Plankekøyrarane

Reiser ein om vinteren opp gjennom nokre av dei bygdene i landet vårt som har livleg trelasthandel, kan ein knapt unngå å støyte på bord- og plankekøyrarar [1]. Det er ikkje nokon fornøyelege kjenningar. Dei dumpane og rendene dei holar ut i vegane med den uvørdne køyrselen og dei tunge lassa sine kunne vere leie nok – det blir slingring og velting alt i eitt. Men det er ingen ting imot å møte desse tømmervegtyrannane sjølve når dei sperrar ferdsla i rekker på tretti, førti, femti lass.

Retten og velværet til den reisande vedkjem ikkje bordkøyraren meir enn den planken som enno ikkje er skoren eller det brennevinet som enno ikkje er brent. Han tar kvil midt på vegen og sperrar han så lenge han finn for godt. Ferdafolk får ta til takke med snøfonnene langs vegkanten dersom dei ikkje dristar seg til å gjere krav på litt av den halve vegen dei har lovleg rett til. Men by ikkje bordkøyraren knubbete ord ved eit slikt høve. Då er han like så klar med neven som han er tilbøyeleg til fred og fornuft når han blir boden på ein kvart liter brennevin. Men mindre må det ikkje vere; gjennom det utrivelege, slitsame livet hans blir brennevinet både mat og drikke og klede for han.

Dette livet, denne stadige brennevinsdrikkinga, gjer dei som rimeleg kan vere reint dyriske. Og plankekøyrarane er ikkje sjeldan utskottet frå dei bygdelaga som er utskjemt av naboskapet med byen. Den selskapelege oppsedinga si får dei på simple kneiper [2] og kvilestadar saman med omstreifande fantepakk og bermen i byane. Kalkegutar [3] og slaktarlømlar som gir fiffkavaleren [4] på Trinserudsalen og liknande dansebuer, er det uoppnåelege mønsteret for den yngre plankekøyrande slekta i tale, manerar og levemåte.

Den litterære føda si søker plankekøyraren i toskillingsviser [5] som blir selde av korgmadammene på gatehjørne og under trapper, og som syng om mord og drap, innbrott og fæle hendingar.

Og likevel kan det hende ei kald, måneklar natt når plankekøyraren drar til byen med lasset sitt, at ein får høyre ein rein, opphavleg melodi, liksom kjenne eimen av våt, vårleg gromold. Men når han tomreipes reiser heim att, er det brølet og beljinga. I flokk og følge huiar og skrik dei og slår på hestane, som fer sanselause av stad i mørket. Sledane slingrar hit og dit, alt i eitt veltar ein, og merke, kritstrekar og tal på hattar og grå kjolar blir viska ut i snøfonnene. Rett som det er, set ein hest ut frå vegen, og svingar inn til ein gard eller ei hytte der det er brennevin å få – for av lang vane kjenner dei forfriskingsstadene likså godt som herrane sine. Desse sjofle sjappene merkar ein på lang avstand på det oppkøyrte puddersukkeret [6] i vegen.

Eg minnest eit besøk på ein slik kvilestad.

Utanfor Borrebekken [7] står hest ved hest for plankelass og tomsledar. Nokre av dei har ein dott tørt høy å tygge på, og sauar og geiter som høyrer til huset, knaskar med dei. Fjellbønder, som har tatt kvil her med lassa sine, som er bundne saman med ei ramme av fjøler, bringer litt avveksling i keisemda med dei måleriske draktene og særmerkte skikkelsane og fjesa sine. Dei sit rundt ei raud- og blåmåla tine [8] og er i lag med nista under open himmel. Ein og annan køyrar har vore nede ved bekken og vatna hesten sin. Han trenger seg fram gjennom mylderet av sledar og hestar, som han skjennast og bitast med. Andre viser seg berre i svala [9], eller stikk hovudet ut av stovedøra for å glo etter dei firbeinte kameratane sine.

