Ekebergkongen

I barndommen var det blitt ein vane for meg og nokre kameratar å dra ut til Ekeberg om søndagsettermiddagane. Heile den lange veka gledde vi oss til denne ettermiddagen vi skulle vere i det fri, til dei duftande heggekvistane vi skulle bryte, til seljefløytene vi skulle vri, dei funklande bergkrystallane vi skulle finne, og dei søte jordbæra vi skulle sanke.

Då vi blei eldre, let vi vel selja og heggen stå i fred. Men av og til drog vi ut. Og på markene til Ekeberggarden kunne jakta gå muntert etter apollofivreldet [1] med dei vakre vengane sine. Eller vi tumla oss lystig med insekthåven i den aude trakta omkring den falleferdige varden for å fange den riddarlege svalestjerten [2]. Ved den lette flukta si sette han meir enn ein gong tolmodet vårt sterkt på prøve. Det som især gjorde desse traktene så tiltrekkande for meg, var likevel verken den duftande heggen eller den melankolske seljefløyta, verken den purpurflekka apolloen eller den svovelgule svalestjerten, men det romantisk løyndomsfulle som gjennom dei første barndomsminna demra mot meg frå desse stadane, ønsket om å oppleve noko eventyrleg, tanken om all den herlegdommen som gøymde seg inni berget, og om dei mystiske vesena som etter segna fanst djupt i berget.

Segnene om Ekebergkongen, dei underjordiske og bergslottet deira har meir og meir forstumma, men eit og anna av det eg høyrde i barndommen, lever enno i minnet mitt, og det har eg prøvd å oppfriske her.

For ein halvt hundre år sidan i tida var Ekeberg ikkje så rydda og busett som no. Det var overgrodd med skog og kratt, og frå byen såg ein ikkje andre menneskebustader der enn dei gamle husa til Ekeberggarden oppå høgda, og ei lita raud hytte nede i bakken på venstre side av vegen der han svingar oppover til høgre mot Ekeberggarden. Han blei kalla Svingen. På denne staden ser ein no ei staselegare bygning, der det er sommardans og forfriskingslokale for dei spaserlystne "unge herskapa", som i dei første sommarnettene drar ut "for å høyre gauken" [3].

Padda i stigen var ei underjordisk dronning

Her i Svingen i den vesle raude hytta budde i den gamle tida eg taler om, ei fattig korgkone [4] som slo seg gjennom i verda kummerleg nok. Ein gong ho hadde vore borte for å hente ei vending vatn, sat det ei stor, tjukk padde i stigen for ho.

"Gå av vegen for meg, så skal eg vere jordmor for deg når du kjem i barselseng", sa ho for spøk til padda, som straks tok til å dra seg av vegen så raskt det ville gå.

Noka tid etter, då korgkona ein haustkveld var kommen heim frå byen og sat framfor skorsteinen og spann, kom det ein framand mann inn til ho.

"Høyr du", sa han, "kjerringa mi skal snart føde. Ho har ikkje lenge att. Vil du hjelpe ho når ho gir barsel som du har lovt, så skal du ikkje angre det."

"Å Gud hjelpe meg", sa kona, "det kan nok ikkje eg, for eg forstår meg ikkje noko på det."

"Jo, du får nok gjere det, for du har lovt ho det", sa mannen.

Kona kunne slett ikkje minnast at ho hadde lovt nokon å vere jordmor, og det sa ho til han, men mannen svarte:

"Jo, love det har du gjort, for den padda som sat i vegen for deg då du gjekk etter vatn, det var kona mi. Vil du hjelpe ho, så skal du aldri angre det. Eg skal lønne deg vel for det. Men du må ikkje øyde med pengane eg gir deg, ikkje må du gi dei bort om nokon bed deg, og ikkje må du tale om det. Ja du må ikkje så mykje som klunke på [5] det til noko menneske ein gong."

Kona skjønte at det ikkje kunne vere nokon annan enn Ekebergkongen. "Nei, kross!" sa ho. "Eg kan nok teie. Sei berre ifrå til meg når kona får vondt, så får eg hjelpe så godt eg kan."

Der gjekk noka tid, så kom den same mannen ei natt inn til korgkona og bad ho følge med. Ho stod opp og tok på seg. Han gjekk føre og ho etter, og før ho visste kor dei var eller korleis det gjekk til, var ho inne i berget, der dronninga låg i senga og var i barnsnød. Det var ei stue som var staseleg, mest som ein slottssal, og korgkona syntest ho aldri hadde vore nokon stad der det var så gildt.

