Asbjørnsen og Moes forteljingar blir rekna som ein viktig del av nasjonalarven, og var i si tid med å påverke til fornorsking av bokmålet. Forteljingane blei fornorska i takt med språkreformer. – Men opphavet til eventyra hos Asbjørnsen og Moe er ikkje kav heimleg; dei er felleseige med andre folk. Dei to samla, redigerte og gav ut enkelte eventyr her i landet, og Asbjørnsen især samla også segner som han la inn i rammeforteljingar han sjølv skreiv.

Eventyr og segner som Asbjørnsen og Moe sette saman ut frå variantar av norske dialekter og andre kjelder, har vore gitt ut på bokmål fleire gongar. Dei samla verka deira kom ut på Aschehoug seinhaustes 2012. På bokmål finst mange stuttare bøker med utval frå Asbjørnsen og Moe. Det er som oftast dei snillaste eventyra som er med. Mange av dei andre blir lett for leie for barn og heilt unge i dag.

Deler av Asbjørnsen og Moes samla verk kom ut på landsmål - landsmål blei omdøypt til nynorsk i 1929. Og på 1930-talet kom mange fleire av eventyra i nynorsk målbunad: Knut Liestøl (1881-1952) omsette først fjorten barneeventyr frå Asbjørnsen og Moe til landsmål. Molkte Moe hadde gitt dei ut før han. Deretter kom trettito Liestøl-omsette eventyr på Samlaget i 1936. Året etter gav han ut enda eit band der, med førtini eventyr til. Dét var pioneromsettingar.

I 1995 gav Samlaget ut 77 av dei 130 eventyra i Asbjørnsen og Moes samla verk, og orienterer: "Den nynorske språkforma er ved Knut Liestøl og Halldis Moren Vesaas. Eventyrutvalet er ved Guri Vesaas." Frå forlagets bokomtale: "Dei norske folkeeventyra er ein skatt som ikkje kan verdsetjast høgt nok." Språkdrakta i Samlags-eventyra (seinhaustes 2016) er ikkje oppdatert så dei samsvarer med gjeldande nynorsk rettskriving, som blir kalla Nynorsk 2012.

Heile Asbjørnsen og Moes samla verk er her

Her er alle segnene og forteljingane i nynorsk versjon, basert på eldre bokmålsutgåver, og i tråd med siste gjeldande rettskriving frå 2012. Av eventyra er dei fleste omsettingar, men somme av dei som typisk er utelatne i utval elles, er endra til snillare attgivingar her, for ein kan trimme og endre litt på verstingar i eventyrfloraen. Mykje dreier seg om ikkje å gjere skade. Ei slik tilnærming verkar meir forsvarleg enn berre å gi att det grove og andre fallgruver i forteljingar for barn og unge – tull, bannskap, svik, falsk og anna dårleg innhald som ikkje er betre enn skravling og ikkje nødvendig eingong.

Det kan vere mangt interessant i grove og fæle eventyr også; alt i dei treng ikkje vere uhøveleg fordi om somme parti i dei kan bli vel grove og mørke. Kan ein luke vekk noko her og skjere vekk noko der, treng ein sjeldan endre den opphavlege handlingsgangen, som avgjer eventyrtypen. Det er såleis skava vekk "sottestadar" frå rundt seksten av eventyra. Med det er dei seksten blitt attgivingar, og tydeleg avmerka som det utetter. Det er likevel berre mindre endringar som er gjort med dei, med få unntak. Bakom endra eventyra står det elles oppført kva som har blitt rekna som skapeleg å ta vekk frå dei.

Elles er det slik at denne gamle underhaldninga avdekker gamle former for lureri og snyt. Eit grovt overslag er at halvparten av eventyra i Europa syner lureri og snyt. Det kan tenkast å bli til framtidig nytte å vere høveleg åtvara i fabelform eller eventyrform iallfall. Slike fablar kan godt vere god underhaldning under høvelege forhold. Men der helten og heltinna i eventyr bannar, lyg, svindlar, drep for vinning og slikt - mange gongar utan at det er tiltrengt i handlinga - er det neppe rette slags helt og heltinne å tale om og identifisere seg med så smått. Det er slike eventyr som trufaste omsettingar neppe kan gjere finare for barnehjartet. Men høvelege og likande attgivingar kan.

