• Jomfrua på glasberget
• Tru og Utru

Jomfrua på glasberget

Det var ein gong ein mann. Han hadde ei slåtteng som låg langt oppi lia ein stad, og på den enga stod ei høyløe han hadde å berge fôret i. Men det hadde nok ikkje vore stort i løa i dei siste åra, skal eg tru, for kvar jonsoknatt, når graset stod gildast og frodigast, blei slåttenga reint svartbeitt, som ei heil drift skulle gått der og gnaga om natta. Det hende éin gong, og det hende to gongar. Men så blei mannen lei av det og sa til sønene sine – han hadde tre, og den tredje var Oskeladden – at no fekk ein av dei ligge borti utengløa om jonsoknatta, for det var gale at graset skulle bli ete opp rubb og stubb att, liksom dei to siste åra. Og den som ville i vegen, måtte passe vel på, sa mannen.

Ja, så ville då den eldste bort og passe enga. Han skulle nok passe graset, meinte han, og det så verken folk eller fe eller fanden sjølv skulle få noko av det. Då det lei mot kvelden, gjekk han bort i løa og la seg til å sove. Men litt utpå natta kom det slik ein dur og slikt jordskjelv at veggar og tak rista. Guten opp og til beins det fortaste han hadde lært, han torde ikkje sjå seg om ein gong, og høyet blei ete opp den natta liksom dei andre åra.

Neste jonsokkveld sa mannen igjen at det var for gale dei år etter år mista alt graset på utenga. No fekk ein av sønene bort og passe på, og passe det vel også. Så ville den nest eldste prøve seg den kvelden. Han gjekk då bort i høyløa og la seg til å sove, liksom broren hadde gjort. Men utpå natta kom det ein dur og eit jordskjelv, enda verre enn siste jonsoknatta. Og då guten høyrde det, blei han redd og la på sprang så fort som han skulle hatt betaling for det.

Året etter skulle då Oskeladden i vegen, men då han laga seg til å gå, lo dei andre to og gjorde narr av han. "Ja du skulle bli den rette til å passe høyet, du som ikkje har lært anna enn å sitte i oska og steike deg!" sa dei.

Men Oskeladden brydde seg ikkje om det snakket. Då det lei mot kvelden, rusla han bortover til utenga, han. Der gjekk han inn i høyløa og la seg. Men etter ei stund tok det til å dure og brake så det var fælt. "Å blir det ikkje verre, får eg vel halde det gåande her", tenkte Oskeladden. Om litt kom det eit brak att, og eit jordskjelv så høystråa fauk omkring guten. "Å blir det ikkje verre, får eg vel halde ut", tenkte Oskeladden. Men best det var, kom den tredje duren og eit jordskjelv så guten tenkte at veggar og tak hadde ramla saman.

Men då det var over, blei det med eitt heilt stilt omkring han. "Skal tru om det kjem att", tenkte Oskeladden. Men nei, det kom ikkje att. Det var stilt og det blei stilt. Og då han hadde lege ei lita stund, høyrde han liksom ein hest stod og togg tett utanfor låvedøra. Han lurte seg bort i dørgløtten og skulle sjå kva det var. Så stod ein hest og gnog, og så stor og feit og gild hest hadde Oskeladden aldri sett før. Sal og beksel låg det på han, og full rustning til ein riddar. Og alt i hop var av kobbar, og så blankt at det skein i det. "Hå, hå! er det du som et opp høyet vårt", tenkte guten, "det skal eg nok forby deg." Han skunda seg og tok opp eldstålet [1] sitt og kasta over hesten så hesten ikkje hadde makt til å røre seg av flekken, men blei så tam at guten kunne gjere med han kva han ville. Han sette seg opp på hesten og rei bort til ein stad ingen visste om, og der hadde han hesten.

Då han kom heim att, lo brørne og spurde korleis det hadde gått han. "Du blei vel ikkje liggande lenge i høyløa om du elles har vore så langt som borti utenga", sa dei.

"Eg låg i høyløa til sola rann eg, men verken høyrde eller såg noko som dreiv meg på flukt", sa guten.

"Ja, vi får vel sjå etter korleis du har passa enga", svarte brørne. Men då dei kom der bort, stod graset der likså langt og tjukt som om kvelden.

