• Dei tre kongsdøtrene i Omlandet
• Den rettferdige firskillingen

Dei tre kongsdøtrene i Omlandet

Det var ein gong ein fiskar som budde tett ved slottet og fiska til hushaldet til kongen. Ein dag han var ute og fiska, fekk han ingenting same korleis han bar seg åt med å egne og fiske, fiske og egne. Det hang enda ikkje så mykje som eit fiskebein på kroken. Men då det lei langt på dag, dukka det opp eit hovud av vatnet og sa: "Får eg det som kona ditt ber under beltet, skal du få fisk nok." Mannen svarte straks ja, for han visste ikkje at ho var med barn. Sidan fekk han fisk den dagen, og det så mykje som han ville ha. Men då han kom heim om kvelden og fortalde korleis han hadde fått all fisken, tok kona til å gråte og bere seg, og bad Gud hjelpe seg for det løftet mannen hadde gjort, for ho bar eit barn under beltet, sa ho.

Det spurdest snart oppe på slottet at kona var så sorgfull. Då kongen fekk høyre det, lovde han å ta barnet til seg og sjå til å frelse det. Då tida var omme, fekk kona eit gutebarn. Det tok kongen til seg og oppdrog det som sin eigen son, like til guten var vaksen.

Då bad guten ein dag om lov til å følge faren ut og fiske. Han hadde så inderleg lyst til det, sa han. Kongen såg nødig at guten kom ut på sjøen, men til slutt fekk guten lov. Han blei med faren, og det gjekk godt og vel nok heile dagen, like til dei kom til lands om kvelden. Då hadde sonen gløymt etter seg lommetørklet sitt og ville springe ut i båten etter det. Men i det same han kom uti, tok båten til å gå med han om bord så det fossa. Alt guten heldt imot med åra, så hjelpte det ikkje. Det gjekk og det gjekk heile natta, og endeleg kom han langt, langt bort til ei kvit strand. Der gjekk han i land, og då han hadde gått eit stykke, møtte han ein gammal mann med kvitt, sidt skjegg.

"Kva heiter det her?" spurde guten.

"Omlandet", svarte mannen [1]. Og så bad han guten seie han kor han var frå og kva han ville, og det fortalde guten han.

"Ja", sa mannen, "når du no går fram langsmed stranda her, kjem du til tre kongsdøtrer som står i jorda så dei berre har hovudet oppe. Så roper den første – det er den eldste – og bed deg så vakkert komme og hjelpe seg. Og det gjer den andre også, men ingen av dei skal du gå bort til. Skund deg berre frå dei som om du aldri hadde høyrt eller sett dei. Men den tredje skal du gå bort til og gjere det ho bed deg om – det blir lykka di, det."

Då guten kom til den første av kongsdøtrene, ropte ho til han og bad han så inderleg vakkert at han skulle komme til ho, men han gjekk som han aldri såg ho. Like eins gjekk han forbi den andre. Men den tredje gjekk han bort til.

"Vil du gjere det eg seier deg, skal du få kven av oss tre du vil", sa kongsdottera.

Ja, det ville han gjerne. Så fortalde ho at tre troll hadde sett dei alle tre ned i jorda der, men før hadde dei budd på det slottet han kunne sjå borti skogen. "No skal du gå inn i slottet og la trolla jage deg som vilt [2] ei natt for kvar av oss", sa ho. Kan du klare det, så frelser du oss."

Ja, svarte guten, det skulle han nok prøve.

"Når du går inn", sa kongsdottera att, "står det to løver i porten. Men berre du går midt mellom dei, så gjer dei deg ikkje noko. Gå så beint fram, inn på eit mørkt lite rom. Der skal du legge deg. Så kjem trollet og vil fange deg med spark og slag. Kan du då ta flaska som heng på veggen og smørje deg der han har slått deg, så er du like god att. Grip dessutan sverdet som heng ved sida av flaska, og hogg trollet i hel."

Ja, han gjorde som kongsdøtrene sa, han gjekk midt imellom løvene som om han ikkje såg dei, og like inn i det vesle kammerset. Der la han seg.

Første natta kom det eit troll med tre hovud og tre sveper og jakta guten syndig, men guten heldt ut til trollet var matt. Så tok guten flaska og smurde seg der trollet hadde treft han, greip sverdet og hogde i hel trollet. Då han så kom ut om morgonen, stod kongsdøtrene over jorda til belta.