Inne myldrar det av køyrarar, edrue og drukne. Nokre av det siste slaget trenger seg saman omkring skjenken, som ikkje er anna enn eit stort skap i det eine hjørnet av den lange, låge stua – ei lang, tørr kjerring står og skjenker ut blåkvit, osande, dårleg brennevin av ei klunkeflaske [10] i eit halvpelmål [11] som er brunsvart av elde og flittig bruk. I det andre hjørnet durar det i ei gloheit kasse av ein omn, og det stinkar og dampar av sneisokkar og grå kjolar [12] på karene som sit eller ligg og drar seg på omnsbenken. Langs bordet under det einaste vindauget i stua sit nokre og tømmer halvpel etter halvpel utan å mæle eit ord. Andre drikk og pratar om bordskrivarar [13] og planketylfter [14] , om kversill [15] og grosserarar, om det ytste bordet som blir skore av ein stokk, og om kverke [16], om Blakken og Borka – og atter andre speler kort.

"Far min", sa ein køyrekar – han var i første stadium av perioden, det blide, mykje talande og brautande – "faren min selde Blakken til den svære hadelendingen oppe ved bordsenden der, han med kortleiken. Han skulle ha han for ein tjue dalar om han var god for å lyfte han, og sanneleg sette ikkje karen ryggen under vomma på han og lyfta han som ein vott, det gjorde han! For det var noko til kar gut, – ja han er det saktens enno, som du sjølv kan sjå. Men det var ute med Gamle-Blakken då. Bevarast, då han var ung – slik gamp, skjøner du, har aldri gått føre plankelass på Strømsvegen, for når han sette beina i bakken, så stod han som han var mura! Trur du det kanskje ikkje, guten min. Du kan gjere som du vil – men om føret var så skralt at dei skrapa nedpå steinane, så drog han plankelasset fram. Ja det var gemytt i den gampen. Men det var forbi med han då gamlingen selde han; for kversill tok han så reint overstadig, så det lét i bringa på han som i ei tom brennevinstønne. Og så hadde han knippa [17] – bakbeina på han var så stive som ein skukustol [18]."

"Ja, gjorde ikkje Borka det same, meiner du?" svarte ei lita tjukksak som ikkje lenger sat sikkert på benken, og av og til famla ut i lufta etter innbilte fluger. "Ho drog sine tre tylfter, og vel så det kanskje, når det lunet var på ho. Men gjekk ho ikkje som ei brur framfor plankelasset likevel. Det var merr det, gut. Du skulle aldri sett maken, ho hadde reint folkevett. Er det ikkje sant, så la meg aldri drikke ein dram meir i mi tid! Om eg var så full som ei kaie og skreik og huserte verre enn ein ulv – for du veit ein må ha seg ein dram når det er tiltrengt – så gjekk ho fortare for det. Og der vi skulle kvile, der gjekk ho inn, og fekk ho ikkje fôret sitt, så fann ho det sjølv der det var å finne, om så ikkje eg hadde høystrået. Slik merr finst ikkje i verda. Meyer [19] har ho ikkje berre sjølv – det har han ikkje!"

Slik blei dei sittande og legge ut om hestane sine. Dei var reint på gråten av å bli rørt av og til, og rett som det var, heldt dei på å ryke i hop når den eine ikkje heilt ville tru på det den andre fortalde om dei eineståande dydane til hesten sin.

I nærleiken sat ein permittert garnisonkar som skulle reise heim til julehelga. Han lét til å vere ein sambygding og god kjenning av dei to som sat og kjekla, og var i følge med nokre køyrarar som sat oppe ved bordenden og spela kort. Han gjorde sitt beste for å skaffe fred og forståing. For å verke meir inntrengande i den retninga, og fordi han hadde lyst på ein dram sjølv også, ropte han på dottera i huset, som hadde avløyst mora i skjenken, og bad ho bringe brennevin. Men ho var kringsett av ein flokk som stod på farten og drakk avskjedssupar, og høyrde han ikkje.

