Lundeætta

For ein del år sidan reiste eg nordetter til Gudbrandsdalen, over Hadeland og Toten, på vestsida av Mjøsa. På Sveen, eit skifte i Biri, fekk eg ein doven hest og ein noko gammalaktig, snakkesjuk mann til skysskar. Ingen av delane tok eg meg nær av. Det hadde inga hast. Svennes, der eg som vanleg akta å prøve gjestmilda og ta nattekvarter, kunne eg nå i god tid. Og det at mannen var sjeldant livleg og kom med råkande merknadar om fleire av bygdefolket som eg kjente, forsona meg lett med den uvanlege snakkelysta hans. Til dette kom at det var ein herleg vårleg kveld. Solstrålane braut glitrande og tindrande i Mjøsa-flata, farga skyene og spela mellom det unge lauvet. Åsane i Fåberg, som avgrensa landskapet fjernt i nord, blei mørkare og tapte seg i djupe blå og fiolette tonar mens kveldsola la gyllen glans over den rike Ringsakerbygda på austsida av fjorden.

Då vi var komne eit stykke forbi "Odden", fekk hesten det innfallet å stanse i ein bakke. Nesten rett framfor oss låg Biri kyrkje i nokon avstand, og til venstre lenger borte på ei høgde låg ein gard med ein mørk ås i bakgrunnen. Eg hugsa ikkje namnet på garden og spurde om det.

"Det er Lunde", sa mannen. "Det er rart De ikkje veit det, De som er så kjent her. De har då visst høyrt tale om "Lundeblod" og "Lundetull" – det er velkjent ord i Biri det, veit eg."

Nei, det kjente eg ikkje til og bad han fortelje, og det var han straks villig til.

"På Lunde", begynte han, "har det alltid vore rare folk. Dei seier det har vore huldrefolk der, og reint annleis har dei også vore enn alle andre menneske. Derfor er "Lundeblod og Lundetull" komne for orde her i Biri. Ein gong var det ei kone på Lunde, som heitte Åse. Ho blei borte i barselseng, og det låg ein orekubbe [1] i senga i staden for ho. Sidan den tida er det blitt skikken her å sette knivar over alle dørene når ei barselkone får dei første riene, for at der ikkje skal komme trollskap til ho. Det var dei underjordiske som tok ho, og dei hadde vore etter ho lenge før også, for då det var trulovingsgilde for ho på Lier, tok dei ho og sette ho på hovudet i eit vasskar. Men då var det så mange folk som stod ute på tråkka at ho ikkje kom til skade. Og så sa det borte i bakken ved stabburet at det kom av ho ikkje hadde trulovingsring. Men sidan den tida går kvar skarvejente som har seg ein fant [2], med trulovingsring.

Sonen etter denne Åse heitte Dagfin. Det var ein kar for seg sjølv, det også. Så knapp og gjerrig var han at det ikkje var noko lag på det; når han skulle hogge ved, sette han stabben utanfor kjøkkendøra og sa til fattigfolk: "Gå ikkje inn, for kona er så knapp og så gjerrig at du får ikkje noko av ho likevel." Men det var ikkje sant, for Eli var ei snill kone, og ein sørgeleg ende tok det med han, for han hengde seg i ei bjørk utanfor stoveveggen. Stubben av bjørka står der enno.

Denne Dagfin hadde tre barn, og dei heitte Åse, Per og Amund. Amund lever den dag i dag, men verre folk har der vel aldri vore til. Åse, ho var så mager og fæl og stygg at ho gjerne kunne ha skremt vettet av fanden. Ho låg nesten alltid i ei stor kiste med lokk på. Ja rittmeisteren veit nok det han, for han kom ein gong til å lukke opp lokket. Så stakk ho ut den tørre kloa si, rett som ei haukeklo, og slo att lokket midt for nasen på han. Per, han var reint huldrin [3], han gjekk og stampa småvegar i all jorda si med eit grev og reiv opp bringebærbuskar og jordbærblomster for at det ikkje skulle komme folk og ungar dit og sanke bær. Om sommaren gjekk han mykje og dreiv om på åsane og i fjellet og såg på hestane, for han kjende alle dei hestane som fanst i bygda, og mange frå andre bygdelag også. Sjølv hadde han også alltid staute og gjæve hestar, men han temte dei aldri før dei blei seks-sju år gamle. Då tok han dei med til skogen og hogde ned ei stor gran, spente dei for grana og lét dei dra ho heim. Så blei dei spake. Og når han skulle selje hestar eller kyr, hadde han også ein rar skikk: Han bora eit hòl i stallveggen og tok ein dott av rumpa og slo fast med ein plugg, og let så dyret gå så dotten blei sittande att. Det gjorde han for at dei ikkje skulle dra lykka frå garden [4]. Heile sørveggen sit full av pluggar og tagldottar den dag i dag er.