Den andre natta gjekk det like eins. Men det trollet som då kom, hadde seks hovud og seks ris, og svinga svepa enda verre enn det førre. Men då guten kom ut om morgonen, stod kongsdøtrene over jorda til smalleggen.

Tredje natta kom det eit troll som hadde ni hovud og ni ris. Det slo og piska laus etter guten i mørket så lenge at guten dåna til sist. Så tok trollet han og kasta han mot veggen, men ved det fallet datt krukka ned så det skvatt utover han, og guten blei like god att. Då var han ikkje sein, han greip sverdet og hogde i hel trollet. Og då han kom ut av slottet den morgonen, stod kongsdøtrene heilt ovanpå jorda. Så tok han den yngste av dei til dronning og levde godt og vel med ho i lang tid.

Men endeleg fekk han lyst til å reise heim litt og sjå til foreldra sine. Det var ikkje dronninga mykje for, men då han lengta så hardt og endeleg måtte og skulle av stad, sa ho til han: "Eitt skal du love meg: at du gjer det som far din bed deg, men ikkje det som mor di bed deg." Det lovde han. Så gav ho han ein ring som var slik at den som hadde han på, kunne ønske to ting, kva han ville. Han ønskte seg då heim, og foreldra kunne ikkje bli ferdige med å undre seg over så staseleg og gild som han var.

Då han hadde vore heime nokre dagar, ville mora han skulle gå opp til slottet så kongen fekk sjå for ein mann han no var blitt. Faren sa: "Nei, det bør han ikkje gjere, for så kan vi ikkje ha noka glede av han den stunda." Men det hjelpte ikkje: mora tagg og bad han så lenge at han gjekk.

Då han kom opp dit, var han gildare både i klede og alle ting enn fosterfar sin. Dette likte no ikkje kongen meir enn måteleg, og så sa han: "Ja, men no kan du sjå korleis dronninga mi er; eg kan ikkje få sjå di, eg. Eg trur ikkje du har så vakker dronning."

"Gi ho berre stod her, så fekk du sjå det!" sa den unge kongen, og straks stod ho der.

Men ho var så sorgfull og sa til han: "Korfor gjorde du ikkje som eg bad deg om og høyrde etter kva far din sa deg? No må eg straks heim att, eg, og du har brukt begge ønska dine." No knytte ho ein ring i håret hans, og på ringen stod namnet hennar. Og så ønskte ho seg heim att.

Då blei den unge kongen reint sorgfull, og gjekk dag ut og dag inn og tenkte berre på korleis han skulle komme attende til dronninga si. Eg får sjå om eg nokon stad kan få vite kor Omlandet er, tenkte han, og drog så ut i verda. Då han hadde gått ei stund, kom han til eit berg. Der møtte han éin som var herre over alle dyra i skogen – for dei kom når han bles i eit horn han hadde – og så spurde kongen etter Omlandet.

"Ja, eg veit det ikkje", svarte mannen, "men eg skal spørje dyra mine." Så bles han dei inn og spurde om nokon visste kor Omlandet låg. Men det var ingen av dei som visste det.

Så gav mannen han eit par ski. "Når du står på desse", sa han, "så kjem du til bror min. Han bur hundre mil herifrå og er herre over alle fuglane i lufta. Spør han! Når du er kommen fram, snur du berre skiene slik at tuppen vender hit, så går dei heim av seg sjølv."

Då kongen kom dit, snudde han skiene slik som herren over dyra hadde sagt, og så gjekk dei attende.

Han spurde igjen etter Omlandet, og mannen bles inn alle fuglane og spurde om nokre av dei visste kor Omlandet låg. Nei, ingen visste det. Lenge etter dei andre kom også ei gammal ørn. Ho hadde vore borte i ti runde år, men ho visste det ikkje heller.

"Ja, ja", sa mannen, "så skal du få låne eit par ski av meg. Når du står på dei, kjem du til bror min som bur hundre mil herifrå. Han er herre over alle fiskane i havet. Du får spørje han. Men gløym ikkje å snu skia!"

Kongen takka og steig på skia. Då han var kommen til han som var herre over fiskane i havet, snudde han dei, og så gjekk dei attende, som dei andre. Så spurde han etter Omlandet att.