Men då dei vel var komne inn, sette mannen seg på ein stol og kneip hendene saman om knea sine. Når mannfolk sit slik, kan ei barselkone ikkje bli forløyst, og det visste [6] korgkona svært godt. Derfor prøvde både ho og dronninga å gi han mange ærend og bad han snart gå etter eitt og snart etter eit anna. Men der han sat, der sat han, og han rørde seg ikkje av flekken. Til sist fekk jordmora eit innfall.

"No er ho forløyst", sa ho til mannen. "Korleis gjekk det til?" skreik han, og blei så forundra at han sleppte taket. I same augeblink la kona handa på dronninga, og med det same var ho forløyst.

Mens mannen var ute for å få varmt vaskevatn til barnet, sa barselkona til korgkona: "Mannen min liker deg nok du, men når du skal gå, så skyt han etter deg likevel, for han kan ikkje bryte arten [7]. Derfor må du skunde deg og smette bak døra i det same du går - så treffer han deg ikkje."

Då barnet var vaska, pynta og kledt, sende dronninga ho ut i kjøkkenet for å hente ei salvekrukke til å smørje auga på barnet. Men slikt eit kjøkken og slikt kjøkkentøy hadde ho aldri sett maken til. I rekkene var oppstilt dei prektigaste fat og tallerkenar, og under taket hang panner, kjelar og kjørel, alt av reint sølv og så blankt at det skein rundt alle veggane.

Men ingen kan tenke seg kor forundra ho blei då ho fekk sjå si eiga tenestejente stå der og male gryn på ei handkvern. Ho tok ei saks og klipte ein lapp ut av skjørtet hennar utan at ho merka det, og det gøymde ho.

Då ho var ferdig og skulle gå, kom ho vel i hug kva barselkona hadde sagt, og smatt bak døra. I det same skaut kongen ein gloande sopelime [8] etter ho så elden freste av limen.

"Trefte eg deg?" skreik han.

"Å nei", svarte kona.

"Det var bra!" ropte han.

Sola stod langt inn på golvet då korgkona kom heim. Men jenta, som alltid klaga over at ho var matt og hadde vondt over krossryggen, låg og stønna og sov enda. Kona vekte ho og spurde: "Kor har du vore i natt?"

"Eg, mor?" sa tausa, "eg har ingenstad vore, det eg veit, utan her i senga."

"Ja, då veit eg betre", sa kona, "dette tøystykke klipe eg ut av skjørtet ditt i berget i natt. Du ser det passar? Men såleis er ungdommen no til dags. I førre tider song folk ein salme før dei gjekk til sengs for at slikt trollskap ikkje skulle ha nokon makt, og eg skal også lære deg. For du kan vel forstå at du må bli matt og klein og få vondt over ryggen, og at eg heller ikkje får stor nytte av deg, når du skal tene dei om natta og meg om dagen."

Frå den tida kona hadde vore jordmor for dronninga, fann ho kvar morgon ein hop sølvpengar utanfor døra sine, og omstenda hennar betra seg så ho snart var ei halden kone. Men så hende det ein gong at ei svært fattig kone bar seg ille og klaga si nød for ho.

"Å pytt!" sa ho, "det kan vel ikkje vere så farleg. Om eg berre ville, var det inga sak for meg å hjelpe deg. For den som noko sår, han noko får. Og eg har nok hjelpt den som drar til meg [9]." Men etter den dagen fann ho ikkje éin skilling utanfor døra si, og dei pengane ho hadde fått, var som blåste bort. Ho måtte igjen til å ta korga på armen og vandre til byen i solskin og regn.

Men Ekebergkongen gjekk ikkje alltid ærend for kona si; stundom var han også ute i sine eigne og fridde til jentene frå byen. På søn- og heilagdagane vanka dei omkring i kratt og kløfter, eller gjekk i skogen for å sanke bær. Oftast var han å sjå til som ein stygg, innskrumpa mann med raude auge. Men når han ville gjere lykke, tok han på seg Bernt Ankers skapnad [10] og viste seg som ein vakker, litt gammalaktig mann med stjerne på brystet. Men dette var berre synkverving. Han var og blei det gamle fæle, raudøygde trollet, og det kunne nok merkast.

I den tida hadde nemleg dei underjordiske i Ekeberg eit slemt ord på seg for at dei stal vakre og snille menneskebarn på Grønland, Enerhaugen og især i Gamlebyen, og la slike byte i staden. Denne barnestelinga og barnebytinga gjekk så vidt at dei ikkje ein gong kunne vinne over å amme dei opp sjølve. Derfor stal dei også ammer til dei, og dei beheldt dei ofte for alltid.

Synsk av augesalve

Men det var ei jente frå Gamlebyen som dei hadde tatt inn, ho var heldigare. Ho hadde vore i berget eitt års tid og vore amme for eit vakkert menneskebarn dei underjordiske hadde stole, men så slapp ho ut. Om det var fordi det blei ringt etter ho eller ho sette skoen sin bakvendt, eller ho forsnakka seg, eller ho fann ei synål i serken sin, det kan eg ikkje minnast. Nok var det at ho slapp ut. Sidan fortalde ho både vidt og breitt om kor staseleg og gromt det var inne i Ekeberg, kor snille folka der hadde vore med ho, kor vel dei hadde snakka med ho for å få ho til å bli, og kor søt unge det var ho amma. Kvar morgon sa dei underjordiske ho skulle smørje auga til barnet med ein salve som ho skulle ta av ei krukke som hang i kjøkkenet, men ho måtte akte seg vel for å komme nær sine eigne auge med salven. Ho kunne ikkje skjøne kva det skulle vere til, for barnet hadde dei herlegaste auga nokon kunne sjå. Og ein gong då kjerringa ikkje var i kjøkkenet, tok ho og strauk litt av salven over det høyre auget sitt.

Ei halvt års tid etter at ho var kommen frå dei underjordiske, skulle ho inn og kjøpe noko i Bjerkenbusch si krambod på hjørnet av Storgata og Torget. Og der stod bergkjerringa ho hadde vore amme hos, ved disken og stal risgryn av skuffa. Det lét ikkje til at nokon merka det eller såg ho.

"God dag, mor, skal eg treffe Dykk her?" sa jenta, og helste på ho. "Korleis står det til med barnet?"

"Kan du sjå meg?" spurde kona, mykje forundra.

"Ja, skulle eg ikkje kunne sjå Dykk då?" sa jenta.

"Kva er det for eit auge du ser meg med?" spurde den underjordiske.

"Vent litt, det er med det høgre", svarte jenta, og blinka med auga.

Så spytta den underjordiske i auget på ho. Frå den tida såg jenta verken ho eller nokon annan med det, for ho var og blei blind på det høgre auget.

Sjølv om det framleis ikkje manglar ungar med tjukke hovud både på Grønland [11] og i Gamlebyen [12], får ikkje lenger dei underjordiske i Ekeberg skulda for det. For det første har nemleg opplysinga stige så høgt at i staden for å piske bytingar [13] på berre huda tre torsdagskveldar på søppeldungen eller knipe dei i nasen med ei gloande eldtang, som skikk var i dei dagar, så lar dei no mor Torgersen eller ei anna signekjerring [14] støype over barnet for svekk [15], trollskap og fanteri, eller dei sender ei av barnebleiene til Stine Bredvolden [16], som er så klok at ho les sjukdommen og skjebnen til barnet og dernest avgjer korleis det skal gå. Og for det andre så har både Ekebergkongen og dei underjordiske flytta. Den evinnelege tromminga og skrellskytinga av militæret under den siste krigen [17], rammelen av dei svære rust- og bagasjevognene [18] som dundra bortover vegen over taket til Ekebergkongen og rista huset hans så sølvtøyet dirra på veggane, gjorde han lei av livet der.

Ein mann møtte han ei natt i 1814 med mange lass flyttegods og ein stor bøling av kollete og brannete kyr.

"Kross, kor skal De hen så seint i denne farlege tida med så mykje flyttegods og så stor ein bøling då?" sa mannen.