"Jomfru, jomfru!" ropte han den eine gongen etter den andre, "la oss få ein kvartliter akevitt!"

"Slike jomfruer lager vi av toskillings bakhun [20]", kom det frå den halvfulle køyraren, han som hadde heldt lovtalen over Borka. Han sat og flirde svinelurt over knotinga til artilleristen.

"Jammen er ho ei dokke for deg likevel", sa han som heldt på Blakken, han reiste seg og gjekk bortover mot tausa som endeleg kom med brennevinet.

"Og neste laurdagskveld så kjem eg til deg
Og då har eg talsmann med meg
Og la meg no sjå at du steller deg bra
Og held deg lystig og glad – sa ho -,"

snøvla han, trampa takten med føtene og nærma seg med allslags forelska og nærgåande fakter.

"La guddotter mi i fred!" sa hadelendingen, som sat mellom kortspelarane.

"Bevarast, Baskerud, ta ikkje så hardt på veg. Eg er berre litt spøkefull", sa plankekøyraren blid, og heldt fram med hyllinga si på ein slik måte at tausa han feira, stadig vekk laut bede seg fri for det. Men så reiste hadelendingen seg under ein stans i kortspelet, tok tak i han med den eine handa og sette han ned på ein stol så stolen rauk i stykke under han.

"Du lyt fare åt som folk, elles får du med meg å gjere", sa han med ettertrykk.

"Ha noko med han å gjere – Men eg har kanskje lagt likså god kar på ryggen, og vel så det", mumla køyraren mellom tennene då hadelendingen snudde ryggen til.

Denne hadelendingen som det stod slik age av og som oppførte seg med slik fynd, var ein høg mann med stor nase, kvast blikk og i det heile eit mykje bestemt ytre. Han spela kort med tre plankekøyrarar med nokså tåpelege, men likevel bondefule fjes. Det var klart at dei hadde lagt seg om hadelendingen for riktig å plukke han. Han lét til å vere ein kakse samanlikna med resten av det lurvet selskapet. På bordkøyrarvis heldt dei dei skitne, krøllete og medtatte kortblada samanbøygde inne i handa, men likevel kika dei i korta, både seg imellom og i hadelendingen sine, gjorde miner og trakka kvarandre på føtene. Dei sa ikkje stort mens dei spela, slo berre korta i bordet no og då med eit lite ord etter som spelet kravde det:

"Du gir."

"Labola [21], beis [21] og spel!"

"Kom med pengane!"

"Sett på, eller gå ut av spelet!"

På latterskralla og banninga kunne ein høyre korleis lykka snudde seg.

Hadelendingen hadde tapt i starten. Men då han var borte den vesle vendinga for å hjelpe guddottera, merka han at dei andre stakk hovuda saman og fuska i korta. Frå no av tok han seg betre i akt, men han let seg ikkje merke med noko. Han hadde hell med seg og fekk gode kort på handa, og han var dessutan ein betre spelar enn dei andre også. Derfor varte det ikkje lenge før han hadde reinska dei alle tre.

"Korleis i all verda heng dette i hop?" utbraut den eine av spelarane og skula stygt bort på hadelendingen, som strauk til seg dei siste pengane. "Har eg vunne ein omgang, så er kortmakaren ein skjelm [23]! Eg meiner fanden sjølv står i korta, eg!"

"Trur du kanskje ikkje eg spelar realt, eg heller?" spurde hadelendingen og reiste seg trugande i heile den mektige høgda si.

"Eg trur ikkje anna", svarte bordkøyraren. "Men er det då ikkje reint for gale! Her har eg sete med gode kort den eine omgangen etter den andre, og ikkje komme ut. Hadde eg ikkje både trumfen [24] og spelet førre gongen kanskje?"

"Sparessen, veit eg."

"Nei då, ikkje sparessen!" svarte ein av dei andre, som var blitt godt på ein kant. "Såg du ikkje at sparessen datt i golvet og blei så reint tilsølt at han ikkje var brukande?"

"Tøys og tull, eg hadde trumfen", sa hadelendingen. "De såg jo eg hadde halv trompmarjas [25]? Eg sat med spardama på handa, og kongen låg på stokken, så fekk eg labola attpå. Så måtte eg vel ha vunne ut då, skulle eg tru."

"Nei, om du hadde vunne ut!" svarte køyraren. "Du hadde att tre strekar, hadde du. Korleis kunne du ha komme ut då?"

"Ryk til helvete, din rakkar!" ropte hadelendingen, og no tok sinnet han. "Hadde eg att tre strekar, Krestjan?" spurde han den tredje av medspelarane sine, som hadde sete og stira sløvt fram for seg, og ikkje mælt ordet under heile oppgjeret.

"Ja, det hadde du", fór denne opp – "Men rarast var det med han Anders, som hadde slike ståande kort – som det såg ut til – at ikkje han kom ut. Kanskje du har slumsa brennevin over streken din du, så du blei av med dei på det viset?" la han trugande til. Så sette han i: "O brennevin, vår trøystarmann, sann! Lae-lae-lae-lae! Vi bruker deg mens vi kan, sann! Laelae! Laelae!"

"Hald kjeft, din fyllehund!" ropte hadelendingen. "Kanskje du trudde du skulle vunne ut den siste omgangen òg?" spurde han den køyraren som først baud til å krangle.

"Jammen tenkte eg på det. Korleis kunne vite du skulle kaste ruteresset og halde att spardama, så mykje spar som det alt hadde gått?"

"Det kjem seg av det at eg kan spele eg, ser du", erta hadelendingen.

"Eg har spela kort før i dag, eg også, skal eg la deg vite, din nasegris [26]!" sa køyraren sint. "Men når fanden er ute, så er han ute, enten han kjem frå helvete eller frå Hadeland!"

"Fanden?" sa artilleristen, som hadde sett seg bort til selskapet. "Fanden? Eg visste ikkje av at han hadde vore ute sidan i fjor. Då var han ute om julekvelden, høyrde eg."

"Å, seier du?" sa køyraren – det var greitt å skjøne han var glad over å komme inn på noko som kunne få hadelendingen til å gløyme ukvemsorda. "Var han ute om julekvelden? Korleis bar det til, det då?"

"Det bar til så at han reiste nordetter", svarte artilleristen.

"Men korleis bar det til at han reiste nordetter då?" spurde plankekøyraren ivrig.

"Ja, dersom eg ikkje var så tørr i halsen så", sa artilleristen og hosta. "Men eg er så full av forkjøling og kulde at eg mest ikkje får opp kjeften."

"Ta deg ein dram, guten min, så blir du nok bra av kversill og kverke", sa plankekøyraren, og skjenkte i av den halve kvartliteren hadelendingen hadde bestilt til trøyst og hugsvaling for dei ribba spelebrørne sine, og så song han med rørt røyst denne lovsongen til brennevinet:

"Søte klare brennevin!
Du er min medisin
Du er mitt fodrial [27]
Mitt blekk, min penn, mi lindring, ing, ing!"

Då han var ferdig, rekte han glaset til artilleristen. Han blei rørt over så mykje merksemd. Han ville ikkje vere mindre høfleg, og freista gong på gong å reise seg. Men han hadde gått på rangel heile dagen, så tingen var ikkje så grei, og han klarte det ikkje før ein kom til og stødde oppunder.

"Har du knippesjuka? Du er jo så stiv i bakbeina som eit båsnaut", sa køyraren. "Sjå, der har du drammen din, og velmålt er han. Ta så munnbitet mellom tennene og la kjeften trave."

"Takk som byr", sa soldaten. "Gledeleg jul like til påske! Skål!"

"Det skal mykje pepar til å fylle ei merr", sa plankekøyraren med eit grin då han såg artilleristen tømme i seg drammen. "Men la oss no få høyre korleis det bar til med fanden."