Denne samlinga

• Språket er gjennomgåande normalisert, og jamt over i samsvar med norma kalla "Nynorsk 2012".
• Dialektbruk finst nesten ikkje, her som i dei første utgåvene.
• Sideformer er kutta vekk.
• Dei verste bannorda og påkallingane i forteljingane er borte – og 'kjerring' er hyppig erstatta med 'kone', fordi 'kjerring' i somme krinsar blir oppfatta som nedsettande. [jf. Wikipedia (nynorsk), "kjerring"]
• Unødvendige språkblomster som "kan du tru" inni forteljingar, er tatt vekk.
• At det står "Attgiving" bak eit eventyr, vil likevel ikkje seie det er garantert fritt for uhøveleg stoff for barn, men at det er mindre av slikt enn i originalen. Rammeforteljingane med segner i er alle i omsetting, og det er dei vennlegaste eventyra også. I eventyr som inneheld scener der helten og heltinna lyg, stel og drep seg fram, er vrine delar tona ned eller dumpa så eventyra blir snillare og dermed betre eigna for barn. — Tar ein vekk dei verste utvekstane i nokre eventyr, kan dei også bli nettare. Enkelt nedtona eventyr er merkte som 'Attgiving'. Dei fjerna delane ifrå dei er oftast få og nokså små. I fleire eventyr er det forklart kva som er gjort.
• Fleire gamle, nesten heilt gløymde ord og uttrykk er bytte ut med nyare.
• Nokså lange setningar i dei eldre tekstane har blitt delt opp i kortare, blant anna ved at semikolon er bytt ut med andre pauseteikn.
• Tilpassa ordliste over ord og uttrykk som kan vere framande for kven det skal vere. Lenka til lista heiter "Ord" og er smetta inn på kvar tekstside nede til venstre på skjermen.
• Tekstar flest er blitt utstyrt med ordforklarande tekstnotar og fleire tema-kommentarar til eventuell ettertanke. Fleire sider ved norsk kultur, tradisjonsstoff eller identitet har også fått ein og annan illustrasjon, sidan "Eit bilde kan seie meir enn tusen ord" (Fritt etter amerikansk ordtak).
• Rundt 105 segner har fått overskrifter sette til i teksten så dei er lettare å finne. Det er dessutan eit fråskilt, samla oversyn over dei [Lenke].
• Ekstratilfanget har med klassifiseringar av nesten alle eventyrtypane i verket – synt ved AT-nummer – og presenterer dessutan eventyra i alfabetisk rekkefølge.

Både 'Søk' (øvst på sida) og 'Ord' (nede til venstre på sida) er lenker, og gir tilgjenge til nynorsk ordbok på nettet. På den eigne ordlistesida her er forklaringar på eldre eller mindre kjente ord, og lenke til ei større Nynorsk Ordbok på nettet.

Eg har tatt med fleire av dei gamle illustrasjonane. Otto Sinding og Theodor Kittelsen kan ha flest av dei som er her. Dessutan har eg lagt til bilde og nokre andre teikningar. Eventyr og andre kjekke forteljingar kan vere retteleg god hjelp i tileigninga av språk. Og her er heile Asbjørnsen og Moe i ei nynorsk form som mange skulle kunne kjenne seg heime i ut frå talemålsgrunnlaget.

Sidene er blitt formgitt så tekstbreidda tilpassar seg skjermstorleiken innan nokså vide grenser. Så ein kan surfe og lese desse forteljingane på nettbrett og mobilar også. Eventyra blir dermed tilgjengelege for fleire. Og skriftstorleiken kan ein tilpasse sjølv for å gjere leseopplevinga likande. [Tips]

Liten samlarhistorikk

Eventyrarbeidet. Peter Christen Asbjørnsen (1812-85) og Jørgen Moe (1813-82) leita opp folk som kunne fortelje dei eventyr og segner, skreiv ned og redigerte frå det materialet. Dei to reiste for det meste kvar for seg for å nå over eit større område.

Dei to vennane gav ut eventyr frå 1841. Det året kom ei brosjyre. I 1842-44 kom tre hefter i tillegg, slik at dei hadde publisert 53 historier i alt i 1844. Moe hadde førebudd 28 av eventyra, og Asbjørnsen 25 av dei. I 1852 kom eit nytt og mykje større tobandsverk.

