| |||||
|
| Reservasjonar | Innhald |
|
Ein kveld i nabogardenNår ein ser på livet og travelheita som no rører seg i gatene her i Kristiania, skulle ein knapt tru at det ikkje er så lenge sidan den tida då det ofte var så stilt midt på dagen på gata som i ein kyrkje. Den gongen – for tretti, førti år sidan – såg ein sjeldan ein slik ferdsel i livlegaste marknadstida som den ein no kan sjå på torget dagleg, eller i andre av dei mest folksame strøka i byen. I den gata eg tumla meg som barn, grodde graset friskt og grønt mellom steinane. Hønsa brysta seg og pilla uforstyrra der ute. Klokkaren stod halve dagen og gløtta på vindauget og spurde tenestejentene om korleis herskapa deira hadde det, eller høyrde etter kva dei hadde ete til middag. Berre ein sjeldan gong blei sladderen og stilla broten av vognrammel. Endene plaska i rennesteinen midt i gata utan å ane at det fanst vektarar og rådstuarrest, og hauken gjorde likså freidig jakt på ungane deira. Ja, etter ei segn som hadde tiltru, gjekk det så vidt at hauken ein gong forgreip seg på den høgærverdige prestestanden og slo ned i parykken på gamle stiftsprost Lumholtz mens han tok sin vanlege ettermiddagstur utan hatt og med hendene på ryggen,og kledd i breiskøytt, perlegrå kjole med stålknappar, svarte knebukser og sølvspente sko. "Ei, sjå meg til den røvaren!" ropte han med den sterke, jyske røysta si då han stod der ribba og truga med knyttneven etter fuglen som steig til vêrs med det pudra, vel friserte byttet som eigaren vel minst hadde drøymt om skulle komme til å kle eit haukereir. Ungane i gata, som han truleg var ei skremsle for, venta visst at han skulle rope etter fuglen: "Du skal sant og visst på tukthuset!" – eit munnhell han brukte til konfirmantane og til dei som han "fann trettande og i uforlikeleg samliv", når han studerte godtfolk på kveldsvandringane sine ved å kike inn gjennom vindauga til dei. Barna tumla seg, skreik og heldt leven, og tok så å seie gata i beslag aleine, og det i eit omfang som ein ikkje kan gjere seg noka førestilling om no, sjølv oppe i Vollgatene og langt ute i forstadane. Eg og barna i nabolaget heldt mest til på enga der Børsen står i dag, og på kyrkjegarden der slaktarbuene sidan er bygt. Mellom gravsteinane og gravene og under dei gamle kastanjetrea som for lengst er hogde ned, gjekk leiken med liv og lyst i dei svale sommarkveldane. Og eg gløymer visst aldri den redselsblanda stemninga som greip oss når vi i mørkninga stirde inn gjennom gluggane i kyrkjeveggen på dei mektige kistene i likkjellaren til vi syntest dei opna seg og daudingane steig ut, og vi flykta heim med gru – for å våge oss på det same ein annan kveld. Om hausten tydde vi heller inn i gardane, som den gongen ikkje husa på langt nær så mange som no. Det høyrde visst til unntaka at det budde fleire enn éin familie, eller i høgda eit par familiar i ein gard. [1] Nabogarden vår var ein av dei mest likte leike- og samlingsplassane i heile gata. Det var ei gammal rønne med eit stort gardsrom som på alle kantar var omgitt av pakkbuer, loft og mørke, løyndomsfulle svalgangar og skur. Over alt dette løfta det seg høge, nakne murar frå nabolaget sine bakgardar og sidebygninger, og gjorde det enda meir skummelt og forlate i den gamle bygninga. Alle brukelege rom for folk i garden vende ut til gata, og det var berre gjennom eit par låge kjøkkenvindauge med små, grøne blyinnfatta ruter og frå dei lange svalgangane at ein kunne sjå det som gjekk føre seg i gardsrommet. Om hausten hadde derfor barneflokken i nabolaget her ein av dei friaste tumleplassane sine. Leiken og levenet der ute forstyrra sjeldan nokon av dei få bebuarane i garden, og skjenn vanka det aldri, utan når eigaren, ein aldrande kjøpmann, skulle ut i pakkbuene sine. Alle desse romma og lofta, buene og gangane var dei flottaste gøymestadene ein kunne ønske seg. For oss var det likså mange framande stadar og land, og mang ei dristig ferd blei gjort der. Likevel nærma vi oss sjeldan heilt utan frykt høyloftet og den lange, mørke gangen som førde forbi det og bort til dei store overromma. Der oppe budde den gongen ein løytnant, og der var også barnekammeret og sovekammeret til madamma. Men det var slett ikkje av frykt for madamma eller løytnanten at vi heldt oss borte frå loftsgongen. Rett nok ville ikkje løytnanten vite av oss innanfor einemerka sine når han var heime, men han var ein ganske snill mann, og sablane pistolane og geværet hans var for fleire av oss likså tiltrekkande som gjetarstykka og jaktscenene med allslags forunderlege dyr som prydde "salen" hans – praktrommet i huset. Madamma var ung, blid og lattermild, og skjente sjeldan for levenet vi heldt, utan når løytnanten hadde vore i gilde og skulle styrke seg etter nattesviren med ein dyktig middagslur. Ho var dessutan mykje ute i besøk og ofte på komedie i Grensehaven. [2] Nei, det var verken madamma eller løytnanten som skremde oss. Men Gudbrand og nissen på høyloftetnår ikkje sola skein, var det svart og uhyggeleg på denne gangen og på loftet ved sida av, særleg om hausten, og så visste vi at nissen heldt til der. Ola gardsgut hadde fortalt oss. Og Kari Gusdal hadde stadfesta at Gudbrand gardsgut, som tente i garden den gongen "han bestefar" levde, hadde tatt ryggtak med nissen på høyloftet. Gudbrand var så sterk at han kunne lette ein hest og bere fire tønner rug, men nissen var sterkare. Det var som å bryte på ein badstuvegg, sa Gudbrand, og alt det han braut, så var han ikkje god for å flytte han av flekken. Men då nissen blei lei av det, tok han Gudbrand som ein høydott og slengde han ned i stallen gjennom den opne lemmen. Og sidan den tida hadde Gudbrand ikkje ein helsedag meir, men var skakk og halt heile sitt liv, slik som vi alle hadde sett han. Om leiken gjekk aldri så lystig og støyande i den gamle garden når det var lys dag, gjorde frykta for nissen det stilt om kvelden. Eg trur ikkje det var nokon i heile den støyande flokken som ville hatt mot til å sette foten sin i garden utan følge etter at det hadde tatt til å skumre. Hendte det ein sjeldan gong at vi fekk lov til å komme ovanpå og høyre eventyr av barnetausa når madamma var ute om kvelden, gjekk vi dit alltid i flokk og følge. Men kakkelomnskroken i daglegstua var gjerne det området der vi fekk lov å samle oss når mørket fall på, berre det ikkje var for mange av oss og husfaren var i godlune. Ja, det var ei daglegstue og ein kakkelomnskrok som ein no skal ha vondt for å finne maken til. Stua tok heile djupna og lengda av huset på eitt fag [3] nær; ved ein bordvegg var det delt av ein alkove [4] og eit lite såkalla kontor med eit skrivebord og nokre rekneskapsbøkar. Der inne sat husfaren om kveldane med grøn skjerm over auga og las i Wolffs Journal, Riises Archiv eller Elmqvists Læsefrugter, og smatta på den svartrøykte merskumspipa [5] si. Men bordveggen delte ikkje stua tvers over, han gjekk berre to tredelar inn i ho. Der bøygde han av i rett vinkel og leivde rom til ein stor, raudmalt slagbenk, og like overfor benken stod kakkelomnen, ein tre etasjars kakkelomn med to store dører på breisida. I den flamma eit bål som kunne forslå, og mens osteskorper og poteter blei steikte i oska og eldmørja, leika vi stille og snakka smått for ikkje å forstyrre "far". Imellom fekk vi gardsguten til å fortelje eventyr, og då var det stas. Av og til kunne det hende at husfaren også slo seg til laget og fortalde historier om huldrer og nissar, og om troll med nasar så lange at dei rakk ned på salknappen, eller så dei måtte slå knute på dei. Eller han fortalde om trollkjerringane si ferd så håret reiste seg på hovuda våre. Men då måtte han vere i godlag, og det var han alltid når han hadde gjort nokre reiser bort til hjørneskapet. Derifrå høyrde vi ein løyndomsfull, klukkande lyd og klang som av glas. Men kva han i grunnen gjorde der, hadde ingen av oss vore i stand til å finne ut. Sikkert er det at han blei raudare og raudare og blidare og blidare for kvar tur, og då kunne det hende at ein eller annan av oss våga seg til å nappe han i kjoleskjørtet for å få i stand ei lita jakt. Han berre lo og forfølgde syndaren og gjorde dei utrulegaste steg og voltar med dei blankstøvla beina sine. Kom han seint heim frå byen, var han ofte sur og tverr, skjente for den minste støy, og jaga oss ut på kjøkkenet. Slik hadde det nettopp gått føre seg ein haustkveld som eg hugsar godt. Men denne kvelden var ikkje kjøkkenet nokon lei forvisingsstad. Gamle Kari Gusdal var der og bakte lefser og flatbrød, som det var skikk den tida i dei fleste hus der husbonden eller matmora var frå bygdene. Og ho var rik på segn og eventyr, gamle Kari, fortalde godt, var sjeldan uvillig når vi bad ho, og gav gjerne ei lefse attpå. På skorsteinen flamma eit bål som lyste opp heile rommet, det som var så mørkt og skummelt om dagen. Tausene gjekk omkring, småprata med kvarandre og stelte med sitt, og Ola gardsgut, som var frå Solør likesom husbonden, sat bortved peisen med ei svartrøykt snadde i eine munnvika og la av og til litt meir på bålet. Den friske utsjånaden og kraftige bygninga hans danna ei påfallande motsetning til Kari Gusdal sitt lange, alvorlege fjes og høge, mørke, bøygde skapnad. Ho var så barnegod som nokon, men no såg ho reint spøkelsesaktig ut i det raude lysskjæret frå glørne under bakstehella. Når ho sat ved bakstefjøla og kjevla ut emna, svinga lefsene, breidde dei og vende dei på takka [6] med bakstefløygen [7], var ho gjerne mest opplagt og villig til å fortelje eventyr. I kveld let ho seg heller ikkje nøyde [8]. Då vi bad ho om det, begynte ho å fortelje med éin gong. Ho fortalde sakte og tankefullt og med urokkelig alvor, men så livaktig at vi syntest vi såg for oss både troll og drakar og kongssøner og heile eventyrlandet. Ho fengsla heile sjela vår så vi gløymde alt – utan lefsene som ho laut stikke til oss mellom eventyra. Eg vil ikkje prøve på å gi att nokre av desse historiene. Dei fleste av dei, eller liknande og tilsvarande finst no på prent. Mange av dei har eg gløymt og aldri funne att, og ei av dei, Hans Kinafarar, svever i utydelege, tåkete trekk for minnet mitt som eit av dei herlegaste og mest fantasirike eventyr eg nokosinne har høyrt. Men det er fåfengt å freiste å mane fram heile. Kanskje har det også lånt ein del av stordommen som det no står for meg i, frå det uklare i den barnlege oppfatninga. Men korleis det var eller ikkje var: Kari fortalde eventyr etter eventyr i eit par timars tid. Då ho til ei avveksling tok fatt på nissehistoriene, kom "husbond" ut og spurde ein av tausene etter smørbrøda sine. No var det solskin og gode tider: kinna hans skein, han plirte blidt med dei blanke auga, og det vanka ikkje bank, enda tausa svarte at madamma måtte ha gløymt å legge ut spiskammernøkkelen før ho gjekk i Grensehagen. Han bad berre nokså godsleg Kari Gusdal om eit par lefser til kveldsmat. "Ja, det skal husbond så visst få", svara gamle Kari, "men skal eg sitte her og stappe alle desse velsigna ungane både med eventyr og lefser, blir eg ikkje ferdig med baksten verken i dag eller i morgon", blei ho ved, og gav seg til å kjevle ut eit nytt emne. "Vil ikkje husbond la dei få lov til å komme inn i stua så eg kan få hendene fri? Han Ola kan då fortelje, han også." "Kom Ola, og hjelp meg så vi kan få jaga inn desse lefseeterane og eventyrtønnene", sa husbonden og tok til å jage oss som ein jagar sauar eller høner. Vi var slett ikkje redde lenger, for no var det ikkje eit uvêrsteikn i fjeset hans, og til ei avveksling flytta vi gjerne inn i omnskroken i daglegstua. Under støy og latter tumla vi inn. Då vi var komne til ro her, starta Ola gardsgut, som hadde sett seg på kanten av vedkassa, og gav seg til å fortelje all slags segner og historier frå heimbygda, om elvefolket som dansa om bruvarmen, om Dånåsmannen og Dånåskjerringa, om gardverjeånda som slo i hel huldra, om berghunden som alltid seier "vov, vov, vov!", om korleis Margret Elset slapp frå trollet, og mange fleire. Det var lett å sjå at han mora seg sjølv og husbonden like mykje som oss med desse forteljingane, som for dei begge kalla fram bilde og minne frå ungdommen. Det var meir ein samtale mellom dei to enn forteljing for oss, for imellom tok også husbonden ordet og retta på det som blei fortalt, eller gav sidestykke til det. Men han gløymde ikkje for det å ta seg ein tur rett som det var til lefsene sine borte i hjørneskapet, og kvar gong han kom attende, smatta han, viska seg om munnen med handbaken og plirde enda blidare med dei våte auga. Han meinte ho var ikkje vidare truverdig, historia om Margret Elset som slapp ut av berget utan at trollet råka ho med den gloande jernstonga det skaut etter ho. "Ja, eg har ikkje vore med ho, det er greitt det", sa gardsguten, "men ho har mange gongar fortalt det til mor mi, og av ho har eg høyrt det. Husbond får seie kva han vil om det, men Simen Skreddargut, han var blant bergfolk, det veit eg, for eg har høyrt det frå hans eigen munn. Husbond har vel ikkje kjent han kanskje, for han var vel alt her inne [9] før guten blei fødd, men . . ." Blant langrumpa bergfolk"Simen Skreddargut var søstersonen til gamle Rasmus Skreddar, som fór gard imellom og skreddererte som ein meister med eit heilt følge. Rasmus og heile skreddarfølget", fortsette gardsguten, "dei sat på Kåten som husbond veit ligg ei halv mil nordanfor Våler kyrkje. Dei skreddererte til jul, dei rangla med saksene, dei song viser, dei sydde så busta fauk av dei og snakka om nål og tråd og persejern [10], og Rasmus undra seg iblant på, kor det blei av Simen, som han hadde sendt bort ei mils veg eller så etter noko skreddarstell. Langt om lenge kom han, men ingenting hadde han med seg, og han var så kvit i ansiktet som ein kalka vegg. "No, du skal få gjennomgå både for sekk og reip!" sa Rasmus. "Har du henta døypevatn og skodd alle dei jordlause steinane, sidan du blei borte heile dagen? Du må ha kreke som ei fluge i ei mjølkekolle! Kor har du greiene og sysakene? – Har du ikkje noko, seier du? – no skal då" – "Gud velsigne morbror, han må ikkje skjenne", sa han Simen, "for eg har nok vore blant bergfolk." Men Rasmus Skreddar trudde ikkje noko vidare på slikt, og så sa han: "Nei, no må eg le, sa mannen, då dei skreiv dotter hans til soldat", og det gjorde han, han lo så han nesten blei meir krokete enn han var. Men då Simen fortalde korleis det var gått til, så måtte han tru det, det var greitt det. Rett som han gjekk etter kongevegen, sa Simen, og trudde at han var mykje over halvvegs, så var det liksom allting var forgjort med eitt, "og eg syntest at eg stod utanfor døra her i Kåten att", sa han. "Men korleis det gjekk til, det kunne eg ikkje skjøne. Artig var det, og det var vel for det, eg var fælen for å gå inn. Men så høyrde eg at det blei skredderert innanfor og rangla med saksene og folk song visene som vi pleier synge. Og så trudde eg at eg var kommen på villgras [11], og at det var utanfor Kåten eg var att. Då eg kom inn", sa han, "såg eg ingen handverksfolk. Men Kåtenkjerringa kom imot meg med eit sølvkrus og bydde meg ein øldrikk." Dette syntest han var rart, for han hadde så tydeleg høyrt at dei rangla med saksene utanfor. Så kunne han skjøne det var gale, og så slo han ølet bak for seg og gav kjerringa kruset attende. Straks etter gjekk det nokon i kammersdøra så han fekk gløtte der inne. Der sat det ein heil hop kvinnfolk rundt om eit bord, og alle hadde lange, stygge kurumper som stod fram under stakken på dei. Ei av dei hadde ein unge på armen. Då eg fekk sjå litt på dei, såg eg det var ho Anne Pers-Bråten, som blei bortbyta ved mikkelsmess. Og ho som før såg ut som Kåtenkjerringa, ho hadde også fått ei lang rumpe. No syntest eg det var best å gå, eg, og så tok eg i døra og sa takk for meg. 'Ja, guten min', sa ho som baud meg sølvkruset med øldrikken, 'du skulle nok ikkje komme så lett herifrå du, hadde du ikkje hatt han på fingeren', og dermed peikte ho på sølvringen som eg fekk etter bestemor." "Jøsses ja, kunne eg minnast rett alle dei fablane eg har høyrt om bytingar og bergtatte, huldrer og troll og trollkjerringar og fanden og oldemora hans [12]", sa husbonden, "så blei vi ikkje ferdige i natt. Og ville eg fortelje det eg enno veit, kom alle desse smårollingane til å bli så redde at dei ikkje torde gå heim i kveld", heldt han ved og smatta på tobakkspipa. Men det var ingen som var redd, det erklærte vi høgt. Vi kunne nok høyre historiene, om det så var om troll med ni hovud, for vi var mannsterke, og elden brann så klart i omnen at det ikkje var mørkt i nokon krok av stua. Ja, når det var slik, så ville han fortelje. Då han hadde klara stemma og tatt nokre djupe drag av tobakkspipa, starta han i eit noko famlande og usikkert foredrag [13] å fortelje om dei underjordiske, med små avbrot dels for å halde pipa i gang, dels for å vitje hjørneskapet. Hås latter frå ei krå"Ein stad i Solør var det, ja det var eit bryllaup. Dei åt der og dei drakk – dei drikk alltid i bryllaupa – og mens dei drakk og åt, så høyrde dei ein lyd frå ein krok i stua. Det var som ein latter, ein hås latter av fleire menneske – men då dei ikkje såg nokon, og latteren kom frå ein krok dei kunne sjå, så var meininga den at det var komme ubydde gjestar i laget. Det var så klart dei underjordiske, for når det i gamle dagar var noko på ferde som dei ikkje kunne forstå, så var det alltid dei underjordiske som var ute og hadde gjort det. Og det var ikkje lenge mellom kvar gong dei såg dei, korleis dei reiste og fór omkring med nasar så lange og raude at dei nådde til salknappen." Etter dette drakk han eit glas øl og heldt fram: "Det blei stadfesta også no at det hadde vore dei underjordiske som lo så håst i kroken. For det hende sidan at ei kone som hadde samband med desse underjordiske, kom til å tale med ein huldrekall som budde i ein haug tett ved, og som stundom lånte smør og mjølk og anna slikt og alltid betalte ordentleg for seg. Det kom også på tale om bryllaupet. "Ja, det var tørr traktering der", sa huldrekallen, "allting var så krossa og krikla på at vi ikkje fekk smake på noko av det, for dei fattige suppedropane vi fanga mellom fatet og munnen, var ikkje ein munnsmak eingong. Og vi var komne svoltne frå bryllaupsgarden, hadde ikkje Hans Bergersen – det var kjøkemeisteren – sleppt eit stykke kjøt ned på golvet, og det både slost og drogst vi om. Gamlefar var så hissig på det, og reiv og sleit i det så han fall på ryggen og vende beina i vêret. Det var det vi lo av." Vi tilhøyrarane lo også av dette og forlangte meir. Ole sa at han hadde høyrt historia og visste til og med å nemne brur, brudgom, slekta, konene deira og fleire av gjestane, men desse namna hugsar eg ikkje meir. "Husbonden starta på att, og sa: "Pass no på, for no kjem det trollkjerringhistorier – Bu! Den store, svarte kattaDet var i gamle dagar, lenge etter dei tidene då det var bygt fjellstuer for dei reisande som fór over Dovrefjell. Det var ein som skulle fare over fjellet ved juletider og reise sørover til Kristiania. Der skulle han drikke jul, og det var dumt av han, for dei drikk både meir og betre til alle årets tider i Trondheim enn i Kristiania. Då mannen kom til ei av fjellstovene – eg trur nok det var Kongsvoll – så skulle han kvile natta over der, og det var julenatta. Han kom inn, og det brann på varmen og var lunt og godt og varmt, slik som ein reisande kan trenge det. Men på ein krakk framfor grua sat det ei stor svart katte og glodde på han. Han hadde aldri sett ei slik katte før. Ho var så stor og svart og blank at det skein i ho og auga lyste som glør, og når han såg frå ho og såg på ho att, var dei så store som tinntallerkenar. Men folk var det ikkje å sjå eller høyre, for det var julekvelden. Ja, han sette seg ned og tenkte både mangt og mykje. Men rett som han sat, kom den eine katta etter den andre farande inn gjennom døra. Dette syntest han var leitt og uhyggeleg, og han tok seg til å jage dei ut. Men for kvar katte som han jaga ut, kom det to-tre inn att. Dette kunne ikkje nytte til anna enn til å få stua full, og så let han det vere og sette seg ned for å vente på skyssguten, som var gått til ei anna stue for å finne folk. Ja, han hadde funne folk, og det første han sa, då han kom inn, det var: "No skal De høyre nytt, far, i går morgon fall prestekjerringa i Lesja på stabburstrappa og braut av seg lårbeinet, og dei sa ho kunne ikkje leve natta over." "Kva for noko?" sa den store katta som sat på peiskrakken. "Er storepus daud, så høyrer regimentet meg til." Då kunne han forstå at det var trollkjerringar han var iblant, for på Dovrefjell har det i alle dagar vore like så gode trollkjerringmøte som på Bloksberg." Dette var ei nokså uhyggeleg historie, som bringa oss barn til å rykke nærare saman. Ja, fleire trekte vel også beina til seg og utstøytte eit uvilkårleg "Uff, eg blir redd!" At det var brent ut i omnen så det berre fall eit svakt raudleg skjær frå glørne ut i den store, skumle stua, gav den barnlege innbillinga fritt spelerom og gjorde det enda verre. Ffor lysglimtet frå kontordøra breidde berre ei svak demring i den andre enden av rommet. Det var elles merkeleg korleis forteljaren kom seg under forteljinga. Foredraget blei sikrare, orda og uttrykket hans meir råkande, og berre eitt og anna kom ein smule bakvendt stundom. Men på same tid blei gangen og rørslene hans meir og meir ustøe og famlande, og mot slutninga måtte han sette seg ned. Han tok til orde att: "De må ikkje vere redde. Kva er det for narrestrek? Der er jo ikkje anna enn snakk og fabel, det veit de vel? No skal de høyre noko som er mykje verre." Her hjelpte ingen innvendingar, ingen hu! eller uff! Han gav oss valet mellom å høyre ingenting eller høyre dei historiene han ville fortelje. Vi føretrekte å høyre det fryktelegaste framfor det enda verre: togna og stilla i det uhyggelege mørket som ruga over oss. Han starta altså ei ny historie: Kokande feitt ifrå skumsleiv"Det var ein prest og ei prestekone som var komne hit opp frå Danmark, og der kom det mange frå i gamle dagar. Men desse prestefolka som eg snakkar om, dei var så plaga med rotter at dei låg på rotter og trakka på rotter. Og kor dei tok hen, så tok dei i rotter." No syntest fleire av oss at det tok til å krype og kravle rundt om. Engstelige utrop og undertrykt latter braut av forteljinga. "Rottene la seg oppi allting, søla til og med bort maten og gjorde ikkje anna enn ustell. Men ein søndags formiddag blei det verre enn nokon kan tru, for dei la seg oppi gryta som stod og kokte på skorsteinen, og ville til å trekke ryggstykka ut av gryta. Men no syntest kokka det blei for gale, og så tok ho skumsleiva full av kokande feitt og auste over ryggane på dei og dreiv til dei. Straks etter kom ein av naboane og bad presten om han kunne få noko som var godt for brent, for kona hans hadde brent forderva ryggen sin. Og naturlegvis varte det ikkje lenge før det kom ein til som skulle ha råd for brent rygg og brente lår og brente alle stadar, og slik gjekk det heile ettermiddagen, den eine naboen kom etter den andre. Då kunne dei skjøne det var trollkjerringar -." Før han enno hadde talt ordet ut, blei det ein forferdeleg larm ovanpå. Det lydde som eit bord med glas, tallerkenar og anna blei rive over ende på løytnantrommet. Men no hadde vi alle høyrt at han ikkje var heime. Ja, fleire av oss hadde tilmed sett han gå ut, og derfor blei det enda verre støy i daglegstua. For oppskremde som vi var, skreik vi alle i munnen på kvarandre: "Der er dei, der er der!" "Ja, dei tar løytnanten og drar vekk med han. La dei ta han og ha han!" sa husbonden og braut ut i ein klukkande latter som ikkje syntest å ville ta nokon ende. Då vi barn likevel ikkje let oss roe ned av dette, blei det tent lys, og ei av tausene blei kalla inn og spurt kva det var for støy ovanpå. Ho sa at det måtte vere barnetausa som hadde rive eldtøyet over ende med eit vedfang, for løytnanten var gått ut. No tilbydde Ole seg å fortelje eit lite eventyr om Bamse Brakar som tok skyss, og dette tilbodet blei tatt imot med glede ovanpå all denne forskrekkinga. Bamse Brakars skyss"Det var ein bonde som reiste langt opp til fjells etter eit lauvlass til krøttera sine om vinteren. Då han kom til lauvhesja, rygga han sleden med hesten tett inntil, og gjekk opp i hesja og tok til å velte lauv på sleden. Men det var ein bjørn i hesja. Han hadde lagt seg i hi der, og då han kjende at mannen tok til å romstere, så sprang han ut, like ned på sleden. Då hesten fekk vêret av bamsen, blei han redd og sette av stad som om han hadde stole både bjørnen og sleden, og det gjekk mange gongar fortare same vegen ned enn det hadde tatt å komme opp. Bamsen har ord for seg at han ikkje skal vere fælen, men han var ikkje vel fornøgd med skyssen denne gongen der han sat. Han heldt seg fast det beste han orka, og glante stygt til ymse kantar om han skulle kunne kaste seg av. Men han var nok ikkje vant ved å ake, og så syntest han at det ikkje var noka von. Då han hadde akt eit langt stykke, møtte han ein kremmar. "Kor i Guds namn skal far [14] hen i dag?" sa kremmaren. "Han har visst knapp tid og lang veg, sidan han akar så fort?" "Men bjørnen svarte ikkje eit ord, for han hadde nok med å halde seg fast. Om ei stund så møtte han ei fattigkjerring. Ho helste og nikka med hovudet, og bad om ei skilling i Guds namn. Bjørnen sa ingenting, men heldt seg fast og akte utover det fortaste han vann. Då han kom eit stykke lengre ned, møtte han Mikkel rev. "Hei, hei, er du ute og akar?" skreik Mikkel. "Vent litt la meg få sitte bakpå og vere skyssgut!" Bamsen sa ikkje eit ord, men heldt seg fast og akte så fort som hesten ville renne. "Ja, vil du ikkje ta meg med, så skal eg spå deg at om du køyrer som ein kar i skinnkufte i dag, heng du i morgon med ryggen bar", skreik reven etter han. Bjørnen høyrde ikkje eit ord av det som Mikkel sa, han køyrde like fort. Men då hesten kom på garden, sette han inn gjennom stalldøra i fullt firsprang så han kledde av seg både sele og slede, og bjørnen slo skallen i dørstolpen så han låg daud på flekken. Bonden låg i hesja og velta og velta lauvkjerv til han trudde han hadde lass på sleden. Men då han skulle til å spenne fast lasset, hadde han verken hest eller slede. Så måtte han traske etter for å finne att hesten sin. Om ei stund møtte han kremmaren. "Har du møtt ein hest og slede?" sa han til kremmaren. "Nei", sa kremmaren, "men eg møtte futen nedpå her. Han fór så fort, han skulle visst bort og flå nokon." Om ei stund møtte han fattigkjerringa. "Har du møtt ein hest og slede?" sa han til fattigkjerringa. "Nei", sa kjerringa, "men eg møtte presten nedpå her. Han skulle visst i soknebod, for han fór så fort, og bondeskyss hadde han." Ei stund etter møtte bonden reven. "Har du møtt nokon hest og slede?" sa bonden. "Ja", svarte Mikkel, "men Bamse Brakar sat på og køyrde som om han hadde stole både hest og slede." "Uff då, han køyrer vel i hel hesten min", sa bonden. "Så trekk av han pelsen og steik han på gloa", sa Mikkel. "Men skulle du få att hesten din, så kunne du skysse meg over fjellet, for eg kan fare lekkert", sa reven, "og eg skulle også ha lyst til å prøve korleis det er å ha fire bein framfor meg." "Kva gir du for skyssen?" sa bonden. "Du kan få vått og tørt, kva du lystar", sa reven. "Alltids får du likså mykje av meg som av Bamse Brakar, for han pleier vere grov til å betale når han tar skyss og heng seg på hesteryggen." "Ja, du skal få", sa bonden, "når du vil møte meg her i morgon på denne tida." Han skjønte at Mikkel gjorde narr av han og var ute med strekane sine. Så tok han med ei ladd børse på sleden, og då Mikkel kom og tenkte han skulle få fri skyss, fekk han ein haglladning i skrotten. Så trekte bonden belgen av han, og hadde både bjørnehud og reveskinn for skyssane."