"Ja, det skal eg seie deg ærleg, det. Det bar til slik:"

Skyss til Solør

"Det var ein artillerist [28] som hadde fått permisjon og skulle reise heim til julehelga, akkurat som eg no, skjøner du. Han la i veg om julekveldsmorgonen. Men då han kom opp i Lakkegata, og for alvor skulle til å ta på vegen, så trefte han nokre kameratar. Dei kunne vite at han hadde pengar av det at han var i ferdingsvegen – og så skulle dei drikke avskjedsskål då. Og han var ikkje den som sa nei til det, for han tok seg gjerne ein tår som tiltrengt. Dei gjekk inn til ein tønnemakar, og der sat dei og drakk heile dagen. Han ville av garde mange gongar, for han skulle helt til Solør, og han syntest det kunne vere på tide, om han skulle rekke heilt fram til tredje dag jul. Men dei sleppte han ikkje før klokka var seks, og då hadde han ikkje att fleire pengar enn tre mark og nitten skilling.

Så labba han oppover då, men det gjekk smått, for det var subbeføre. Og han gjekk og stampa og stabba i den lause snøen. Full var han også, men enda var han god for å halde seg på beina. Og korleis det var eller ikkje var, så hadde han då fått dratt seg oppover Sinsenbakken. Der kom det køyrande etter han ein svær mann i breislede med ein stor, staut, svart hest føre.

"Kor skal du hen?" spurde mannen.

"Eg? Eg skal nok til Solør, eg far", svarte han.

"Dit skal eg også, og det i kveld", sa mannen.

"Skal du dit i kveld? Du køyrer fort også då. Andre bruker eit par dagar, og vel så det, om dei har hest sjølve."

"Å ja, men eg har slik uvanleg frisk hest eg", sa mannen. "Sett deg i, skal du få fri skyss, og frisk skyss også", sa han.

Jaha, han takka til, og sette seg oppi, og så fauk dei av garde så han hadde nok med å halde auga oppe. Dei gjorde ikkje vegen lang, dei karane. Då det lei på kvelden, så sa mannen: "No er du ved heimen din", og då artilleristen retteleg fekk opp auga og fekk sett seg om, så såg han at han var utanfor garden til faren sin, og han til å takke for skyssen det beste han hadde lært. Men då dei skulle skiljast så spurde han:

"Kor skal du hen, du då?"

"Å, eg", sa mannen, "eg skal bort i grannegarden her og halde over ryggen på ei jente."

"Ja så", sa artilleristen. "Skal du det." Han tenkte ikkje noko ved det han, for han var tungt i hovudet både av fylla og etter reisa. Men då han kom inn i stua, slo klokka ni, og det var med det same dei skulle sette seg til bords og ta til med julegrauten.

Andre dagen fortalde han kva for frisk skyss han hadde fått, og så sa han det som mannen hadde sagt då dei skildest, om at han skulle til grannegarden og halde over ryggen på ei jente.

Dei undrast på kva det kunne vere for ein kar, og trudde mest det måtte vere ein skøyar av desse lastehandlarane med fullmakter eller flisefutane som fer over bygda der oppe. Men best dei sat slik og funderte på dette, kom dei i hug at det var ei jente borti grannegarden som var med barn, og med det same kom det inn ein og fortalde at budeia hadde fått ein unge om natta. Den hadde ho tatt livet av med ei øks og lagt i grisetrauet. Så skjønte dei kva det var for ein kar som hadde reist nordetter. Det var fanden sjølv."

"Fy, dette var fælt til gjerning. Men ikkje ville eg køyrt med han", sa den eine køyraren som hadde vore så ivrig etter å få soldaten til å fortelje. "Men korleis fekk dei fanden ut igjen?"

"Det veit eg ikkje", svarte artilleristen. "Eg har ikkje høyrt anna enn at han reiste rett til helvete att då han var ferdig."

"Ja, men han pleier vere vrang å få ut att. Mang ein prest rår mest ikkje med han, når han hogger seg riktig fast", blei planekøyraren ved.

"Det trur eg vel", sa ein annan. "Når det er slik ein skarveprest som oppi bygda deira, så gjer nok fanden det han vil. Nei, real kar må det vere, han må ikkje vere fôra med einer og endebord, og ikkje fare med filler og fanteri, han som skal mane fanden. Svarteboka [29] må han skjøne likså godt som katekismen, og vel så det."

"Det var sant det, Anders Smestadbakken", sa artilleristen.

Røykenpresten

"Eg har høyrt gjete [30] om ein prest som var kar til det. Det var Røykenpresten. Morbror min fortalde det, for han var på Branes og i Røykenbygda den tida. Han hadde svarteboka, og han kunne lese i ho likså godt framlengs som baklengs, og han kunne løyse og binde på éin gong. Bevarast for mann det var, både til å legge ut og til å mane fanden!

Det var ein gong mens han morbror var sånn ein framslenging, så var han med han eit søndags ettermiddag nedpå Tangen hos ein som fanden dreiv slikt eit fælt spel med – det var nok ein kjøpmann, trur eg. Det hadde vore ei mengd der, både med prestar og andre som hadde prøvd seg med han det beste dei kunne. Men det var ikkje råd skapt, for fanden blei verre og verre med kvar dag.

Til sist så sende dei då bod etter Røykenpresten. Det var enda litt utpå hausten i verste haustbløyta. Ja, han køyrde til Gullaug i Lier og sette over Drammensfjorden til Tangen om søndags eftan [31], og han morbror var med. Men aldri før var han kommen inn der, før det tok til å kvine og pipe i kvar veggsprunge [32].

Men så sa Røykenpresten: "Det hjelper ikkje at du pip, du får flytte."

Og ikkje før hadde han sagt det, så fór fanden opp gjennom skorsteinspipa som ein svart røyk, og det var mange menneske som såg han. Så blei det roleg då, må vite, og presten sette over fjorden att og køyrde heimover.

Men då han var kommen eit stykke opp i Gullaugkleiva, blei det mørkt, og aller best dei køyrde – han morbror gjekk enda utmed – så rauk aksla på karjolen tvert av på to stadar så hjula trilla nedover kleiva.

"Hå hå, er du slik kar!" sa Røykenpresten, "så skal du jammen også få noko å bere på. – Set deg på, Per, og hald deg vel fast", sa han til han morbror.

Og då kan det vel hende det gjekk. Så snøgt har aldri noko menneske komme frå Bakken til Grini. For det sa han morbror han gladeleg skulle gå til tings og døy på at dei fór meir bort igjennom vêret som på ei kastepil enn dei heldt seg etter vegen. Men når dei heldt seg til marka ein liten stubb, så spruta søle og gneistar om øyra på dei, så dei såg ut verre enn fanden sjølv då dei kom fram til prestegarden.

"No skal du ha takk for skyssen, guten min", sa Røykenpresten – ein kan nok vite kven det var han sa det til – "men gå no etter karjolhjula mine i Gullaugkleiva og sveis aksla du braut sund, så kan vi vere kvitt for denne gongen", sa han. Og han morbror hadde ikkje fått opp den eine selepinnen ein gong, så var karjolaksla som då dei reiste av garde med han. Men det lukta visseleg svovel både av hesten og karjolen i over tre veker etter.

Røykenpresten på Stor-Valle

Men så var det sidan ein gong han morbror tente på Huseby i Lier at fanden heldt slikt leven på Stor-Valle hos han Åge Sandaker at dei nesten ikkje kunne få fred for han verken natt eller dag. For denne Åge Sandaker hadde selt sjela si til han, har eg høyrt. Visst er det at det fanst ikkje slemmare kropp på mange mil. Dei sa at fanden hjelpte han med allting, og heile bygda låg han i krangel med.