Til sist, i 1871, kom ei bok med førtifem nye historier. Boka, som blei siste hand på verket frå dei to, var redigert av Asbjørnsen, men inneheldt fire bidrag frå Jørgen Moe også. Dei var "Guten og fanden", "Risen som ikkje hadde hjarte på seg", "Smeden dei ikkje torde sleppe inn i helvete" og "Enkesonen".

I alt femti av alle eventyra deira er utforma av Jørgen Moe aleine, og seks av han og Asbjørnsen i lag. Asbjørnsen samarbeidde med sonen til Jørgen Moe, Ingebret Moltke Moe, om "Dei tre kongsdøtrene i blåberget". Resten står Asbjørnsen aleine for. Han forma i alt noko fleire eventyr enn vennen Moe. [Jf. også Bø 1982, s 25-26]

Asbjørnsen og Moe sette ofte saman eventyr ut frå fleire nedteikningar, ut frå mange forteljingar, og dei redigerte eventyra ved hjelp av normeringsprinsipp til å styre verket. I alt kom det godt over hundre eventyr ut av arbeidet, og det er nær halvparten av dei best omtykte norske eventyra.

Takk vere notatane til dei to samlarane veit ein kven som fortalde dei to dei fleste eventyra i samlinga. Oppteikningar av eventyr og segner er tatt vare på i Norsk Folkeminnesamling, ei større folkloresamling i hovudstaden.

Asbjørnsen – som likte å komme ut av byen – var født 15. januar 1812, og av sunnmørsk avstamming gjennom mora. Ho såg overnaturlege vesen, står det (Hult 2003:12). Morfar hans var mellom anna lensmann på Sunnmøre, og budde eit bel i Spjelkavik, seinare på Herøy i same distriktet. Og mormor hans, Karen Sophie Høgh, var prestedotter på Sunnmøre. (Brukarforumet).

Gjennom far sin stamma Peter Christen frå Gudbrandsdalen. Faren var glasmeister og hadde hus med verkstad i Dronningens gate i Oslo. Her levde læregutar og handverkssveinar saman med meisterens familie. [Jf. Store norske leksikon]

Asbjørnsen skreiv tjuesju forteljingar med over hundre segner i, ufullstendige segner og segnfragment i. I forteljingane skildrar han som regel norsk natur, mens han legg segnene i munnen på lokale folk med utprega lokal "farge" (koloritt, karakter).

Med ein forteljar som kjentmann kjem lesaren i kontakt med fascinerande menneske og miljø. Her er tømmerhoggarar, plankekjørarar, kolbrennarar, fiskarar og jegerar, her er torgkjerringar, budeier og tenestejenter, her er halvkriminelle røvarar, "kloke koner" eller signekjerringar – men også . . . embetsmenn, godseigarar med storgardar . . . og laksefiskande engelskmenn. Her er byfolk og bønder, storfolk og fattigfolk.

Slik skriv Olav Solberg (2011) i si innleiing til forteljingane. Asbjørnsen fortel vidt ifrå – frå Oslotrakta og omlandet, Hardanger under Folgefonna, Sognefjorden, norske høgfjell, øya Røst i Nordland og dessutan ein tur i Middelhavet.

Asbjørnsen samlet eventyr og sagn fra midten av 1830-årene, og begynte samarbeidet med Jørgen Moe i 1837. Resultatet av deres innsamlingsreiser ble fremlagt i Norske folkeeventyr, samlede ved P. Chr. Asbjørnsen og Jørgen Moe, utgitt heftevis fra desember 1841. Det var en begivenhet i norsk åndsliv, og høstet internasjonal anerkjennelse. Prinsippet var "Fortæl som Folket" . . .

Eventyrene og sagnene [gjorde] inntrykk ved sin stil, sin norske språktone. For norske forfattere i den nærmest følgende tid (Ibsen, Bjørnson m.fl.) fikk de grunnleggende betydning, også når det gjaldt stoff (folkelige, dramatiske sagnskikkelser som Peer Gynt). Den store eventyrutgaven kom 1851. En ny samling eventyr utgav Asbjørnsen alene 1871. (Edvard Beyer. "Peter Christen Asbjørnsen" I Store norske leksikon (2012).

For å gjere Beyers datering klarare: tredje utgåva blei gitt ut i 1870, og i 1871 blei alt tilfanget slått saman til eitt band, "einesamlinga" (Østberg 2011).