Mannen bles då inn fiskane, men ingen visste noko. Endeleg kom ei gammal, gammal gjedde som han hadde eit svare bry med å få blåst inn. Då han spurde ho, sa ho: "Jo, der er eg godt kjent, for no har eg vore kokke der i ti år. I morgon skal eg dit att, for då skal den dronninga som kongen blei borte for, ha bryllaup med ein annan."

"Sidan det er så, skal eg seie deg ei råd", sa mannen. "Her borte på ei myr står tre brør som har stått der i hundre år og slegest om ein hatt, ei kappe, og eit par støvlar. Når ein har dei tre tinga, kan ein gjere seg usynleg og ønske seg så langt ein vil. Du kan seie til dei at du vil prøve tinga og sidan dele dei mellom dei."

Ja, kongen takka for seg, gjekk og gjorde så. "Kva er det de står her og slåst så lenge om?" sa han til brørne. "La meg prøve tinga, så skal eg dømme mellom dykk." Det ville dei gjerne, men då han hadde fått hatten og kappa og støvlane, sa han: "Eg får no først prøve dei før eg dømmer. Når vi møtest neste gong, skal de få høyre dommen", og dermed ønskte han seg av stad.

Mens han fór i lufta, kom han i følge med nordavinden.

"Kor skal du hen?" spurde nordavinden.

"Til Omlandet", sa kongen, og fortalde det som hadde hendt han.

"Ja", sa nordavinden, "du fer vel litt fortare du, for eg skal no inn i kvar krok og gufse og blåse, eg. Men når du kjem fram, så still deg på trappa ved sida av døra, så skal eg komme susande som om eg ville blåse ned heile slottet. Når då kongssonen som skal ha dronninga di, kjem ut og skal sjå kva som er på ferde, så tar du han i nakken og kastar han ut. Sidan skal nok eg prøve å få han av garde."

Som nordavinden hadde sagt, så gjorde kongen. Han stilte seg på trappa, og då nordavinden kom susande og brusande og tok tak i veggen på slottet så det rista, gjekk kongssonen ut og skulle sjå kva som var på ferde. Men med det same han kom, tok kongen han i nakken og kasta han ut, og så tok nordavinden han og reiste av med han. Då kongen var blitt kvitt han, gjekk kongen inn i slottet. Først kjende ikkje dronninga han att, for han var blitt så mager og bleik etter å ha vandra så lenge og vore så sorgfull. Men då han viste ho ringen, blei ho hjarteglad. Og så blei det halde fest [3] så det spurdest både vidt og breitt.

Ord

1. Omlandet: I dei 71 norske eventyrvariantane finst mange andre stadnamn enn Vittenland. Asbjørnsen skreiv ned sin variant i innlandsfylket Hedmark (innlandstradering). (Hodne 1984, 89-93)

2. jaga vilt: Her får guten ein ørliten sjanse mot trolla, men Asbjørnsen og Moes versjon er urimeleg og ussel. Der skulle guten la store, fæle troll med tre, seks og ni piskar i alt, piske seg tre netter til ende. Sjansane for å overleve slik mishandling verkar umogelege, og å gå med på å bli døyeleg mishandla slik, er nok ikkje klokt. Men om trolla får jage han i mørke i staden for å piske laus, kan det vel finnast ein liten sjanse til overleving i "spelet".
3. fest. Eventyret endar med eit bryllaup hos Asbjørnsen og Moe. Men guten hadde alt tatt "den yngste av dei [tre kongsdøtrene] til dronning og levde godt og vel med ho i lang tid" inni teksten. Sidan dei to alt var gifte og det ikkje står dei hadde konvertert til noko eller var formelt skilt, held det vel med ein fest til slutt.

Den rettferdige firskillingen

Det var ein gong ei fattig kone som budde i ei ussel stove langt borte frå bygda. Lite hadde ho å bite og ingenting å brenne, og derfor sende ho ein liten gut ho hadde, til skogs for å sanke ved. Han hoppa og sprang og sprang og hoppa for å halde seg varm, for det var ein kald, grå haustdag. Kvar gong han hadde sanka ein kvist eller ei rot i vedbøra, måtte han slå armane om kvarandre mot skulderblada, for nevane var raude som tyttebærtuene han gjekk over, av berre kulde.