Per Lunde gjekk ofte til kyrkja, men han gjekk aldri inn utan han var til alters. Mens allmugen høyrde gudsord, gjekk han om på hestegarden og snakka med hestane. Og når det var altergang, smaug han ned i likkjellaren og sat der til andre kom fram til alteret. Så kom han fram, og når han hadde nytt sakramentet, gjekk han til kjellaren att til allmugen var gått ut av kyrkja.

Per Lunde var mykje for å tjørebre allting også. Han tjørebredde seg sjølv imellom, og han tjørebredde stabbursflesket og slo det fullt med skomakarpinnar. Då han var daud, var det eit heilt stabbur etter han, fullt av ull og uhekla lin [5], og flesk og smør som var mange år gamle og så harskt og beiskt som galle. Men stabburet hadde han spikra til og lukka med ploglenker på alle kantar.

Ja, han var ein rar kar den Peren, for ein gong mens gamlelensmannen levde, kom han til han og gav han ein hestesko til ferskmat. Han døydde då, men han døydde ikkje nokon udaude [6], som folk trudde.

Etter han fekk Amund garden, og han lever enno. Han er den likaste av dei, for han har vore ute blant folk og tent som dragon [7] for Brattar [8]. Det er ein stor, svær, feit mann, men han er så blass i ansiktet som eit lik. Han er no litt rar han også, for ein gong kapteinen kom på vitjing, paraderte Amund på garden med ein høydott under armen i staden for hue. Og så var han så lei etter brennevin, han drakk eit par potter [9] om dagen, sa dei. Her eit år begynte han å drikke raudvin, men det heldt han snart opp med, for han syntest vinen var for sur. No drikk han fire potter kaffi om dagen, og elles ligg han på badstova og gjer ho heit og tullar seg inn i skinnfellar. Om sommaren kler han varmen ute, for jo varmare det er, dess fleire trøyer tar han på.

Bergtatte Åse Lunde

Åse på Lunde hadde blitt borte i barselseng. Lang tid etter gjekk Hans Sigstad og leita etter hestane sine på Sigstadmoane. Mmen før han visste korleis det var, så kom han ved domsteinane [10], og der var han inne ein stad som han aldri hadde sett før, og det var så gildt der liksom på eit slott. Der gjekk ei kone og stelte, og ho syntest han at han skulle kjenne, men han kunne ikkje komme i hug kor han hadde sett ho.

"Kjenner du ikkje meg, du?" sa ho.

"Jo, eg synest nok eg skal kjenne deg", svarte han.

"Ja, eg er Åse Lunde, som blei borte i barselseng", sa ho. "Eg kjende deg godt då du var smågut, og her har eg vore sidan den tida. Hadde dei berre ringt litt med kyrkjeklokkene [11] den gongen eg blei borte, så hadde eg sleppt herifrå. For eg hadde alt det eine beinet over kvistgjerdet [12], men så heldt dei opp, og eg måtte attende. – Du går og leitar etter hestane dine du, men eg skal seie deg det at mannen min og grannane hans køyrer med dei kvart augeblink, og det kjem av at gutane dine slår etter hestane med bekselet når dei slepper dei. Men no kjem mannen min snart heim, og treffer han deg her, så fer du ille."

Sigstaden gjekk og fann hestane sine straks etter. Sidan har ikkje nokon verken høyrd eller spurt Åse Lunde. Men er ho ikkje daud, så lever ho vel enno og bur i huldreslottet ved domsteinane på Sigstadmoen."