Asbjørnsens rammeforteljingar (storforteljingar) bygger til dels på artiklar han skreiv frå slutten av 1830-åra, gjennom 1840-åra og vidare, fram til 1871. Somme er noko omarbeidde fram til då. Knut Liestøl sine to band frå 1949 fortel greitt om når storforteljingane til Asbjørnsen blei skrivne, trykt og eventuelt endra i nye utgåver fram til tredje utgåva (1970), og kor dei blei publisert. Han har også gitt kommentarar til dei fleste storforteljingane. Henning Østberg (2011) har dessutan fleire detaljar for kva som blei gitt ut, i kva form det var, av kven, og når.

Asbjørnsen var inspirert av brørne Grimm i måten han handsama segner og eventyr på, og av iren Thomas Crofton Croker (t.d. 1834) til å lage rammeforteljingar med segner i. [Døme]

Fornorsking, folkedanning

Ingebret Moltke Moe (1859-1913) var eldste sonen til Jørgen Moe, og blei den første professoren i folkloristikk i Norden. Moltke Moe fann at det meste av kulturtilfanget vi reknar som norsk, er innført utanfrå. Han påviste at også eventyra er det. Det stemmer nesten utan unntak [Uther 2004]. Eventyr og segner blei også fortalde og att-fortalde munnleg i tradisjonelle far til dei blei skrivne ned i mange variantar. Det synte seg at mange eventyr også blei gjendikta, ikkje berre att-fortalde. Variantar finst av mange av eventyra (Hodne, 1984). Asbjørnsen og Moe valde ut og "sydde" saman (redigerte) ifrå det store materialet dei fekk, og fordanska tilfanget i eventyra spesielt.

Då Noreg blei fritt i 1905, talte størstedelen av folket dialekter. Henrik Wergeland hadde villa fornorske dansken, og Asbjørnsen og Moe hadde det same synet som Wergeland. Dei skreiv på dansk med ein del særnorske ord. Moltke ivra for samnorsk noko tid etter dei, for då hadde bygdegeniet Ivar Aasen samla inn og gjennomarbeidd dialektord frå mange hald og laga norsk grammatikk attåt, med ny norsk målform som hovudbidraget sitt. Og nynorsk blei med tida eit bra alternativ til klumsete fornorska dansk.

Etter 1905 var riksmål (no: bokmål) og landsmål (no: nynorsk) dei to offisielle målformene i Noreg. Moltke Moe ivra for meir fornorsking av skriftspråket og meinte dansk rettskriving var eit hinder for den norske folkedanninga.

I 1907 kom så ei språkreform som braut klart med dansk-norsken, og i 1917 kom ei ny reform som førte vidare fornorskinga av det danskaktige riksmålet. Hovudpunktet i reforma var at riksmål og landsmål ein gong skulle smelte saman, slik at Noreg fekk eitt skriftspråk. Moltke Moe arbeidde vidare med denne tanken, og det var han som innførte omgrepet "samnorsk". Men reforma vekte motstand – Det oppstod språkstrid i Noreg over det. Vi kan ikkje seie han er lagt i grav.

I dag har vi to norske målformer og ikkje offentleg samnorskstrev lenger etter 2002. Den 1. august 2012 kom ei ny norm for nynorsk, "Nynorsk 2012". Tilfanget her er for det aller meste innanfor den nye norma no.

Nye omsyn kjem til: Nokre kommentarar

Tidene endrar seg og folk med dei.

I vår tid har omsyn til bevaring av fin natur og dyr og plantar i den, gjort jegerlykka mindre velsett enn hos til dømes Asbjørnsen frå ei tid då folk svalt, drakk og jakta, og emigrerte. Ein tredel av folket emigrerte, og om lag nitti prosent av dei til USA og Canada. Haldningane har altså endra seg, og vi er i ei brytningstid på mange måtar – no som før. Jakt har blitt fotosafari eller naturtur med skisse- og teikneblokk, og mang ein sportsfiskar slepper ut fisken levande etter å ha fanga han, motsett Asbjørnsen på fisketur med stong og snøre – vel, det er slike tider.

Folk før i tida levde meir naturnært. Menneske har stadig behov for ekte naturopplevingar framfor alternativ som skinnkontaktsotten. No vel, den svenske diktaren Evert Taube ber fram sitt eige syn slik: