Taterar

Ein lensmannsarrest plar ikkje skilje seg stort frå ei vanleg skitten landsens folkestue [1]; ofte finst det i det heile ikkje noko særskilt arrestrom. Men det hender då at det vesle vindauget i stua står så høgt på veggen at dei arresterte ikkje ser anna enn måne og stjerner, snødrev og skyer på himmelen. Og så er vindauget naturlegvis forsynt med jernsprinklar. Liknande tryggingsinnretningar er stundom også mura inn oppi peispipa. Men dei er som oftast nokså overflødige. Arrestantane går gjerne fritt ut og inn og blir sett til arbeid i lensmannens [2] gardsbruk eller tømmerdrift. Innbu er det ikkje stort av, og det som finst, er tarveleg nok. Langs den eine veggen er det tømra opp ein hjell som er delt av to tre sengeplassar. Langs den andre spring ein trebenk som når heilt bakom peisen. Så kan det vere eit bord og eit par trekubbar som tener som stolar.

Det var i ei slik arreststue oppe i Gudbrandsdalen ein stad. På den låge klebersteinpeisen [3] av den forma som ein kan sjå i dei fleste stuene der oppe, spraka og gneistra det i ei krunglete tyrirot og nokre rå bjørkegreiner. Utanfor var det eit hundevêr [4] med storm og snøføyke så det peip og kvein i kvar veggsprekk. Men her inne breidde det seg ein lun varme frå dei oppheita omnsteinane.

Skinet frå peisvarmen, som enno kjempa med den siste lysninga av februardagen, kasta eit raudaktig skjær over nokre menneskelege skapningar. I halvskuggen borti kroken på den innarste sengestaden låg ein mann og drog seg på ein skinnfell, med hovudet støtta mot ein hårete arm som svulma av musklar. Av dei skiftande skuggane over det svarte fjeset kunne ein sjå kva som rørde seg bak den låge panna. Stundom kom det ein glimt i auga så vilt og stikkande vondt at sjølv den sløve vaktkaren som stod der inne, blei reint uhyggeleg til mote når blikket stundom trefte han. Men ikkje eit ord røpa kva som rørde seg inni den lågpanna. Det strie, kolsvarte håret, det skarpskorne, langaktige fjeset og det korte, svarte skjegget fortalde at han var av dei omvankande taterane, eller langfantane som bøndene nokre stadar i landet kallar dei. Det uhyggelege oppsynet hans hadde skaffa han namnet Svarte-Bertel. Av yrke var han hesteskjer, men han fuska også med skiftande hell i å kurere hestar.

Den andre lét til å vere av meir sorglaus natur, men den lave panna og det skarpe ansiktet var frå taterfolket, og dei djuptliggande auga hadde det same useielege, fosforlysande blikket, på éin gong lurande og stikkande. Han var metallsmed og knappestøypar, men hadde ein sann lidenskap for å fange fugl og fiske i alle elver. Han vedkjende seg derfor likså gjerne namnet Jakob Fuglefangar som Jakob Knappefant, men kunne bli rasande når fastbuande kalla han "Bekkespringaren" – eit klengenamn som ofte blir lagt til heile stammen, som syntest å dele interessa og aktinga for gamle Isak Waltons "guddommelege fiskekunst" med dei britiske sportsmennene.

Jakob sat på sengekanten og stirde tankelaus snart bort på kameraten som låg mørk og taus, og snart ned på dei dinglande beina sine – dei var kledde i eit par bukser som visst ein gong for lenge sidan hadde vore himmelblå. Men endeleg kom det då liv i han, han blei med eitt pratsam og lystig og tok fram ei flaske som han hadde gøymt i sengehalmen. Først baud han vaktkaren ein dram, men han skulle ikkje ha. Så tok han sjølv ein og skjenkte kameraten ein lik ein og som karen lét til å svelge utan noka klar førestilling om kva det var. Då det var gjort, tok han til å fortelje Lange-Ola, vaktkaren, tjuveregler og røvarhistorier så han mest skremde vettet av fyren, som ikkje såg vidare oppvakt ut. Han hadde fått lånt pipa til vaktkaren, og då ho var utrøykt, la han i veg med ei vise. Eit av versa lydde slik:

Er du då blank som gull,
og er eg svart som mold.
Éin fridom vil eg eige:
Å vandre mine vegar,
å gå til kven eg vil,
det høyrer meg sjølv til.

Visa var frå ende til annan eit uttrykk for taterfolkets kjærleik til friluftslivet, og han song ho med velklingande stemme og godt naturleg foredrag. Svarte-Bertel lét især til å bli oppkvikka av dei versa som romma ymt til stammen sitt forhold til dei fastbuande. Då visa var ute, tok han til med ei anna, som var ei blanding av taterspråk, eller romani som dei sjølve kallar det, og eit litt forsvenska norsk. Ho handla om det same, klaga over kor ulykkeleg den var som sat innesperra i den fagre sommaren når fuglen song i lunden og fisken spratt i elva, og priste lykka til den frie mannen som sjølv rådde for vegane sine – om han elles låg i strid med heile verda. Men han var ikkje kommen langt, før han med eitt braut av og lytta. Litt etter høyrde dei andre også larm og eit surr av stemmer. Det var tydelegvis fulle folk, eller i alle fall nokre som lét som dei var det. Det høyrdest som eit par av dei talte tatermål, og alt imellom lydde ei røyst som ein lett kunne kjenne som lensmannen si. Han kalla dei til orden på eit halvstudert røvarspråk som han hadde lagt seg til under dei mislukka forsøka sine på å ta norsk juridisk eksamen. Dei skulle vere rolege og respektere han og huset hans, som var ein heilagdom fordi han var myndigheitsperson og bar kongens mundering. Ein av fantane meinte høgt han fekk gå inn og dra ho på om det skulle ha klem.

Ei kvinnfolkstemme bad smiskande og underdanig den nådige lensmannen at han måtte ikkje bli sint fordi "karmannen" tiltalte han så lite vørdsamt; han var jo full, det såg nok lensmannen. Når karmannen var edru, var han så bra ein mann som nokon til å streve for kjerring og ungar, og så snill og mjuk at ein gjerne kunne vinde han om ein finger. I same andedraget skjelte ho med utruleg tungefart "karmannen" ut for ein slagsbror og ein fyllefant som ikkje gjorde anna enn å trette og slåst og drikke bort Vårherres dag. Ho overhølja han med ein straum av skjellsord og klander for at han torde våge seg til å tiltale den snille, bra lensmannen på ein så upassande måte, lensmannen som ville sørge for dei, gi dei husly og mat og alt det som godt var! Mannen, han svarte ikkje eitt ord til hundre; han visste vel at det berre var på skrømt.

Imens var hengelåsen tatt av og slåa skoten til side, og inn gjennom døra tumla heile flokken, tilsnødd og raudauga, blomstrande av snøfokk og nordansno, brennevin og opphissing av det klammeriet dei var gripne i på ein bryllaupsgard i nærleiken.

Eit vilt glimt av glede fór over ansiktet til Svarte-Bertel då han såg folk av sin eigen stamme, ja av sitt eige følge. Men han reiste ikkje på seg, og let seg i det heile ikkje merke med noko. Men det gjorde Fuglefangaren, han stod med eit hopp midt i flokken, som han ville helse dei velkommen alle saman. Men eit åtvarande blunk fekk han også til å ta på seg ein likegyldig mine. Eit av følget fekk i farten kviskra til han: "Stilla møien raklo! dikkar dero kji'ei bængeske muskroa? [Hald munn, gut! Ser du ikkje den hersens lensmannen?"