Då han hadde fått vedbøra full og skulle heim att, kom han over ein stubberydning. Der såg han ein kvit, krokete stein. "Å, din stakkars gamle stein, så kvit og så bleik du er – du frys nok fælt!" sa guten, og tok av seg trøya og hadde på steinen.

Då han no kom berande med vedbøra, spurde mora kva det skulle vere til at han gjekk i skjorteerma i haustkulda. Han fortalde då at han hadde sett ein gammal, krokete stein som var reint kvit og bleik av frost, og den hadde han gitt trøya si.

"Din tull!" sa kona, "trur du stein frys? Men om han fraus så han skalv, så er kvar og ein seg sjølv nærast. Det kostar nok å få klede på deg, om du ikkje heng dei att på steinar borti rydningane", – og så jaga ho guten bort att etter trøya.

Då han kom dit steinen stod, hadde steinen snudd seg og letta seg opp frå jorda med den eine kanten. "Ja, det er sidan du fekk trøya det, stakkar!" sa guten. Men då han såg litt betre på steinen, stod det eit pengeskrin under, fullt av blank sølvmynt. "Det er visst stolne pengar", tenkte guten. "Det er ingen som set pengar han har fått på ærleg vis, under ein stein borti skogen." Så tok han skrinet og bar det til eit tjern tett ved og slo heile pengehaugen uti. Men ein firskilling [1] flaut ovanpå. "Ja, den er rettferdig, for det rettferdige søkk aldri", sa guten. Han tok firskillingen og gjekk heim med han og trøya.

Så fortalde han mora korleis det hadde gått han at steinen hadde snudd seg, og at han hadde funne eit skrin med sølvpengar som han hadde slått ut i tjernet fordi det var stolne pengar. "Men ein firskilling flaut, og den tok eg, for den var rettferdig", sa guten.

"Du er ein tosk", sa mora – ho var reint arg – "var ikkje anna rettferdig enn det som flyt på vatn, så var det ikkje stor rettferd i verda. Men om så pengane var stolne ti gongar, så hadde du funne dei, og kvar og ein er seg sjølv nærast. Hadde du tatt pengane, kunne vi levd godt og vel i all vår tid. Men ein tulling er du og ein tulling blir du, og no vil eg ikkje lenger gå her og slite og dra med deg. No får du ut og tene for brødet ditt."

Guten måtte då ut i den vide verda, og han gjekk både langt og lenge og spurde etter teneste. Men kor han kom, syntest folka han var for liten og for veik, og sa dei kunne ikkje bruke han til noko. Endeleg kom han til ein kjøpmann. Der han fekk vere i kjøkkenet og skulle berre ved og vatn til kokka.

Då han hadde vore der i ei tid, skulle kjøpmannen ein gong reise til framandt land, og så spurde han alle tenarane sine kva han skulle kjøpe med seg heim til kvar av dei. Då no alle hadde sagt kva dei ville ha, kom også turen til guten som bar ved og vatn til kokka. Han rekte fram firskillingen sin.

"Ja, kva skal eg kjøpe for den då?" spurde kjøpmannen. "Det blir nok ikkje store handelen."

"Kjøp det eg kan få for han. Han er rettferdig, det veit eg", sa guten.

Den lovde husbonden, og så segla han.

Då no kjøpmannen hadde lossa og lasta i det framande landet og kjøpt det han hadde lovt tenarane sine, kom han ned til skipet att og skulle til å legge frå brygga. Då først kom han i hug at kokkedrengen hadde sendt med han ein firskilling han skulle kjøpe noko for. "Skal eg no opp i byen att for den firskillingens skuld? Ein har då heller ikkje anna enn ugagn av å ta til seg slikt herk", tenkte kjøpmannen.

I det same kom det ei kone gåande med ein pose på ryggen.

"Kva er det du har i posen din, mor?" spurde kjøpmannen.

"Å, det er ikkje anna enn ein katt. Eg har ikkje råd til å fø på han lenger, så eg har tenkt å kaste han på sjøen og gjere det av med han", svarte kona.

"Guten sa jo eg skulle kjøpe det eg kunne få for firskillingen", sa kjøpmannen ved seg sjølv, og så spurde han kona om ho ville ha fire skilling for katta si.

Ja, kona var ikkje sein om å slå til, og så var handelen gjort.

