Der skulle han ligge i tre dagar og tenke over det han hadde gjort, før dei velta han utfor og til fjords.

Tredje dagen kom det ein rik mann gåande, og Peik sat inni tønna og song:

Til himmerike og til paradis, til himmerike og til paradis skal eg fare,
men ikkje vil eg og ikkje vil eg i engleskare."

Då mannen høyrde det, spurde han kva han skulle gi for å komme i staden hans.

Det fekk vel bli mykje det, meinte Peik, for det stod ikkje skyss tillaga til å fare til himmerike alle dagar.

Mannen ville gi han alt han eigde, og så slo han ut botnen og kraup ned i tønna i staden for Peik.

"Lykke på reisa", sa kongen, han trudde det var Peik som var inni. "No fer du til fjords fortare enn om du fór med reinskyss, og no er det ute både med deg og med narrestikkene dine", sa han.

Før tønna var halvveges utover fjellet, var det ikkje ein stav og stump igjen av ho eller av han som var inni. Men då kongen kom heim til kongsgarden, var Peik der før han og sat på tråkka og spela på munnharpe.

"Sit du der, Peik?" sa kongen.

"Ja visst sit eg her, kor skulle eg sitte elles?" sa Peik. "Eg kan vel få leigt hus her til alle hestane og feet og pengane mine?"

"Kor velta eg deg hen, så du fekk all den rikdommen?" spurde kongen.

"Å, du velta meg til fjords", sa Peik, "og då eg kom til botnen, var det nok å ta av, både hestar og fe, både gull og gods. Dei gjekk i flokkar og låg i haugar så store som hus", sa han.

"Kva vil du ha for å velte meg same vegen?" sa kongen.

"Å, det er ikkje noko utlegg for meg", sa Peik. "Du tok ikkje noko av meg, så vil ikkje eg ha noko av deg heller."

Så stappa han kongen i ei tønne og rulla han utover, og då han hadde gitt han friskyss utover fjellet, reiste han heim til kongsgarden. Der heldt han bryllaup med den yngste kongsdottera. Sidan styrte han land og rike, men han gøymde narrestikkene sine og gøymde dei vel, så det blei verken høyrd eller spurt meir om Peikeguten, men berre om sjølve kongen.

Ord

1. veikstein: kleberstein, ein mjuk bergart som ein kan skjere med kniv og som held på varmen. Kleberstein har derfor blitt mykje nytta til kokekar, like frå vikingtida.
2. dalar: eldre norsk sølvmynt, avløyst av krona i 1875. Ein dalar var 120 skilling, og 1 skilling var 3 1/2 øre.
3. munnharpe: lite musikkinstrument som er ein lyreforma metallbøyel med ei ståltunge spent tvers over, og som har munnhola til resonansrom, "klangrom".