"Kva er dette for folk, herr lensmann?" spurde han framand og påtatt audmjukt, "om eg får lov å driste meg til å spørje?"

"Det er nokre stridbare lovbrytarar som eg så å seie fakka in flaxanti [5] , det er det same som: mens dei flaksa i vengane, skjøner du, nettopp som dei gjorde seg skuldige i beinhogg og steinhogg, hårgrep og i å rive sund klede etter 6. bok, paragraf 7-8. Og eg er ikkje langt frå faktum når eg antar at det er desse og liknande lausgjengarar som har gjort fleire simple og kvalifiserte innbrot her og i andre bygdelag i dei seinare tidene. Det gamle kvinnemennesket er av Truls skulehaldar på Rognehaugen meldt som overbevisande for kvakksalveri og fandenskunstar med smelta bly, og bør på tukthuset [6] for måling [7] av sjuke med tråd for å kurere svekk [8], signing [9] og så vidare etter bok 6, paragraf 1-12. Når det gjeld ein av desse karane, då er det mi visse von at han er den langfanten som i sommar i ein smie på eksisplassen på Gardermoen nesten drap eller halvklipte ein soldat med ei gloheit jernstong. Og det som verre var: med det same stonga brende opp og skamferte uniforma som dei meinige hadde på skrotten. – Skulle ein vel ha høyrt slikt! Men", braut han av i sinne, då Fuglefangaren ikkje kunne bere seg for å le av den avskya og fælska lensmannen la for dagen over at somme så groveleg kunne forgripe seg på uniforma. "Men her står eg og pratar for deg, og du grev og spør, og kanskje held du meg for narr attpå. Det var likare eg spurde deg, for du er jo knappefant, og så kjenner du vel folka dine på knapphola", la lensmannen lunt til. "Kråke søker make, seier eit gammalt ord, og eg syntest dei javla same kråkemålet som du buldrar når du har fått brennevin."

Dermed trampa lensmannen av stad, slo døra dundrande i lås og skaut for slåa. Men idet han gjekk, sa Fuglefangaren med mykje audmykt i stemma, mens skøyaren tindra i auga på han og lurte i kvar mine:

"Nådige og vise herr lensmann, De må sanneleg ikkje vere vreid på meg bæng le dero [fanden ta deg]. Eg meinte ikkje noko vondt med det eg spurde. Men eg har aldri sett desse godtfolka før, og eg vil gjerne vite kven eg skal dele bord og seng med. Gi dero suta i voldron i bængelske bau attmed bule til sastra bæng! [Gi du låg i ei seng i heite helvete ved baken til sjølve fanden.]"

Dette hjartelege ønsket fekk heile følget til å slå opp ein latter, som lensmannen brumma bass til utanfor. Då han vel var vekk, fekk fjesa eit anna uttrykk og kvinnfolka drog seg borttil varmen. Den eine av dei vikla no seg sjølv og ein skinande blank kaffikjele ut av det store ulltørklet som hadde dekt ansiktet og heile den lange skikkelsen. Det var Gubjør Langskånka, signekjerringa [10]. Det andre kvinnfolket – ho som så audmjuk hadde unnskylda kor uforskamma "karmannen" hadde vore mot lensmannen – kunne vel vere ei sneis år yngre enn Gubjør; ho blir omtalt som Karen eller Steffens-Karen. Ho var liten av vokster, men lett og smidig, hadde ramnsvart eller rettare svartblått hår og eit ekte taterfjes. I den gulbrune huda, som sat stramt over kinnbeina og den skarpe nasen – slik som ein ofte kan sjå det hos iltre og bråsinte folk – var det rift på rift etter basketaket ho nyleg hadde hatt med den "snille karmannen". Til gjengjeld hadde ho traktert han så rundeleg med neglar og fallekniv at trekka hans mest ikkje var til å skilje for skrammer og sår og størkna blod. Han blei kalla Jon Pottefot, og såg ikkje ut til å vere av taterslekt. Like så lite som ein annan av følget, som såg yttarst slapp og sløv ut, og som på grunn av dette ytret sitt og også av eit yndlingsuttrykk han brukte, kunne glede seg ved namnet Likeglad. Men fulle var dei begge. Den femte i følget heitte eigentleg Per Svendsen, men blei oftast kalla med tilnamnet Per hesteskjer, Heste-Per eller Svolke-Per. Han hadde eit yttarst fråstøytande oppsyn, og under dei veldige, buskete bryna eit enda meir gjennomtrengande øgleaktig blikk enn nokon av dei andre taterane. Det var ein tettbygd kar, men på ingen måte klumpete av vokster. I dei sikre, lette rørslene hans låg det ein styrke og ei smidigskap som gjorde det enda farlegare å egge dei ofselege lidenskapane og den brutale villskapen som kom fram i rynkene i tyrepanna, i dei ned- og ihopdradde augebryna og i det dyrisk framståande underansiktet. Utan å vørde dei andre slengde han seg over ende på benken framfor den senga Svarte-Bertel låg i, tok fram ei lita snadde, karva i og bad Steffens-Karen tenne i ei stikke for seg. Imens hadde kvinnfolka sett over kaffien, som nest brennevinet er den drikken taterane liker mest, og så tok dei til å snakke saman, med stor varsemd og med mange ord og vendingar frå taterspråket, som vaktkaren ikkje skjønte. Dei sat og planla å få Svarte-Bertel og Fuglefangaren med på å bryte ut av arresten og gjere eit innbrot på ein bondegard i nærleiken, og no gjaldt det å gjere vaktkaren trygg så han ikkje merka noko når dei skulle til å innvie dei to andre i planen.

Då dette var i orden, og både karfolk og kvinnfolk hadde dampa på pipene til rommet stod i ein skodde, samla heile flokken seg om varmen, unntatt Jon Pottefot, som var såra, og dei to borti kroken.

"Du har vanka vidt, du Gubjør, høyrer eg", sa Fuglefangaren – som straks var gått inn for planen – etter ein stans i samtalen, som mest hadde dreitt seg om grunnen til at følget var blitt sett fast. "Eg har høyrt gjete summipaene [bedrageria] og ragustaene [trolldommane] dine", la han til i taterspråket, og blunka nesten umerkeleg bort mot Svarte-Bertel, for å antyde at det var han som han hadde det frå. "No får du fortelje oss noko."

"Ja, eg hadde vanka vidt og sanka litt", svarte Gubjør med eit munnhell ho hadde. Det passa elles ikkje vidare godt til kleda hennar, for ho var kledd omtrent som ei velståande bondekone. "Mykje har eg høyrt og mykje har eg spurt, og mang ei vis gjerning har eg vore nøydd til å gjere for bøndene. Eg måtte jo skaffe mat til meg og mine den tida eg var aleine, og sidan også. Men no tar eg til å bli gammal."

På den langsame, høgtidsame måten sin fortalde ho så om nokre av sine "vise gjerningar", som var snyteri og listige strekar. Av omsyn til vaktkaren la ho vinne på å gjere forteljinga så dunkel og tvitydig at han umogeleg kunne fått tak i samanhengen sjølv om han hadde vore gløggare og hadde følgt betre med. Fekk ho det ikkje dunkelt nok på anna vis, blanda ho inn ord og talemåtar på romani.

Glanspunkta i desse forteljingane var historia om korleis ho med sin såkalla ragusta hadde skaffa tilbake den utru kjærasten til ei jomfru i Tvedestrand, – og somme taveske summipaer [bedrageri ved knutar på ein tråd], som ho hadde tent seg både klede og levemåte og pengar med. Det såg eigentleg ikkje ut som ho angra dei "vise gjerningane" sine, for gleda lyste ut av auga på ho når ho la ut om korleis ho til gagns hadde tatt ein fastbuande ved nasen.

"Men korleis var det med trollkatten [11]?" spurde Fuglefangaren. "Eg har høyrt seie du har gjort det godt med han?"

"Det er lenge sidan eg hadde nokon no", svarte Gubjør. "Det var då han" – ho gjorde ein umerkeleg nikk mot Svarte-Bertel – "var liten gut og reiste med meg. Seint ein kveld kom vi til ein gard. Alle dører var lukt så nær som døra til fehuset, – drabb [gift] -" sa ho og såg på dei andre, og dei skjønte meininga. "Men der hadde eg då ikkje meir å gjere. Dagen etter var eg innom same garden att. Eg gjekk inn til bonden og helste på han og sa: "God dag." – "God dag", sa han att, og arg var han som ein bandhund. "Kjære bonde", sa eg, "du skal ikkje vere vond på meg for den ulykka du har hatt." – "Korleis kan du vite det at eg har hatt noka ulykke?" spurde bonden og gjorde store auge. – "Eg ser det på fjeset ditt og auga dine", sa eg. "Men no kan du vere glad og takke din gud for det eg er kommen, for eeg veit alle ting, og eg har hjelperåd for alle ting." – "Ja men eg skjøner ikkje korleis du kan vite det som har hendt her", sa bonden att.

"Korleis kunne Moses vite at kong Farao og hæren hans skulle drukne i Raudehavet?" sa eg. "Ja, det var i det gamle testamentet det", sa bonden, "eller er du kanskje ein profet, mor?" – "Nei, ikkje det, far, men den store Allako har gitt meg eit ope auge i ragusta så eg kan sjå det som har hendt deg." – "Jaså", sa han. – "Det er to kyr som er styrteferdige for deg av finnskott, ei svart og kvit, og ei raud og kvit", sa eg. – "Kor låg du i natt?" sa bonden. Da aschar jik goshvardo buro [Det var ein ful bonde]. – Men så sa eg: "Skal du vite det, så låg eg i natt pre dumon i voldron minschia oppri [på ryggen med baken i senga]."

Her hadde tilhøyrarane vondt for å halde latteren tilbake.

"Då bonden fekk høyre dette", blei Gubjør ved, "blei han reint undren. "Vonde naboar har utsend ein trolldomskatt for å suge marg og blod av kyrne dine", sa eg. "Det ser eg, men får eg rå, skal eg vise han fram, og eg skal hjelpe deg så han ikkje får makt til å forderve fleire."

"Kan du det, skal eg lønne deg rundeleg, og mat og klede skal du få attpå", sa bonden. – "Følg med i fehuset, så skal eg vise deg den som syg blod og bryt bein", sa eg til bonden, "men ta med deg hakke og spade." Det gjorde han, han tok med seg hakke og spade, og kona hans gjekk etter han som ein hund. – "Eg har aldri vore her", sa eg, "men eg vêrar godt, og eg kjenner løynde ting. Gå til den svarte og kvite kua", sa eg. – "Her er det grave før", sa bonden. – "Grav igjen!" sa eg, "det som er løynt, skal bli openberra." Mannen han grov, og best han grov, sprang det ein katt fram av båsen og bortover golvet og skreik så fælt. I det same gneistra det for auga både på bonden og kona hans som eld og eldtunger."

Her nikka ho mykjeseiande til tilhøyrarane, og sette opp ein løyndomsfull mine.

"Mannen blei så redd at han rulla over ende, og kona gav seg til å belje, og rende i ring så ho ikkje kunne finne døra. Imens tok eg katta og klemte ho så blodet skvatt utover golvet. "No skal eg sende ho bort og binde ho så ho aldri skal slite seg og komme hit att", sa eg, og til å lese ei lekse over katta mens eg gjekk til døra med ho: "Vårherre og Sante-Per gjekk vegen fram, så møtte dei den forferdelege trollkatten. "Kor skal du hen?" sa Herre Jesus Krist. – "Eg skal til bondegarden og bryte bein og suge blod." – "Vend om att, eg stansar deg, eg binder deg i tre jordfaste steinar:

Ikkje skal du bein bryte,
ikkje skal du blod suge.
ikkje skal du bu på land,
der nokon bur.
Ikkje skal du bu på vatn,
der nokon ror.
Du skal på havbotnen
under ein jordfast stein.

Men utanfor fjøsdøra stod den svarte", sa ho med eit ymt til Bertel, "og tok katta og fór til skogs med, så den såg dei aldri meir.

For det fekk eg kaffi og tobakk, ull og linnet, flesk og spekemat, og seks sølvskeier og mange pengar."

Fuglefangaren, Steffens-Karen og Ola Likeglad sat heile tida og høyrde nøye etter det Gubjør fortalde. Ein og annan gong blei det høyrt ein klukkande latter eller eit ønske på taterspråket om at dei fastbuande støtt måtte bli tatt slik ved nasen. Vaktkaren som hadde lege på omnsbenken og fått tida til å gå med å røykje tobakk og glo halvsøvnig inn i varmen, slo seg til laget han også då Fuglefangaren la i veg med ei historie:

"No skal eg fortelje om eit finnskott [12]", sa han.

Finnskott

"For mange år sidan var det ein finn som dei kalla Trefotfinnen."

"Det var kji lallaro [ingen finn], han var jik romani", sa Gubjør. "Eg kjende han."

"Kan så vere. Nok er det, denne Trefotfinnen kom inn her nordpå Sellsbygda", blei Fuglefangaren ved, "der selsnepene veks, på ein gard som heiter Rommongard. Der stod kona og kinna smør.

"Gi meg litt smør, du", sa Trefotfinnen.

"Eg har ikkje noko smør", sa kona.

"Har du ikkje smør, skal du ikkje få smør heller", sa Trefotfinnen, og dermed gjekk han.

Kona kinna mest heile dagen, men det ville ikkje bli smør, og om natta styrta ei ku for ho. Så skjønte ho at finnen hadde sendt ut finnskott, og så sende ho etter han ein mann for å få gjort det godt att. Denne mannen var husmann under garden, han heitte Knut Mo og var rapp på foten, men han nådde ikkje att finnen før han var tre mil nordanfor Trondheim, og der fekk han forlikt det og gjorde det godt att med pengar og lovnad på meir når finnen kom utetter.

"Det er best du er snøgg heim att", sa Trefotfinnen, "for det ligg tre kalvehovud under fehuset. Dersom dei ikkje blir tatt bort og brent før fullmåne, kjem det stordaude på feet. Så det er best du skundar deg."

"Jammen skal eg vere snøgg", sa han Knut Mo, "men eg kan ikkje flyge fortare enn beina vil, eg heller", sa han.

"Å, eg skal hjelpe deg fram", sa finnen, "for eg har vêret og vegen i skinnryggsekken." Og så sa han for han at han skulle fare bortigjennom lufta og komme ned på tre rettarstadar, og det var på Halbakken på Dovreskogen, på Nilsbakken på Rusten og på minnesteinen på Sel, tett ovanfor Rommongard ved Lågen.

"Frå minnesteinen", sa finnen, "har du ikkje lange vegen. Men den du først møter, må du ikkje snakke til. Du må ikkje så mykje som sjå etter han ein gong."

Nei, han skulle ikkje snakke til nokon og han skulle ikkje sjå til sides, om han så møtte kongen av England.

Dermed tok han farvel med finnen og reiste av garde. Det varte ikkje lenge før han var over Jemlom [Dovre] og nedi Gudbrandsdalen på Halbakken på Dovreskogen, for han fór som eit vêr. Rett som det var, kom han ned på Nilsbakken, og før han visste ordet av det, var han nede på minnesteinen. Derifrå skulle han til å gå nedover til Rommongard. Men då han kom bortpå Vågåvegen til eit lite dalsøkk som dei kallar Maurstad-dokka tett ved Lårgard, møtte han kona si, og ho blei ståande og glane så stort på han fordi han strauk så fort forbi. Så kunne han ikkje bere seg lenger, men måtte glo etter ho. Men frå den stund sat hovudet hans Knut Mo på skakke, og han som fortalde meg det, hadde sett han og høyrt det frå hans eigen munn." -

"Det har vore ein ful bondemann", sa Steffens-Karen, "han har drukke opp pengane hos kremmaren, og så har han stupt over ende i fylla og vrikka nakkebeinet, og sidan så har han loge i hop den historia."

Denne forklaringa hadde dei stor moro av alle saman, og Gubjør gjentok at ho hadde kjent Trefotfinnen, og at han ikkje var nokon lallaro, men høyrde til romani, og ho visste han hadde vore slem i ragusta.

Vaktkaren, som hadde høyrt på den siste forteljinga med stor interesse, gjorde innvendingar mot Steffens-Karen si forklaring: Slike snøggferder gjennom lufta hadde han høyrt om før, og han fortalde til prov historia om jutulen og Johannes Blessom. Etter det oppfordra han taterane til å fortelje fleire slike morosame historier.

"Ja, vi skal nok fortelje, men no må du fortelje ei først", ropte taterane, den eine høgare enn den andre, og Svolke-Per og Svarte-Bertel blei mykje høgmælte borte i kroken. "Fortel, enten det er løgn eller sanning, enten det er om troll eller om fanden, det er det same!"

"Ja, er det det same, så kan eg vel komme på ein stubb, eg òg. Men eg veit no ikkje riktig kva eg skal fortelje! Jo, no kjem eg på ein", sa han då han hadde sete og grunda ei stund.

På villspor

"Det var ein gong ein gut som skulle i tømmerskogen. Men som han gjekk, trakka han på villgras [13] og kom reint av vegen bort i avhòla så han ikkje kunne finne fram. Han gjekk heile dagen, men då det lei på kvelden, fekk han sjå ei blå vogn som kom køyrande. Best det var, kom det ei til, og ho var gloande raud, og så kom det fullt med vogner. Nokre var av gull, og nokre av sølv, og det var så urimeleg mange hestar føre så han aldri hadde sett slik ei ferd. Men rett som det var, blei dei borte i skogen, og guten gjekk vidare, han. Som han gjekk slik, kom han til å spenne i eit purkeøyre som stod opp av bakken. Det grynta nedi og klang liksom i ein pengekjel, men i det same kom det lunkande ein med ei skarvemerr framfor ei kjerre.

"Vi når dei vel att?" sa han.

"Ja, i morgon tar du dei att", sa guten. "Men kva var det som det lét i?" tenkte han med seg sjølv og ville til å ta i purkeøyret. Men då var det borte. Men hadde han ikkje snakka, så hadde han fått kloa i ein av pengekjelane til Gamle-Eirik.

"Kunne du ikkje skysse meg heim, du?" sa han til han som sat på kjerra, "for eg er kommen så reint urimeleg langt av vegen, så eg trur mest ikkje eg er kar for å finne heim att på ei natt", sa han.

Jo då, han skulle få skyss, og dei køyrde, og dei køyrde temmeleg fort også. Langt om lenge kom dei fram til ein gjestegivargard. Der var det så gildt at dei kunne få alt dei ville. Det var så mykje både av mat og drikke at det mest ikkje var ende på det, og ikkje skulle det koste noko heller. Dette var no både godt og vel det. Men då dei skulle til å legge seg, spurde kjerringa kva for ei seng han ville ligge i, enten i den raude eller i den blå. Ja, det var vakkert alt i hop, og det var store frynser og blomar og tøy på skinnfellen, både i den blå og i den raude. Men guten ville helst ligge i den blå. Det skulle han då få lov til, og han drog av seg kleda og la dei på ein stol, og med det same han skulle velte seg oppi, sa han Jesu namn. Men då var senga eit blått vatn, og stolen var ein stein frammed vatnet, og den raude senga var varme og eldmørje, og nedi var det folk som kraup og kravla så gneistane freste om dei. Guten tykte dette var groveleg fælt. Men då han fekk sjå seg omkring, såg han månen som stod over fjellkammen så stor og raud og rund, og så var han i fjellet utmed eit vatn, der han kjende seg vel att. Men gjestgivargarden og heile det stellet, det var borte."

Mens flokken rundt varmen var fullt opptatt av desse historiene, eller lét til å vere det, snakka Svarte-Bertel og Svolke-Per saman i skuggen borte i kroken. Gubjør og Fuglefangaren skotta no og då varsamt over dit, og mot slutninga av den siste forteljinga lurte Gubjør seg bort til dei. Svolke-Per sine heftige fakter og minespelet i fjeset til Svarte-Bertel, som i raskt skifte avspegla lurande merksemd, byrgskap og forakt, hat og harme, vitna klart om at dei drøfta kåra sine og forholdet sitt til dei fastbuande.

"Hå aschar dero i stilleppa for [Korfor er du i arrest?]" spurde Svolke-Per, då han hadde fortalt om nokre av hendingane sine sidan dei såg kvarandre sist.

"For jik marrapina [for ein grime]", var svaret.

"For jik marrapina?" spurde Svolke-Per opp att med overraska mine.

"Ja ja, som eg seier, for ei ussel grime av ein taustump og eit par vidjer, ikkje så mykje verdt som ein halvskilling", svarte Bertel samanbite. "Eg tok grima på gjerdet ved ein bondegard for å binde hesten min. Men så kom bonden etter og fakka meg, og sette meg i stilleppa, fordi eg var romani og ikkje bonde, og lensmannen seier eg kjem på kjev [tukthuset] for den marrapina."

"På tukthuset for ei vidjegrime!" ropte Svolke-Per med likså mykje tilgjort som verkeleg harme. "Ja, ja, Kristian Kjeldsen sat jo for ein høyvisk, som han tok opp og ville tørke sveitten av hesten sin med. Gamle Kristian kammakar, som mest er halvblind, har dei også sett dit, fordi han ikkje har drabrat hos rascho [gått for presten, stått til konfirmasjon]. Han har aldri sove under sotbjelken åtte dagar i rad, og aldri har han talt anna enn tenner i kammer og vevskeier, men no har dei sett han inn på eit heilt år til å rekne opp bokstavar og lære abc som ei skoleunge. Dei fordømte bøndene! Dei skriv opp namnet og handteringane våre, og held manntal på oss som vi var krøttera deira, og set oss i tukthus og slaveri 14] for ingen ting når vi set oss litt opp imot dei. Dei vil vel forby oss å trø på jorda til slutt, og fare over fjellet, og fiske i bekkane!"

"Kjatko, pral [det er sant, bror]!" sa Svarte-Bertel. Hatet og harmen lyste ut av auga på han.

"Då eg var ung var det annleis", blei Svolke-Per ved. "Når vi kom til bondegarden og sa: 'Vi treng brennevin og tobakk og kaffi, vi har ikkje klede og mat, vi skal reise langt, vi må ha niste og reisepengar' – så fekk vi det. Bonden torde ikkje anna, han visste vi hadde makta, vi kunne skade feet hans og åkeren, og maktstele hestane. Då var det gode dagar for romani. Eg minnest godt at då Lang-Ola var kommen heim frå Russland, truga han ein gong ein lensmann til å danse springdans med mor mi, ho Steffens-Olea, på hans eige tun. Men no, no må vi fare over ville fjellet og borti åsbygdene og dei verste avhòla og bakliene som finst, og enda våger dei å truge oss både med bygdevakta og lensmann og fengsel!"

"Eg har aldri tatt så mykje som for to skilling", tok Svarte-Bertel til orde. "Eg har nært meg horta pre [på reieleg måte]. Eg har kurert hestar, og eg har vore klok og ful mot bøndene, men eg har verken spanæt [rapsa] eller kjårat [gjort innbrott] hos dei, og eg har ikkje slått i hel nokon, og no skal eg sitte på tukthuset for den usle grima. Det fordømte bondepakket! Eg skulle vere glad om eg kunne gjere ende på dei alle i hop, både dei og feet deira og alt det dei eig og har."

No hadde Svolke-Per fått han i rette laget, og han gjorde alt han kunne for å egge han opp meir og meir: Han malte opp om all den urimelege kontrollen bøndene hadde sett i verk på det siste – hardt fór dei også fram mot gamle og sløve folk når dei tvang dei til å lese og lære kristendom. Endeleg la han ut om alt det følget hans hadde måtta gå gjennom under desse forfølgingane, især etter dei innbrota lensmannen talte om. Fleire gongar hadde dei vore nøydde til å legge til fjells midt på svarte vinteren, og det dei då hadde stått ut, var reint utruleg. Dei hadde ikkje våga å la seg sjå i bygdelag der dei var kjente, for dei ville ikkje på kjatkipa [til forhøyr] for nokon pris. Randebraskroene [sorenskrivarane] var fule, og det var lett å forsnakke seg. Det kunne jo kanskje bli opplyst at han "hadde brent soldaten for knippe", sa han med eit hestedokteruttrykk, og så var det ein gong ein mjøltravar . . ., den karen var ikkje stort verdt, men kom det for dagen at det var ein av romani som hadde gjort det, så – her gjorde han ei råkande handrørsle over strupen. Han hadde ikkje lyst verken til å "la knappen springe" eller til å kjeræs pagen [dømmast til slaveri], og derfor ville han reise til Sverige, der det skulle vere fredelegare enn her i landet. Men gode reisepengar ville han ha, og han ville nødig reise frå følget og frå slektningane sine, derfor ville han ha med Svarte-Bertel og Fuglefangaren. Og ville dei så sant, skulle det bli råd både til å komme ut og til reisepengar. Det var visst ingen av dei som var kjent i desse bygdelaga utan Gubjør, som dei no hadde treft att etter at ho hadde vore borte frå dei i mange år. Av ho hadde dei fått vite at Svarte-Bertel og Fuglefangaren sat hos lensmannen, og eit eller eit par av følget hadde tenkt å sjå innom til dei i arresten for å gjere avtale. Men undervegs "kom Pottefoten og kvinnfolket hans i håra på kvarandre", fordi han hadde klappa ei bondejente i ein bryllaupsgard dei var inne på. Nokre fulle bønder la seg imellom og ville skilje dei. Dei blei rundjulte av følget, men det var tett ved garden, og så sette alle bryllaupsgjestene på dei, og det blei slikt slagsmål og lurveleven at det aldri hadde tatt nokon ende hadde ikkje lensmannen komme til. No når dei var komne saman i arresten, hadde det inga nød. Vaktkaren skulle dei drikke full – dei hadde brennevin med seg – og hjelpte ikkje det, hadde Gubjør gode dropar som gav trygg søvn. Brekkjern og tenger hadde dei – dei låg gøymt i sengehalmen. Men dei måtte bryte ut av arresten same natta, for kanskje hadde lensmannen kjent dei eller gjetta kva dei var. Det innbrotet Svolke-Per talte om, måtte også gjerast i natt. Folka på den garden var borte i bryllaup.

"Korleis veit du at det er pengar der?" spurde Svarte-Bertel, som var blitt meir og meir interessert mens den andre fortalde.

"Gubjør har vore der", svarte Svolke-Per med ein nikk til ho. "Ho har fått vite at mannen er ein valdris som har flytta hit. Han er nyleg kommen heim frå Krestjans-marken [15] og Branesmarken [16], og der har han vore på smørhandel og slaktekrav [17]. Ho såg han talte mange pengar på stabburet."

"Ja", sa Gubjør, som var kommen bort til dei mot slutten av samtalen, "eg kom dit sist laurdag og ville kjøpe eit spekelår av valdreskona, for dølane held på spekekjøtet sitt som det var grommare enn sølv – og fullt var det av all slags stabbursmat. Det var retteleg ei snill kone – så skulle ho vise meg valdresstasen på loftet. Der stod mannen og talte pengar i ei raudmåla kiste, både gule og grøne og kvite og blå. Han smelte att kista, og det fort også. Men eg såg både sølvet og pengane, og fullt var det av pengar og allting.

"Eg treng slik til ein tobakksrull eller to", sa eg. "Du har vel ikkje vondt for dei du, som kjem like frå marknad", sa eg.

"Å reis du til helvete og tigg tobakk av fanden", sa Valdres-slasken.

"No no", sa eg, "den er vel å få kjøpt for pengar og for gode ord. Eg har ikkje tenkt å tigge pengar til tobakken", sa eg, "men eg synest eg ser på auga dine at det skal hende deg noko vondt." Då eg gjekk, sette han hunden på meg, men då eg kom bakom husa, kasta eg drabb [gift] til han, og eg såg han åt –"

"Der er reisepengane, vi treng berre ta dei", avbraut Svolke-Per. "Garden ligg litt oppi ein dal austpå. Derifrå er det ikkje mang mil over fjellet til Østerdalen; så har vi ikkje langt til Sverige, og gir fanden i tukthuset og lensmannen."

"Ja", sa den andre med eit slag i skinnfellen, "eg er med, bror! Eg skal ta både sølv og pengar! Har eg ikkje gjort det før, så skal eg gjere så mykje no at eg fortener både krage og hoseband [18]."

"Den var rett, bror", sa Svolke-Per fornøgd, og sette opp eit uhyggeleg grin i det han tok og rista handa som Svarte-Bertel rekte han. Så vinka han på Fuglefangaren. Han trengde ikkje å nemne så mykje for å få han med, for då han høyrde kva det gjaldt, svarte han med eit ordspråk, henta frå den handteringa han sjølv dreiv med: "Den fuglen er lett å lokke, som etter vil hoppe", og var med éin gong ferdig både til utbrott og innbrott.

Då det lei mot slutten av vaktkaren si forteljing, høyrde dei det bråka utanfor, og meinte som rimeleg kunne vere at det var lensmannen som kom og skulle visitere. Dei sette seg omkring varmen all saman, og følgde forteljinga med slikt eit spetakkel og lo og bar seg så han måtte tru dei aldri hadde tenkt på anna enn å korte tida og halde moro.

"Det er både varme og moro og tobakk her", sa lensmannen og hosta og smatta på den sølvbeslåtte merskumspipa si. "Ute fyk det så ein mest ikkje tør late opp kjeften, og tobakken brenn som bråtekvas. Men det er då farleg til leven de held, Ein skulle mest tru de heldt på å sette stua på taket."

"Lensmannen må rett vere så inderleg god", svarte Steffens-Karen kjapt og krypande underdanig, "ikkje å bli vill for at vi står på hovudet og held helg, men tida blir så lei og lang når ein ikkje har noko å ta seg til, – og så tok han Jakob knappemakar og denne snille bondemannen til å fortelje gamle eventyr og historier. Men bevarast, befaler lensmannen det, skal vi gjerne sitte så stø som kattar på ein peispall."

"Å sit de og le og lyg i hop så mykje de vil for meg", sa lensmannen. "Men styr ikkje som de skulle rive ned veggane. Ein skulle mest tru de var til bryllaup eller til gjestebod, og ikkje at de sat i arrest – , men men", braut han av og vêra, "her luktar sterkt. De har vel ikkje brennevin?"

"Lensmannen må vere så nådig ikkje å ikkje bli ergeleg for det", sa Steffens-Karen att, om mogeleg enda meir hundeaudmjuk enn før, "men eg fekk med meg ein liten tår til å slå på skorpene til karen min."

"Som du sjølv har klort opp, kan eg tenke", sa lensmannen. "Ja du er ei snill kjerring; først slår du, og sidan klappar du! Eg har høyrt om det! Men", vende han seg til vaktkaren, "har du ikkje sett om dei har slått brennevinet i seg?"

"Å dei tok seg vel ein dram", svarte vaktkaren.

"Du tok deg vel ein du og, då", geipte lensmannen sint.

"Nei, likevel, lensmann, eg drikk ikkje brennevin: eg er i fråhaldsforeininga no, for eg har skrive meg inn", svarte han på sin dauvlege måte.

"Nei, nei, det er jo sant, du er medlem av fråhaldsforeininga, kjære Ola", sa lensmannen formilda.

"Men det er ulovleg å drikke brennevin i arresten", sa han morskt til taterane. "Hit med flaska! – Å, den tåren slår ingen mann av krakken", sa han då han hadde rista flaska mot peislyset. "Har de ikkje meir?"

Nei, det hadde dei ikkje, det lovde dei på alle i hop, og vaktkaren hadde ikkje sett fleire flaskar han heller. Lensmannen snuste omkring, men kunne ingenting finne, til det var brennevinet altfor vel forvara hos Gubjør. Heller ikkje fann han reiskapane som låg gøymde i halmen. Men han heldt likevel ein skarp tale mot svir og støy i arresten, pryda med ein heil del lovstadar.

Taterane svarte audmjukt at dei kunne vel ikkje svire, for dei eigde ikkje brennevin, det hadde lensmannen sjølv sett. Og stille og rolege skulle dei vere, det lovde dei.

"Men gode lensmann, eg får vel driste meg til å spørje om De skulle ha ein gammal kortleik å selje eller låne oss. Det var nok det same om han var aldri så brukt", sa Steffens-Karen. "Det fell no ikkje så mykje styr med det, og så ville det vere moro å ha til ombyte."

"Å, det lét ikkje til at tida fall så lang då eg kom inn her", sa lensmannen. "Det er no ikkje berre for moro skuld de er her heller. Men kan de ikkje halde ut, får de sjå til å lyge i hop nokre regler att. Eg har ingen kortleik å låne bort."

"Du kan då vite det, han slit kortleiken sjølv til det ikkje er filla att av han", kviskra Ola Likeglad idet lensmannen gjekk ut gjennom døra.

"Den karen må nok haldast nær inn til varmen om feittet skal drype av han", sa Svolke-Per.

"Ja, vi lyt vel til å fortelje igjen då, sidan lensmannen seier det", sa vaktkaren. "Eg tykte du sa du ville fortelje om ein prest på Lesja", vende han seg til Ola Likeglad.

"Ja", svarte Ola, "det er ikkje noko eventyr heller."

"Ein underjordisk eller ein annan stortingsmann"

"Det hende på lag for hundre år sidan. Det var ein prest på Lesja. Han køyrde sørover til tings, og det skulle vere på Bottum. Straks presten kom ut på elveisen frå Lesjavatnet – det var om vinteren dette – så møtte han ein mann som gjekk for seg sjølv med ein liten kagge under armen. Mannen han tok til hua, og presten nikka attende og helste.

"Goddag, mann", sa presten og stansa hesten litt. "Vil du ikkje stå på meiane med meg og legge koppen din i sleden, det er slik kald sno i dag."

"Takk far", sa mannen. Han var like glad [19] han, men han slengde seg då bakpå.

"Kor er du ifrå, og kva heiter du?" spurde presten.

"Eg er frå Lordalen og heiter Torberg Flyvang", sa mannen.

"Kor skal du hen, og kva er det for ærend du går i?" spurde presten.

"Eg skal til Bottumsberg-mannen og betale skatten, men han blir ikkje stor i år", sa mannen.

"Er du den einaste skattytaren i Lordalen [20]?" spurde presten.

"Oi då! Det finst fleire skattytarar i Lordalen enn på heile Lesja", sa mannen. "Men eg skal møte fram og gjere rekneskap for heile skattelaget."

"Men korfor blir skatten så liten når det er så mange skattytarar?" sa presten, for prestane har no støtt så mykje å spørje om dei.

"Vi har hatt misvokster [21]", svarte mannen. "Det kom frost med vind og væte på avlinga, og skatten blir likna først når ho er berga", sa han.

Denne syntest presten var rart snakk, og han var ikkje god for å bli klok på om det var ein underjordisk eller ein annan stortingsmann. Men han var like glad, han ville prøve det, og då dei skulle skiljast utanfor Bottum, tok han pennekniven sin og kasta over kroppen. Men då blei mannen harm og sa til presten:

"Eg var ei jåling [22] og ein godfjott [23] som sa deg slikt, Søren Svartserk. No har du skilt meg frå heile skatten, og kanskje eg mister æra attpå. Men eg er like glad; du skal betale skatten til siste skilling, og det med renter og renters renter, du, ringstut du er."

Presten grein berre på nasen av dette snakket, og reiste sin veg. Men korleis det var eller ikkje var, så blei det meir og meir fant med presten. Pengar ville ikkje stanse hos han. Kvar evige skilling gjekk sin veg, enda han la dei i jernskrin med dirkefrie låsar og sette dei under senga, og bar nøkkelen om halsen på seg. Den tida hadde presten i Grytten [24] ufred med bøndene. Så byta Lesjapresten seg dit, men det blei ikkje betre for det. Dradokka [25] fann vegen både til pengeskrinet og til Romsdalen. Men det ellevte året var det slutt. Då hadde dradokka hans Torberg Flyvang dratt inn skatten både med renter og renters renter."

"Å, det var ein skarveprest", sa Svolke-Per. "Nei, no skal eg fortelje om ein prest. Han snytte fanden for den siste firskillingen han eigde. Det var anna til kar.

Futehud kom til nytte

Det var ein fut [26] nord i dalen, han var så grovt ugudleg at han vørde ikkje kva han gjorde, men ein uroleg daude fekk han. Når det ikkje var folk i likstua, låg han stille. Men kom det inn nokon, stod den daude mannen opp og tok dei i handa og takka for sist. Då han skulle i jorda, sette dei han i likkjellaren under kyrkjegolvet. No var han roleg ei stund, men rett som det var, tok han til å spøke kvar evige natt.

Ein dag kom det ein skomakar til ein av gardane ved kyrkja. Han trudde ikkje på spøkeriet, men våga på han skulle sitte på kyrkjegolvet utmed likkista ei heil natt og sy eit par skor. Dei heldt imot på det. Kista tok dei opp av kjellaren, og skomakaren sette seg på golvet, men først krita han ein rund ring omkring seg.

Då det lei utpå natta, kom sjølve fanden flygande og reiv lokket av kista, slo hovudet av futen og til å flå han. Dette dreiv han på med så hardt at han sansa ikkje skomakaren som sat og drog huda inn i ringen etter kvart som fanden flådde ho av futen. Og då det siste haldet slapp, drog han til seg heile huda. Då fanden skulle ta ho, kunne han ikkje for ringen. Han blei så arg og vill som han ville verpe både mord og brann, og han skreik og banna at han ville ha att skinnet av futen.

"Du får det ikkje", sa skomakaren.

"Men kva vil du med skarvehuda?" spurde fanden.