"Eg vil flytte til bror min på Kongsberg, for eg kan ikkje halde ut denne skytinga og domineringa [19]", svarte Ekebergkongen, og sidan den tida har han verken vore høyrt eller spurt. [20]

Ord

1. Apollosommarfugl (Parnassius apollo): Dagaktivt fivreld i gruppa av svalestjertar. Det er freda i Noreg.
2. Svalestjert (Papilio machaon): Dagaktivt fivreld.
3. "høyre gauken": det var ei vanleg folkeforlysting i det gamle Kristiania (Oslo) å dra ut for å "høyre gauken" (gauketur). I Noreg kan ein høyre denne trekkfuglen gale frå sist i april til midt i juli. [Slik er lyden]
4. korgkone: kvinne som driv handel utandørs og har salsvarer i korg.
5. klunke på, klunke om: slå frampå (om noko); gi hint, ymte, nemne, ytre, seie.
6. "visste" = "trudde ho visste", det vil seie trudde (med rette eller urette). "Om éin trur blindt, og ein annan mistrur blindt, er begge urøynde", er i tråd med eit amerikansk ordtak. I folketrua heiter det: Fjerna ein teiknet på eit "overnaturleg stengsel", fjerna ein også stengselet.

   Det er ikkje vitskapleg å avvise som overtru all folketru om varsel og teikn og verdien av urter om ein ikkje har undersøkt fenomena høveleg først. Dét er elementærkunnskap for forskarar.

   Folketru om varsel som ikkje har blitt stadfesta forsvarleg, skikkeleg, er ikkje daud enno. Det er gitt ut mange bøker om det underhaldande emnet. Deler av Svarteboka (Cyprianus) gir dessutan tilvisingar ("rettleiingar") for den som vil prøve å utnytte så som teikn til eiga, kanskje for sjølvisk vinning. (Grambo 1993; Piø 1973)

7. "bryte arten": Arten er troll i høvet, og "troll gjer det troll er gode til og som troll skal", er oppfatninga her. Dei prøver på snikmord. Segnmotivet om at troll skyt frå bakhald i retning av nokon som han hjelpt trollet, er utbreitt i Europa.
8. sopelime:lime, kvast av samanbundne kvistar til å sope med.
9. overnaturleg velstand: I folketrua kunne underjordiske gjere somme menneske rike ved at "dei drog til dei" - drog velstand til garden og folket der. jf. dragdokke under "sjeldne ord".
10. Bernt Anker (1746-1805) blei i si tid den rikaste mannen i Noreg gjennom arv, giftemål og meir til. [Meir: Wikipedia, s.v. "Bernt Anker". Jf. også Store norske leksikon]
11. Grønland (her): eit strok i indre by i Oslo, rett aust for sentrum, i Gamle Oslo bydel.
12. Gamlebyen: Gamle Oslo, ein bydel i dagens Oslo. Bydelen omfattar også nokre øyer i Oslofjorden.
13. byting: i folketrua: trollunge som dei underjordiske har lagt att i byte for menneskebarn dei har stole. Folk fekk fortalt at om dei piska det spesielle barnet sitt med bjørkeris - misfor seg lenge nok - ville dei underjordiske hente det og kome attende med det stolne menneskebarnet. Bytingar blei dengte på tre torsdagskveldar, som i folketrua var "ladde" med magisk kraft.
14. svekk: engelsk sjuke, rakitt.
15. Stine Olsdatter Bredvolden budde på garden Bredvold i Aker og var kjend som klok kone (Solberg, 2011).
16. "siste krigen" (her): For skandinaviske land sin del enda Napoleonskrigane med at Danmark-Noreg tapte, og Noreg kom i union Sverige i 1814. Danmark blei likevel sittande på store delar av det gamle Noregsveldet i vest. [Jf. Wikipedia, s.v. "Noregsveldet"].
17. rustvogn: vogn til å frakte krigsutstyr, så som handvåpen.
18. signekone, signekvinne, signekjerring eller runekjerring er norske ord for kvinner som i det gamle bondesamfunnet dreiv med signing og signekunstar, det vil seie dei brukte teikn og trylleformlar i "magisk-medisinsk" meining for å lækje eller verne. Motstykket blant menn blei kalla signe- eller runekallar (jf. Hult 2003:216n).

    Kloke koner og menn som har gitt hjelp, råd og meir eller mindre tendensiøse forklaringar ved sjukdom hos menneske og dyr har vore del av folkemedisinen verda over. Medisinmenn, urtekyndige og andre er no til dels å finne innanfor "alternativ behandling" og i legestanden: det blandar seg.

19. dominering (her): spetakkel.