Men så var det ei natt han morbror kom blir køyrande med eit plankelass frå Svangstranda. Då han kom forbi Stor-Valle, så høyrde han at det var folk inne der; dei slo i bordet og var usams. Han stansa og let hesten kvile litt for moro skuld, for han tenkte det alltids kunne bli slagsmål. Men så med eitt fekk han sjå så tydeleg at fanden stod med beina i takgluggen og bøygde seg ned til stua, og han var så lang at han måtte slå bukt på seg så han stod krokete som ein feleboge. Men rett som det var, tok han til å dundre på vindaugsposten så han morbror blei reint fælen, for det var akkurat som tora skulle skrelle, og han morbror slo på og køyrde alt det han orka.

Så var det ein annan gong dei spela kort der og banna og herja. Det gjekk så reint gale med dei andre, men Sandaker vann den eine omgangen etter den andre, og han spela dei nesten til fant. Rett som det var, datt det ned eit kort på golvet for ein av dei, og han bøygde seg ned og skulle ta det opp. Men så fekk han sjå at fanden sat under bordet og hjelpte Sandaker, han, og kloa hadde han slått om bordfoten. Så sende dei bod på Røykenpresten, og han kom på timen, for han var ikkje sein til å komme av stad når han skulle mane. Han tente to kyrkjelys og sette dei på bordet. Ikkje før hadde han tatt til å lese opp, så sleppte fanden bordfoten og kasta kortleiken etter presten, så arg var han.

"Tenker du å få meg ut, Krestjan Svartserk?" sa fanden. "Du er ein tjuveradd, for du har stole eit trådnyste og ein brødskalk."

"Trådnystet tok eg for å bøte broka, og brødskalken for å stille hungeren min", svarte presten og mana att. Men fanden ville ikkje ut. Så tok presten til å mane og mane så det tok til å brake og knake i fanden, for det braut han for hardt.

"Får eg lov til å gå gjennom pipa?" sa fanden.

"Nei", svarte presten, for hadde fanden fått lov til det, hadde han rive med seg taket med det same, kanskje.

"Får eg lov til å gå gjennom pipa?" sa fanden.

"Nei, her skal du ut, mannen min!" sa presten og bora eit lite hòl på vindaugsblyet med ei stoppenål. Og der måtte han ut, enten han så peip eller lét, men ut måtte han.

Så var det stilt ei stund. Men mot den tida han Åge skulle til å døy, begynte fanden å grassere igjen i Lier, og det både på Stor-Valle og annanstads. På den tida var det ei jente i ein plass under Linnes som hadde fått ein lausunge. Eit søndags ettermiddag som ho stod på Vikerbrua og kopte og glante ned i vatnet, kom han til ho som ei stor svart bikkje og slikka ho på handa, og med det same kasta ho ungen i elva.

Ned i brennevinsflaska

Og på Stor-Valle blei fanden reint desperat galen – og det var no ikkje å undrast på, for han gjekk der og venta det eine året etter det andre på at han Åge skulle slokne. Men han Åge levde like godt han, og på slutten trudde folk mest at han hadde snytt fanden også. Ja det var mykje til kar, den Åge, men styggare mann skulle ingen ha sett.

No ja, dei visste ikkje noko anna råd då enn å sende bod på Røykenpresten. Då han vel var kommen inn og hadde sagt god kveld, så skulle han sette seg ned på ein stol. Men i det same kom det éin og nappa unna stolen, så presten datt i golvet.

"Kom med ei tom brennevinsflaske mor", sa presten – for no var han blitt sint – og då han hadde fått flaska, tok han til å mane og mane så det retteleg grøste i alle dei som i stua var. Og aller best det var, kom fanden inn gjennom nøkkelholet, og så kraup han og peip og vispa med rumpa som ei bikkje bortetter golvet til Røykenpresten, og ned i brennevinsflaska måtte han. Då han vel var kommen nedi, slo presten i ein kork, og så sa han: "No skal du vere min gris!"

Sidan den tida røynde dei ikkje noko til fanden på Stor-Valle."

"Det var svært til prest", kom det frå ein av køyrarane.