"Eg vil barke ho og lage skor av ho", sa skomakaren.

"Dei kan du ikkje bruke", sa fanden.

"Jo, eg skal ha dei til å gå att i", sa skomakaren. "For det er dei som banner på at futen går att. Men når eg får gjort skor av skinnet hans, tenker eg nok han skal la vere å gå att. Er det nokon som går att då, så er det meg, som har futeskinnet på beina."

Men fanden måtte ha huda, og han skulle betale både dyrt og vel.

"Kva vil du gi då?" sa skomakaren.

"Eg vil gi deg skarvehuda full med skillingar", sa fanden.

"Det er ein avtale", sa skomakaren. "Du skal få ho att når du har fylt ho med pengar, men eg vil henge ho der eg vil."

Ja, det skulle han få lov til. Men skomakaren var redd for å ha meir med fanden å gjere, og så selde han huda til presten, og til han sa han det dei var forlikte om. Presten gav mange hundre dalar for futehuda, og så skulle skomakaren få ho att når presten hadde brukt ho. Så slo presten hòl på løetaket sin, snurpa huda til ein sekk som det ikkje var botn i, og hengde sekken under hòlet. Fanden han fór att og fram mellom helvete og prestelåven og bar og drog sekkar og kister fulle med pengar kvar dag, så han mest sleit helsa av seg. Til slutt hadde han ikkje skillingen att, og så sa han til presten at no var han raka fant.

"Du får sjå etter i tøflane dine, så finn du nok fleire", sa presten. "Det eg har fått, er ikkje stort, og eg har høyrt du kan mynte så mange du vil."

Fanden stod og tenkte seg om ei stund. "Hå, hå, no kjem eg i hug eg har ein firskilling ståande i ein veggsprekk", sa han og reiste etter pengen. Men det skulle ikkje monne stort, for sekken var like tom.

"No ser eg det er sant, det eit gammalt ord seier, at prestesekken blir aldri full", sa fanden, og så reiste han dit han kom ifrå.

Men presten levde vel for pengane, og skarvehuda gav han til skomakaren. Han barka huda og gjorde skor av ho, og har han ikkje slite ut dei, så går han med dei enno."

Med slike historier dreiv dei på heile kvelden og til langt på natt, så ein skulle ikkje trutt dei tenkte på anna enn å korte tida og gjere det hyggeleg for seg innandørs så lenge uvêret stod på. Ved ein stans i forteljinga sa Gubjør ho var "låk i magen" og måtte ha noko bittert. Ho hadde noko som var godt til helsebot – ho hadde kjøpt det av apotekaren på Lillehammer. Det lét til at vondet var smittsamt, for mens ho rota omkring i ei tine etter helsedrikken, sa Ola Likeglad, som nettopp skulle til å fortelje, at han hadde slik kolikk – kolikken drog han så han måtte kroke seg som ein fallekniv. Rett nok hadde han skrive seg inn i fråhaldsforeininga han også, men når han var dårleg, hadde han jo lov til å bruke brennevin til dokterering. Då vaktkaren høyrde det, var han også "låk". Han visste ikkje riktig korleis det var, men sidan han fekk ein honningkakesnabb av han Ola Likeglad, var han så underleg i magen.

"Drikk ein bitter dram, gut! Ho Gubjør bryggar deg ein skorsteinsfeiar som reinskar kråa", sa Ola Likeglad, han la seg bakover og tømde i det vide gapet sitt den drammen ho hadde laga til han.

Fråhaldsmannen sine skruplar veik snart for freistinga og for overtalingar frå taterane. Han fekk den tredje drammen, – slumpen av den brennevinståren lensmannen hadde meint ikkje skulle slå nokon mann av krakken. – Så tok dei til å fortelje att, men det var lett å sjå at merksemda ikkje var så stor lenger, og det gjekk i stå fleire gongar. Før ein halvtime var gått, seig det over vaktkaren ei tyngd og ein døs som ikkje var til å stå imot. Peisvarmen blei svakare og svakare, til slutt var det så vidt det glødde i den store tyrirota. Berre ein gong imellom når det fata i noko kvae, slo det ut ein flamme, som for ein augeblink kasta eit mørkeraudt lys over dei lurande taterfjesa. Endeleg kunngjorde tunge andedrag og djup snorking at vaktkaren ikkje lenger kunne legge noka hindring i vegen for flukta. Dei heldt seg rolege enno ei lita stund, og undersøkte så døra og vindauget. Begge delar fann dei var så sterke og solide at det var uråd å bryte dei opp utan å vekke heile garden. Pipa kunne dei til nød komme opp gjennom – det var ingen stenger eller sprinklar i ho, – men det var ingen veg for dei såra og kvinnfolka. Her var gode råd dyre.

Men arreststua var eit lite hus som låg for seg sjølv, og åstaket kvilte på tømmerveggen utan anna feste enn si eiga tyngd. Då Svolke-Per var blitt klar over dette, gav han dei andre eit vink. Dei tok ein av dei lange benkene, sette den eine enden inn i samanføyinga og braut og bende. På det viset letta dei taket opp frå veggen. For at det ikkje skulle falle ned att, la dei den andre benken tvers over langenden av vektstonga og stakk den eine benkefoten inn under hjellen. Den andre surra dei fast i skorsteinsstøtta med ein reipstump. Med denne dobbelte vektstonga heldt dei taket trygt oppe så det var reint i utrengsmål at Ola Likeglad la seg over benken mens taterane hjelpte kvarandre ut. Den eine etter den andre hoppa ned i snøen utanfor. Svolke-Per og Ola Likeglad var dei siste. Etter å ha prøvd om taket låg støtt når Ola Likeglad reiste seg, hjelpte Svolke-Per kameraten ut. Då han sjølv inga hjelp hadde, måtte han entre oppetter benken for å nå opninga. Men det valda ein del risting, og med det same kom det ein kraftig vindstøyt som letta litt på taket. Dermed rugga benken så reipet blei rive laust og taket fall. Svolke-Per blei vippa opp mellom taket og benken og sat der som ei rotte i ei felle. Vaktkaren vakna av levenet og sette i eit skrik som fekk taterane ute i snøen til å skjelve for at folk på garden skulle vakne og oppdage utbrottet. Fuglefangaren og Svarte-Bertel såg på kvarandre – i neste augeblink var dei oppe på taket i drivande snøføyke, og forsvann ned gjennom pipa. Vaktkaren som låg fortumla og grov i oska etter eld, fekk ein ny skrekk i livet då dei fór nedover han i ei kvelande sotsky. Men før han kunne få opp munnen for sot og oske eller sanse seg på om det var spøkeri eller taterar, hadde dei bakbunde han og stappa munnen på han med ein skinnfell som dei tulla om hovudet på han. Då det var gjort, fekk dei Svolke-Per laus av klemma – han var leitt forslått – og stakk så av opp gjennom pipa.

"Eg trudde no ikkje eg skulle treft deg meir i denne verda, sidan taket datt", sa Steffens-Karen, då Svolke-Per hoppa ned i snøen ved sida av ho.

"Kor skulle vi treffast hen då?" svarte han arg. "I helvete blir kvar steikt i si eiga gryte."

Då folk kom heim frå bryllaupet, sakna dei på stabburet til valdrisen nokre hundre dalar i reie pengar, sølv, klede og matvarer, og dertil fleire par ski og truger som stod i stabburssvala. – Taterfølget var verken høyrd eller spurt, det var som sokke i jorda. Dei som ikkje trudde det hadde gjort seg usynleg med svartekunstar, meinte det var stroke til fjells og hadde gått seg vilt på vidda og sett livet til i uvêret, som varte i fleire dagar.