Mens det blei snakka att og fram om desse to heltane i dyrefablane, sa husbonden at han også skulle fortelje oss om ein som var ute å køyre på juleføre, og det var trollet med trillebuksa. "Moster [15] mi", sa han, "var frå Stadsbygda i Trøndelag [16], og der var det ei annekskyrkje, som blir kalla Klosteret. I denne kyrkja var det ein pokal. Ho hadde sjølv sett han og drukke vin av han, og han var mykje tung og prektig forgylt både innvendig og utvendig. Han var gitt som offer til kyrkja ein juledag i gamle tider, og slik gjekk det til: Trollet med trillebuksaDet var ein mann som skulle reise til annekskyrkja til ottesong om julenatta. Han fór på ski så som alle gjer i fjellbygdene ved dei tidene om vinteren. Då han rende forbi eit berg, gjekk det opp ei dør og det kom ut eit troll med ein nase så lang som eit riveskaft og med ein stor pokal i neven, og bad han drikke av han. Han torde ikkje anna enn å ta imot, men han visste at den som drakk slik trolldrikk, han var dødsens, fordi drikken var sterkare enn den sterkaste sprit. Men han visste råd, han slo drikken bakom seg, og då fekk han sjå kor sterk drikken var, for ein drope som skvatt på den eine skia, svidde hòl i ho. Då han hadde gjort det, sette han av stad og rende av med pokalen. "Vent til eg får på meg trillebuksa mi, så skal eg nok ta deg!" skreik trollet. Men mannen rende alt han kunne, og lovde at kunne han frelse seg og pokalen frå trollet, skulle han bere fram pokalen som altargåve om juledagen. Det gjekk så fort med han ned igjennom liene at han syntest han ikkje var nær ved jorda lange stykke. Men trollet trilla etter, og det trilla så fort med broka si at det til sist sat på ryggen av han. Mannen bad til Gud at han måtte komme vel fram, og då han var eit stykke frå kyrkja rann dagen. "Nei, sjå den raude gullhesten på åsen!" sa mannen. Så slapp trollet, og med det same sprakk det. Men ver ikkje sikker – for trollet går att. "Der er det! der er det! og der er det!" ropte han og kila og støytte til dei av oss som han fekk fatt på i farten. Heile flokken fór opp skrikande, leande og støyande, og gjorde retteleg gjengjeld ved å trekke han i kjoleskøytane og henge seg i beina på han då han vakla ut på golvet med ikkje altfor sikre steg. Følga var at han tumla over ende midt i flokken mens pipa fór til ein kant og parykken til ein annan. Fallet auka latteren og støyen, som voks enda meir då eit av dei minste av selskapet tok til å skrike "fordi far hadde slått håret av seg". Den gamle tok likevel til å klage over at han hadde slått seg, og bad Ole om å få oss opp på barnekammeret, for det vel var for tidleg å skikke oss heim. "Ja, gå no ovanpå til Anne", sa Ole, "så skal eg straks komme og fortelje dykk om kongsdottera som tente kongen austanfor sol og vestanfor måne på ein ekserserplass bak Babylons tårn." Vi la modige i veg, for vi var mange. Men lys fekk vi ikkje, fordi vi skulle forbi høyloftet, og då vi kom på høyloftsgangen, svikta mannemotet. Det var ein som syntest han såg to gloande auge der inne, og heile guteflokken stima som i ørske mot døra til løytnanten, som var nærare enn barnekammerdøra. Ho var visst ikkje ordentleg låst, for ho gav etter, og fleire av oss tumla inn på golvet. Det brann og spraka i omnen der inne, og ei lysstrime fall frå omnshòlet ut i rommet og på ein underleg tildekt [17] skapnad. Han bøygde seg ned under divanbordet for å komme fram på den andre sida og styrte seg over oss, trudde vi. Men dette var ikkje det verste. Frå sofaen lydde det med fæl røyst: "Eg skal sanneleg gi dykk bank!" Det var ikkje seks steg til barnekammerdøra, men vi sette alle som éin bortover høyloftsgangen, nedover trappa att og høyrde med redsel at døra til løytnantrommet blei slått att med eit skrall. Ikkje noko i verda kunne få oss til å gå ovanpå att den kvelden. Det var med nød og neppe vi torde gå heim kvar til sitt. Då klokkaren neste ettermiddag stakk ut gjennom vindaugsgløtten det raude fjeset sitt med dei tre vel pudra hårkrøllane bak kvart øyre, vinka han meg bort til seg. Og då han hadde spurt meg ut og fått nøye greie på det som hadde hendt førre kvelden, sa han: "Sei meg, son, la du også merke til kva det eigentleg var for slags spøkelse?" Ord
|