Neste jonsoknatta gjekk det like eins: Ingen av dei to brørne torde gå bort i utenga og vakte slåtten, men Oskeladden torde. Og så hende akkurat det same som siste jonsoknatta: først kom det ein dur og eit jordskjelv, så om litt eitt til, og så enda eitt. Men alle tre jordskjelva var mykje, mykje sterkare denne gongen. Så blei det med éin gong heilt stilt att, og guten høyrde nokon som tygde utanfor løedøra. Han stal seg då bort i dørgløtten så sakte han kunne, – jo! der stod ein hest att like ved veggen og tygde og gnog. Hesten var enda mykje større og feitare enn den andre, og sal låg på ryggen av han, og beksel var det på han, og full rustninga til ein riddar – alt i hop av blankt sølv og så gromt som nokon kunne sjå. "Hå, hå! er det du som et opp høyet vårt i natt", tenkte guten, "det skal eg forby deg!" Han tok opp eldstålet sitt og kasta over mana på hesten, så stod hesten der så spak som eit lam. Ja, guten rei den hesten også bort til staden der han hadde den andre, og gjekk så heim att.

"I dag ser det vel vakkert ut borti slåttenga?" sa brørne.

"Å, jammen!" sa Oskeladden.

Dei skulle då bort att, og så stod graset både tjukt og langt liksom før. Men dei blei ikkje blidare på Oskeladden for det.

Då den tredje jonsoknatta kom, torde ingen av dei to eldste brørne ligge i utløa og passe graset, då heller, for dei var blitt så hjarteskremte den natta dei låg der at dei aldri gløymde det meir. Men Oskeladden torde. Og så hende nettopp det same som dei to siste jonsoknettene. Det kom tre jordskjelv, det eine fælare enn det andre. Ved den siste dansa guten frå den eine løeveggen til den andre, men så blei det med éin gong heilt stilt. Då han så hadde lege ei lita stund, høyrde han nokon tygge utanfor låvedøra. Han stiltra [2] bort i dørgløtten att – så stod det ein hest tett utanfor, mykje større og feitare enn dei to andre han hadde fanga, og med både beksel og sal og full rustning av reint, raudt gull. "Hå, hå! er det du som et opp høyet vårt denne gongen", tenkte guten. "Det skal eg vel forby deg." Han reiv opp eldstålet sitt og kasta over hesten, så stod hesten som han var nagla til marka, og guten kunne gjere med han kva han ville. Han rei bort til staden der han hadde dei andre to, og så gjekk han heim att. Der gjorde dei to brørne narr av han, liksom dei andre gongane. Den natta hadde han visst passa graset i utenga godt, sa dei, for han såg ut som han gjekk og sov enno. Men Oskeladden brydde seg ikkje om det, han bad dei berre gå bort og sjå. Det gjorde dei, og så stod graset gildt og tjukt denne gongen også.

Kongen i landet der dei budde, hadde ei dotter som han ikkje ville gi til nokon annan enn den som kunne ri oppover glasberget – for det var eit høgt, høgt glasberg, blankt som is, tett ved kongsgarden. Øvst oppe på det skulle kongsdottera sitte med tre gulleple i fanget, og den som kunne ri opp og ta dei tre gullepla, skulle få ho og halve riket. Det let kongen lyse opp på alle kyrkjebakkar i heile landet og i mange andre kongerike også. Kongsdottera var så vakker at alle som såg ho, måtte bli borte i ho enten dei ville eller ikkje – og så kan du nok vite at alle kongssønene og riddarane hadde lyst til å vinne ho og halve kongeriket også. Derfor kom dei ridande frå både nord og sør og aust og vest. Dei var så gilde at det lyste av dei, og på slike hestar at det gjekk berre på dans [3]. Og det var ingen som ikkje tenkte at han skulle vinne kongsdottera.

Då dagen kom som kongen hadde fastsett, var det så tjukt av riddarar og kongssøner ved glasberget at det yrte, og dit ville no kvar den som kunne krype eller gå, for å sjå kven som vann kongsdottera. Dei to brørne til Oskeladden ville også i vegen. Men han ville dei slett ikkje ha med, for var dei i følge med slik ein byting [4], så fæl og svart som han var etter å hadde lege i oska og grave, ville folk berre gjere narr av dei, sa dei.

"Ja, eg går likså godt aleine som for meg sjølv, eg", sa Oskeladden.

Då dei to brørne kom til glasberget, heldt alle kongssønene og riddarane på å ri så det skumma av hestane deira. Men det nytta ikkje stort, for berre hestane sette hoven på berget, så glei dei. Det var ikkje éin som kom så mykje som ein meter eller to oppetter. Det var heller ikkje å undrast på, for berget var glatt som ei glasrute og bratt som ein stovevegg. Men kongsdottera og halve riket ville alle gjerne ha, og dei rei og dei glei, og det blei ikkje annleis. Til sist var all hestane så trøytte at dei ikkje orka meir, og så sveitte at skummet velta av dei, og så måtte riddarane gi seg. Kongen tenkte alt på at han skulle kunnegjere at ridinga tok til på ny neste dag, om det skulle gå betre då. Men med det same kom det ein riddar på ein hest så gild at ingen hadde sett slik hest før. Koparrustning og koparbeksel hadde han, alt så blankt at det lyste i det. Dei andre ropte til han at han gjerne kunne spare seg for å prøve å ri oppetter glasberget, for det nytta ikkje likevel. Men han høyrde ikkje på det øyret. Han rei like bort imot glasberget og oppetter det som ingen ting, og det eit godt stykke, det kunne vel vere om lag ein tredjepart. Då han kom der, snudde han hesten og rei ned att. Men så vakker ein riddar syntest kongsdottera ho aldri hadde sett før, og mens han rei, sat ho og tenkte: "Gi han berre kom opp!" Og då ho såg han snudde hesten, kasta ho det eine gulleplet etter han, og det trilla ned i skoen hans. Men då han var kommen ned av berget, rei han sin veg, og det så fort at ingen visste kor det blei av han.

Den kvelden skulle alle kongssønene og riddarane fram for kongen, så den som hadde ridt så langt oppetter glasberget, kunne vise fram gulleplet kongsdottera hadde kasta. Men det var ingen som hadde noko. Den eine kom etter den andre, og ingen kunne vise fram det eplet.

Om kvelden kom brørne til Oskeladden heim og fortalde både vidt og breitt om ridinga oppetter glasberget – at først var det ingen som orka å komme så mykje som eit steg oppover, "men så kom det éin som hadde koparrustning og koparbeksel, så blankt at det lyste lang veg av han", sa dei, "og det var gut som kunne ri. Han rei over ein tredjepart oppetter glasberget, og han kunne nok ridt heilt opp, hadde han berre vilja. men der snudde han, for han syntest vel det var nok for den gongen."

"Å han skulle eg hatt moro av å sjå, eg også", sa Oskeladden – han sat i grua og grov som han brukte, han.

"Ja, du!" sa brørne. "Du ser ut som du kunne vere mellom så høge herrar, ditt stygge beist, der du sit!"

Neste dag ville brørne i vegen att, og Oskeladden bad denne gongen også om han kunne få vere i følge med dei og sjå på dei som rei. Men nei, det fekk han slett ikkje, for det var han for stygg og fæl til, sa dei.

"Ja, ja, eg går likså gjerne gå aleine som for meg sjølv, eg", sa Oskeladden om att.

Då brørne kom til glasberget, tok alle kongssønene og riddarane på å ri att, og då kan det vel hende dei hadde skott hestane sine. Men det hjelpte ikkje. Dei rei og dei glei liksom førre dagen, og ingen kom så mykje som ein og ein halv meter oppetter. Og då dei hadde masa ut hestane sine så dei ikkje orka meir, måtte dei halde opp att alle saman. Så tenkte kongen at han vel fekk kunngjere at ridinga skulle gå for seg for siste gong dagen etter, om det kanskje skulle gå betre då. Men så tenkte han om att: han fekk vel vente litt enno, i fall han i koparrustninga skulle komme denne dagen også. Han såg dei ikkje noko til, men rett som det var, kom det ein kar på ein hest som var mykje, mykje gildare enn den som riddaren i koparrustninga hadde hatt. Denne karen hadde sølvrustning og sølvsal og sølvbeksel, alt så blankt at det skein og lyste i det lang lei. Dei andre ropte til han og sa at han gjerne kunne la vere å prøve å ri oppetter glasberget, for det nytta ikkje likevel. Men riddaren høyrde ikkje etter det. Han rei like bort til glasberget og oppetter det, enda lenger enn han i koparrustninga. Men då han hadde komme så langt som to tredjepartar opp, snudde han hesten og rei ned att. Kongsdottera likte han enda betre, og ho sat og ønskte at han berre måtte komme opp. Men då ho såg han snudde, kasta ho det andre eplet etter han, og det trilla ned i skoen hans. Med det same han kom ned av glasberget, rei han av garde så fort at ingen kunne sjå kor det blei av han.

Om kvelden skulle alle fram for kongen og kongsdottera så den som hadde gulleplet, kunne vise det fram. Den eine kom etter den andre, men ingen hadde noko gulleple. Liksom førre dagen kom dei to brørne heim den kvelden også og fortalde korleis det hadde gått: alle hadde ridt, og ingen kunne komme opp. "Men langt om lenge kom det éin i ei sølvrustning, og sølvbeksel og sølvsal hadde han også", sa dei, "og han kunne ri. Han sette vel to tredjepartar oppetter, så snudde han att. Det var gut, det! Og til han kasta kongsdottera det andre gulleplet", sa brørne.

"Å, han skulle eg også hatt moro av å sjå", sa Oskeladden.

"Å ja, han var no vel så blank som oska du sit og grev i, ditt stygge svarte beist du er!" sa brørne.

Tredje dagen gjekk alt like eins som dei andre dagane: Oskeladden ville vere med og sjå på ridinga, og dei to ville ikkje ha han i følge med seg. Og då dei kom til glasberget, var det ingen som kom så langt som eit par meter oppetter. All venta no på han i sølvrustninga, men han var verken å høyre eller sjå. Men langt om lenge kom det ein kar på ein hest så gild at ingen hadde sett maken. Karen hadde gullrustning og gullsal og gullbeksel, så blankt at det lyste og skein lang veg av det. Dei andre riddarane og kongssønene kom seg ikkje ein gong til å rope til han og seie at det ikkje nytta å prøve seg, så opp i under blei dei då dei såg kor gild han var. Han rei like bort imot glasberget og fauk oppetter det som ei fjør i eit vindkast, så kongsdottera ikkje ein gong fekk stunder til å ønske at han måtte komme heilt opp, før han var der. Med det same han nådde opp, tok han det tredje gulleplet frå fanget på kongsdottera, og så snudde han hesten og rei ned att. Men så blei også han borte for auga på dei før dei visste ordet av det.

Då dei to brørne kom heim att om kvelden, fortalde dei både vel og lenge om korleis det hadde gått med ridinga den dagen, og til sist fortalde dei også om riddaren i gullrustninga. "Det var vel gut, det! Maken til gild riddar finst ikkje i verda", sa brørne.

"Å han skulle eg hatt moro av å sjå, eg også!" sa Oskeladden.

"Ja, det glor no ikkje fullt så mykje i kolhaugen du ligg og rotar i, ditt stygge, svarte beist!" sa brørne.

Dagen etter skulle alle riddarane og kongssønene fram for kongen og kongsdottera – det hadde nok blitt for seint om kvelden dagen før, trur eg. Den som hadde gulleplet, kunne vise det fram. Men den eine kom etter den andre, først kongssønene og så riddarane, og ingen hadde noko gulleple.

"Ja, men éin må ha det", sa kongen, "for det var noko vi såg alle saman, at det var ein som rei opp og tok det." Og så gav kongen pålegg til at alle som var i landet om at dei skulle komme opp på slottet og prøve å vise fram gulleplet. Ja, dei kom den eine etter den andre, men ingen hadde gulleplet. Langt om lenge kom dei to brørne til Oskeladden også. Dei var dei siste, og så spurde kongen om det då slett ikkje var fleire att i riket.

"Å jo, vi har ein bror", sa dei to, "men han har nok ikkje tatt gulleplet, for han har ikkje vore ute av oskehaugen nokon av dagane."

"Ja, det er det same", sa kongen, "har alle dei andre vore oppe på slottet, så kan han også komme inn." Og så måtte då Oskeladden opp i kongsgarden han med.

"Har du gulleplet du?" spurde kongen.

"Ja, her er det eine, og her er det andre, og her er nok det tredje også", sa Oskeladden og tok opp av lomma alle tre gullepla. Med det same kasta han av seg dei sotete fillene. Så stod han der i gullrustninga, så gild at det lyste av han.

"Ja, du skal ha dotter mi og halve riket, for du har vel fortent både ho og det", sa kongen.