Først lang tid etter at dette hende, lykkast det å høyre om nokre av følget:

Svolke-Per skal ha blitt drepen ein stad på Vestlandet i eit slagsmål med arvefiendane sine, mjøltråvarane. Svarte-Bertel sit på slaveriet for innbrott og forsøk på mord, og Fuglefangaren har eit par gongar fornøgd seg med å reise landet rundt frå lensmann til lensmann på offentleg rekning ved å seie at han høyrde heime snart der snart der. Om dei andre teier historia.

Det er likevel eit spor etter signekjerringa Gubjør Langskånka. Siste haust fann ein reinskyttar som følgde sporet etter eit skadeskote dyr i ein avsides botn oppe i Illmannshøen, leivningar av eit menneskeleg skjelett som jerv og fjellrev hadde gnege sund. Mellom steinane låg eit snushorn av kopar, fylt med småskore bly. Dessutan fann han ein samanrulla tanngard av ei skate, nokre skal frå Venusskjel [27] og ymse andre sjødyr – noko skrap som ingen i dalen hadde sett før eller kjende bruken av, men som taterane nyttar i sin ragusta [trolldom] – og endeleg nokre små flasker. Den eine av dei inneheldt ei brunaktig eller gulraud væske som distriktslegen sa var opium.

Ord

1. folkestue: stue for tenarar på større gardar. Stua kunne vere eit rom i hovudbygninga på ein gard eller ei frittliggande stove; på landet, som her i historia. Slike hus var gjerne lafta i éi høgd, hadde små og få vindauge og tak som var dekt med torv eller tremateriale. Dei få møblane hadde fast plassering.
2. lensmann: I Noreg utvikla det seg eit særnorsk verv som "bondelensmann". Han blei peika ut blant bøndene av sysselmannen (som før var ein tenestemann for kongen i rettslege og militære saker i eit visst distrikt). Bondelensmannen hadde som oppgave å hjelpe sysselmennene med å inkassere pengar. Bondelensmannen var dels eit offentleg ombud og dels ein representant for bøndene. Med tida hadde nesten kvar bygd sin eigen bondelensmann.

   Dei viktigaste oppgåvene hans var å krevje inn pengar, og det som i dag blir kalla politioppgåver. Han blei valt blant gode bønder i det gamle bondesamfunnet, men etter som tidene endra seg, laut han også bli godkjent av allmogen. Folketradisjonen hadde ofte eit slags dobbeltforhold til lensmannen, sidan han representerte "øvrigheita" mellom dei, og øvrigheita tyna somme for pengar og innrullerte unge karar til militærteneste som ikkje alle kom heile og levande tilbake frå. Utover 1800-talet auka arbeidsmengda for lensmennene. Då tok dei til å tilsette medhjelparar, lensmannsbetjentar, og lønne dei av eiga lomme. [Wikipedia, s.v. "Bondelensmann"; "Lensmann"]

3. kleberstein: grøngrå mjuk bergart som både toler varme svært godt og lagrar varme svært godt, og er eigna til bruk i omnar med meir. Mellom anna er Nidarosdomen i Trondheim bygd i kleberstein.
4. hundevêr: ufyseleg vêr.
5. in flaxanti: eigentleg in flagranti, som er latin for "på fersk gjerning".
6. tukthus: om eldre forhold: fengsel eller større tvangsarbeidsanstalt. Meininga med tukthus var opphavleg å omdanne fangar til nyttige medlemmar av samfunnetved tukt i form av streng disiplin og ordna sysselsetting. Tukthusa blei brukt som fengsel for kriminelle og som forbetringsanstaltar for menneske som levde på utsida av samfunnet, som tiggarar og prostituerte. Dette endra seg frå 1700-talet. Då blei tukthus vanleg soningsform. Tukthusfangar fekk hardt, utmattande straffarbeid, som bl.a. i steinbrott. [Wikipedia, s.v. "Tukthus"]
7. måling: signekjerringane lækjer for mosott ved å måle dei sjuke med ein tråd etter visse reglar. Mosott: sjukdom eller sjukleg tilstand då ein er svært slapp og trøytt; bleiksott, anemi.
8. svekk: engelsk sjuke, rakitt.
9. signe, signing (her): bruke magiske hjelperåder mot sjukdom; bruke signekunstar og signeformlar, trylleformularar og magiske teikn for til dømes å freiste å lækje og verne.
10. signekjerring: Signekjerring, signekone, signekvinne eller runekjerring er norske namn på kvinner som i det gamle bondesamfunnet dreiv med signing og signekunstar, det vil seie brukte teikn og trylleformlar i magisk, oftast folkemedisinsk meining for å lækje eller verne nokon. Menn som gjorde det same, blei kalla signe- eller runekallar.
11. trollkatt: trekloss overtrekt med katteskinn. Frå ei blære inni treklossen kan det komme blod når ein klemmer til for å gjere inntrykk på narra.
12. finnskott: sjukdom som ein trudde var valda av trolldom frå finnar (lappar).
13. villgras: villstrå, Nardus stricta. I folketrua går ein alltid vill når ein har trakka på denne grasarten.
14. slaveri (før i Noreg): å bli dømd til livsvarig slaveri var å få ei fengselsstraff som skulle sonast i ein straffeanstalt på ei festning.
15. "Krestjan-marken": Christianiamarknaden, også kalla Christianiamarken) var ein årviss, vekelang marknad med røter i mellomalderen. Marknaden blei halden om vinteren når vatn og myrer var tilfrosne. Då var det enklare å reise inn i byen. Marknaden i byen (no: Oslo) blei avvikla i 1899. Då hadde han blitt halden i Gamle Oslo (Gamlebyen), så ved Gamle Aker kyrkje frå 1636, og så flytta til Christiania Torv, så til til Stortorget i 1736. I 1860 blei nokre av aktivitetane flytta til Youngstorget. [lokalhistoriewiki.no, s.v. "Christianiamarkedet"]
16. Branesmarken var ein marknad i det som no er Drammen. Branes er samandraging frå Bragernes som i dag ligg sentralt i Drammen, nord for Drammenselva. Namnet kjem frå garden Brakar som forsvant rundt 1600. Bragernes var ein ladestad (tettstad og/eller lasteplass for fartøy) underlagt kjøpstaden Christiania. Ladestaden blei i 1811 slått saman med ladestaden Strømsø i Strømsgodset til kjøpstaden Drammen. Med det blei Bragernes ein bydel i Drammen. [Wikipedia, s.v. "Bragernes"]
17. slaktekrav:: innkravd betaling for levert slakt.
18. krage og hoseband: omskriving for hals- og fotlenke.
19. "Eg er like glad": "Det er det same (for meg)."
20. Lordalen ligg i Reinheimen nasjonalpark nordvest for Lom og sør for Lesjaskogvatnet.
21. misvokster: dårleg vekst hos nytteplanter, med unormalt lite avling.
22. jåling: jålebukk, ein som er full av fjas og vas eller er dum og tilgjord; jål.
23. godfjott: godfjottete mann, mehe.
24. Grytten var eigen kommune i Romsdalen frå 1837. No er det Rauma kommune, etter utskillingar og samanslåingar.
25. dradokke: mystisk vesen (hjelpeånd) som stel og drar rikdom til huset eller garden. [Wikipedia, s.v. "Dradukke"]
26. fut (bokmål: fogd): Før var futen ein embetsmann med myndigheit som politi og oppkrevjar av skatt og bøter i eit landdistrikt. Futar kunne bli frykta og mislikt.
27. Venusskjel: skjel frå muslingen Venus, ein liten, gravande musling som lever i mudder eller sandbotn langs kystene i Atlanterhavet.