Då no kjøpmannen hadde segla eit stykke, kom det eit grueleg uvêr på han, med slik ein himlande storm at det ikkje var måte på det, og han dreiv og han dreiv og visste ikkje kor det bar hen.

Til sist kom han til eit land han aldri hadde vore i før, og der gjekk han opp i byen. På vertshuset der han gjekk inn, var bordet dekt med eit ris til kvar som skulle sitte ved det. Dette syntest kjøpmannen var underleg, for han kunne ikkje skjøne kva dei skulle med alle risa. Men han sette seg og tenkte han fekk sjå vel etter. Jo, då maten kom på bordet, fekk han nok sjå kva risa var til: Då krydde det fram i tusenvis av mus, og kvar som sat ved bordet, måtte til med riset sitt og fekte og slå omkring seg. Det var ikkje anna å høyre enn det eine klasket av ris hardare enn det andre. Somme tider råka dei kvarandre i fjeset, og då måtte dei gi seg tid til å seie orsak.

"Det er strengt arbeid å ete i dette landet", sa kjøpmannen. "Men korfor held ikkje folk kattar her?"

Så let kjøpmannen hente opp den katta han hadde kjøpt til kokkedrengen, og då katta kom på bordet, måtte vel musene til hola sine. Folka hadde ikkje hatt så god matro i manns minne. Dei bad og velsigna kjøpmannen at han måtte selje dei katta si. Langt om lenge lovde han å la dei få ha ho, men hundre dalar ville han ha for det. Det gav dei, og takk attpå.

Så segla kjøpmannen att. Men aldri før var han kommen i rom sjø, [2], så såg han katta sat oppi stormasta. Straks etter blei det ein storm og eit uvêr att, enda verre enn siste gongen. Han dreiv og dreiv til han kom inn ein stad han aldri hadde vore før.

Kjøpmannen gjekk opp i vertshuset att, og her også var bordet dekt med ris, men dei var mykje større og lengre enn der han var først. Og dei kunne vel trengast, for her var det enda fleire mus, og alle var dobbelt så store som dei han hadde sett før.

Så selde han katta att, og denne gongen fekk han to hundre for ho, og det utan pruting.

Då han hadde segla derifrå og var kommen eit stykke utpå havet, sat katta oppi masta att. Straks tok uvêret til på nytt. Langt om lenge blei han også den gongen driven inn til eit land han aldri hadde vore i.

Han gjekk opp i vertshuset att. Der var også bordet dekt med ris, men kvart ris var ein meter langt og så tjukt som ein liten lime [3]. Og folka sa at å sitte og ete var den verste onna dei hadde, for her var det i tusental med store, fæle rotter. Det var med nød og neppe dei kunne få ein bete mat i munnen ein gong imellom, slikt strev hadde dei med å halde rottene ifrå seg. Så måtte katta opp frå skipet att, og så fekk folka matro. Dei bad og bønfall kjøpmannen at han endeleg måtte selje dei katta si. Lenge sa han nei, men til sist lovde han at dei skulle få ha ho for tre hundre dalar. Det gav dei, og takka og velsigna til.

Då no kjøpmannen kom ut på sjøen, tenkte han etter kor mykje guten hadde tent på firskillingen han hadde sendt med han. "Ja, noko av pengane skal han få", sa kjøpmannen med seg sjølv, "men ikkje alt. Det er meg han har å takke for katta eg kjøpte, og kvar og ein er seg sjølv nærast."

Men med det same kjøpmannen tenkte det med seg sjølv, blei det ein storm og eit uvêr så alle trudde skipet skulle gå under. Så merka kjøpmannen at det ikkje var anna råd, og så måtte han love at guten skulle få alt saman. Aldri før hadde han gjort det løftet, så blei vêret godt og han fekk strykande bør beint heim. Då han var kommen i land, gav han guten dei seks hundre dalarane og dottera si attpå, for no var kokkeguten likså rik som han sjølv. Sidan levde guten både i herlegdom og glede. Mor si tok han til seg og gjorde vel imot, "for eg trur ikkje på det at kvar og ein er seg sjølv nærast", sa guten.

Ord

1. firskilling: på 1800-talet verdt ca. 14 øre, og etter dagens kurs mindre enn ti kroner. Det står meir under skilling i lista over sjeldne ord.
2. rom sjø: opent hav.
3. lime: kvast av samanbundne kvistar til å sope med.