Så blei det bryllaup, og så fekk Oskeladden kongsdottera. Og i det bryllaupet blei det vel feira, kan hende, for feire [5] kunne dei alle, om dei ikkje kunne ri oppetter glasberget. Og har dei ikkje feira frå seg, så held dei på enno.

Ord

1. eldstål: stål til å slå gneistar, lage eld med; fyrstål
2. stiltre: gå varlig, o.a.
3. gjekk på dans: Hestane gjekk og spankulerte og småtrippa så fyrige og urolege at det minte om dans. Jamfør kalvedans og killingdans.
4. byting (netsettande): særling, ikkje "ting frå byen". Eller like gjerne (som figurativt uttrykk): ein som såg stygg ut. – I folketrua var bytingen eit stygt, vanskapt barn som folk trudde dei underjordiske hadde lagt i vogga i staden for eit menneskebarn
5. feire: her stod ture, som er feire, feste, ha moro osv.

Tru og Utru

Det var ein gong to brør, den eine heitte Tru og den andre Utru. Tru var ærleg og god støtt, men Utru var slem og full av løgn så dei aldri kunne lite på det han sa. Mora var enke og hadde ikkje stort å leve av, og då sønene var blitt vaksne, måtte ho ha dei frå seg så dei sjølve kunne tene sitt brød i verda. Kvar av dei gav ho ei lita skreppe [1] med mat, og så skulle dei i veg.

Då dei no hadde gått til om kvelden, sette dei seg på eit vindfall [2] i skogen og tok fram skreppene sine, for svoltne var dei etter å ha gått heile dagen, og så syntest dei at no skulle ein matbete smake godt. "Vil du som eg, et vi først av skreppa di så lenge det er noko i ho, så kan vi sidan ta mi", sa Utru. Ja, det var Tru nøgd med, og så åt dei. Men alt det beste såg Utru til å få putta i seg, og Tru fekk berre skorpene og dei brende lefsestykka og fleskesvorane, han. Om morgonen åt dei av maten hans Tru att, og om middagen også. Men så var det ikkje meir i skreppa hans.

Då dei så hadde gått til utpå kvelden og skulle til å få seg mat att, ville Tru ete av skreppa til broren, men Utru sa nei og meinte på at den maten var hans, og at han ikkje hadde meir enn han godt trong sjølv.

"Ja, men du fekk jo ete av nisteskreppa mi så lenge det var noko i ho", sa Tru.

"Ja, når du er slik ein tosk og lar andre ete opp for deg, kan du ha det så godt", meinte Utru. "No kan du sitte der og sikle, no", sa han.

"Å ja, Utru heiter du og utru er du, og det har du vore all di tid også", sa Tru.

Då Utru høyrde det, slo han seg sint og rauk like på broren og stakk ut begge auga på han. "No kan du sjå om folk er tru eller utru no, din blindebukk", sa han, og dermed strauk han frå han.

Tru, stakkar, han gjekk no der og trivla seg fram midt i tjukke skogen. Blind og aleine var han, og ikkje visste han kva han skulle ta seg til. Men så fekk han tak i eit stort tjukt lindetre [3], og så tenkte han at han fekk klatre opp i det og sette seg der natta over for villdyra. "Når fuglane tar til å synge, så er det dag, og så får eg vel freiste å trivle [4] meg vidare fram", tenkte han, og så kleiv han opp i linda.

Då han hadde sete der ei stund, høyrde han det kom nokon som tok til å koke og stelle nedunder treet. Straks etter kom det fleire, og då dei helste på kvarandre, høyrde han det var bjørnen, ulven, reven og haren som kom og skulle halde jonsokleik [5] der. Dei gav seg til å ete og leve godt, og då dei var ferdige med det, sette dei seg til å snakke saman.

Så sa reven: "Skal vi ikkje no fortelje ein liten stubb kvar mens vi sit her?"

Jo, det syntest dei andre godt om, for det kunne vere morosamt, sa dei. Og så la bjørnen i veg – for han var no den fornemmaste: "Kongen av Engeland har så dårlege auge", sa bamsen. "Han kan knapt nok sjå ei hand framfor seg [6]. Men om han kom opp i denne linda om morgonen mens det var dogg på blada og han tok av dogga og smurde på auga sine, så fekk han synet sitt att, så godt som han noka tid har hatt det."