*     *     *
Skuggane steig lenger og lenger fram over Birisida og Mjøsa. Sval kveld kvilte over landskapet. Vinden kom og suste og kviskra i trekronene og bar med seg bod og helsing til fuglane frå den blomstrande heggen og dei duftande blomane på markene og i skogen. Fuglane var nyss komne heim frå Syden, og no sat dei bak lauvet og drøymde om dei herlege eventyra dei hadde opplevd på reisene sine i Hellas og Marokko.

Det siste stykke av vegen gjekk fort. På Svennes fekk eg stadfesta at Per Lunde hadde gitt gamlelensmannen ein hestesko til ferskmat, plugga hestane fast ved halen i stallveggen når han skulle selje dei, og i det heile at forteljingane til skyssguten min var truverdige. [13]

Ord

1. orekubbe: "Or udtales i flere Egne paa samme Maade som Hulder, Ulr, og staaer følgelig i samme Forhold til dette Væsen som det danske Navn El, Elle til Ellefolk", forklarer Asbjørnsen. Før trudde somme at hulder røva barn ifrå barselsenga og la noko anna der i bytte. Det kunne vere eit hulderbarn, eit byting, eller eitkvart anna som likna eit nyfødt barn. I dette høvet ein orekubbe.

   Martin Luther nemner i ein av bordtalane sine at han såg ein byting i Dessau og rådde foreldra til å drukne barnet. Foreldra ville ikkje følge rådet. Då tilrådde Luther at det blei bedt i kyrkja om at barnet måtte bli tatt bort (døy). [Jf. Wikipedia, "Bytting"]

2. skarvejente: jente det er smått stell med; fillete, stakkars jente, o.a. Fant (her): fattig fyr, o.a. Til saman: eit fattig, ungt par.
3. huldrin: forheksa av hulder.
4. dra lykka frå garden: Folk trudde lykka kunne aukast og tappast, mistast og vinnast med konkrete ting. Her er førestillinga at hestar som ein gir slepp på, må ein behalde noko av på garden; elles kan "hestelykka" renne vekk frå garden. Å feste tagl i veggsprekkar blei "kunsten". Skikkar som dei på Lunde fanst andre stadar i landet også.
5. uhekla lin: ureinsa lin, frå hekle, som er ei treplate med fleire rader spisse tindar av jern eller stål til å reinse lin.
6. udaud: brå eller fæl død.
7. dragon: soldat – opphavleg ein ryttarsoldat, kavalerist, som var rusta for å slåst til fots. I Noreg var det i lang tid skipa slik at ein eller fleire gardar stilte ein rytter med hest og utrustning til kavaleriteneste. Frå 1768 hadde Norge fire regiment (høgare hæreiningar) bygd opp med dragonar, for eksempel Nordenfjelske dragonregiment.
8. Brattar: Den gamle Brattslekta eigde mellom anna gardar i Ringsaker. [◦Meir]
9. potte: lite, rundt kar (av brend leir, krus eller metall, til å ha flytande væske i), kanne, o.a.
10. domsteinane på Sigstadmoen: steinar frå eldre tid på Domsteinsletta ved Biri, midt i eit bustadområde i dag, og i høgt gras så ein kanskje ikkje ser steinane om ein ikkje veit kor ein skal leite. Ei informasjonstavle viser veg. – Domsteinar er steinar i ringar eller firkantar, som ein tenker er etter graver frå rundt år 0 til 700 e.Kr. Daude med status på den tida blei først brende, og så blei oska samla og gravlagt i ein ring av sju, ni eller tretten steinar, som vel var magiske tal for dei som laga ringane. [Raju 2003, s. 121]
11. klemtinga frå kyrkjeklokker: Å klemte med kyrkjeklokker skulle frelse folk som underjordiske hadde fått makt over, men ringinga varte til tider ikkje lenge nok. Da måtte den bergtatt bli verande vekke frå folk i lang tid, kanske resten av livet.
12. kvistgjerdet: eit ganske enkelt gjerde av treskier og buskar, særleg rundt utmark. Kvistgjerdet såg folk på som skilje mellom den dyrka folkeverda og naturens tusseverd og den ville heia. Åse fortel at om ho hadde klart å komme over kvistgjerdet, kunne ho blitt frelst frå underverda, at ho nesten klarte å komme tilbake. [Meir om huldrefolk]