"Ja, men Akerspresten han var betre likevel", sa ein annan, "for fanden blei så redd då han fekk sjå han, at han tok travet med det same. Det var ikkje langt unna det hende: der han held nevane sin, denne Hadelandsbonden, står det fire merke i bordskiva etter klørne hans."

"Kva er det du seier?" spurde artilleristen ivrig og glodde på bordskiva. "Har fanden vore her har eg aldri høyrt. Dette får du fortelje oss, sidan vi snakkar om han likevel.

"Kan så", svarte køyraren. "Folka i huset har gått ut, ser eg; for ein skal ikkje tale om tau og reip i hengt manns hus, seier eit gammalt ordtak."

Ein med klør i vottane

"Det bar til slik då at det st nokre køyrarar her og spela kort og tok seg ein halv kvartliter iblant når dei kunne trenge det, og vel så det kanskje. Enten mannen var med eller ikkje, skal eg ikkje kunne seie for visst, men eg trur nok han gjekk til og frå mellom brennevinsskapet og kortleiken [33].

Men så kom det inn ein med vottar på. Først sat han og såg på litt, og så såg han i korta. Sidan tok han eit slag med dei, og drakk med dei gjorde han også. Men kva han tok i, eller kva han gjorde, så hadde han vottane på. Så skulle dei ha seg litt mat då, for det hadde no mest gått på brennevin før om kvelden.

"Men i jøsse namn, et du med vottar på også, du då?" sa ein av dei, for dei var no liksom litt arge på han for det han hadde tatt dei så stygt. I det same hogde fanden neven i bordet så klørne sat tvers igjennom. Så skjønte dei kva det var for ein dei var i lag med, og så sende dei bod etter presten i Aker. Men då han kom, måtte fanden ut, for han syntest at presten var mykje styggare enn han sjølv var."

"Flytt på fingrane dine du, så vi kan få sjå merket i skiva", sa ein av køyrarane som hadde spela kort med hadelendingen, og gav han ein skubb på armen.

Det gjekk ei trugande sky over fjeset til hadelendingen, men han flytta roleg på handa. Køyraren såg etter, men fann ikkje noko merke.

"Tar du bort merket også? Han Anders sa jo det stod under neven din. Hå, hå! får eg sjå klauvene dine", sa han med eit stygt grin, og tok etter hendene på hadelendingen. Ein av dei andre greip lyset og gav seg til å kike etter føtene hans under bordet. Men då reiste hadelendingen seg og slo knyttneven i bordskiva så ho sprakk frå ende til ende.

"Ja du skal få sjå klauvene mine, og de skal få kjenne dei også, kopar!" ropte han og heldt den breie knokete neven sin opp under auga på dei. "Ut, på dør, de skal ikkje vere i hus med folk, merraflåarar [34] som de er! Ut, seier eg!" blei han ved, og slengde døra opp på vidt gap.

"Trur du kanskje vi er redd deg då, din sværing?" ropte ein av dei. "Nei, ikkje om du så hadde klør som herifrå og til Gjelleråsen heller! Hei, no skal du jammen i heisen, du også!" Han gjorde eit hopp bort imot hadelendingen og knipsa han under nasen.

Hadelendingen svarte ikkje eit ord, han tok berre karen i nakken og sette han hovudstups ut på garden. Artilleristen tok parti med plankekøyrarane. Då dei rauk på hadelendingen, lurte han seg bak på han, tok tak i akslene hans, sette kneet mot ryggen og prøvde å bryte han over ende. "Ein om éin, og to om fanden!" skreik han. Men då hadelendingen merka knepet, samla han all den uvanlege styrken sin, flytta høgre fot fram og sette krumrygg, greip bak seg og tok tak i beina hans og kasta han med eit bråkast av overkroppen på hovudet over seg ut gjennom døra. Dei to andre tok han i strupen, ein med kvar hand, og heiv dei baklengs etter.

Under dette levenet blei kjøkkendøra opna. Kona i huset, dottera og eit par andre kvinnfolk kika inn, skremde og nysgjerrige.

"Du ryddar stua du", sa kona.

"Eg er nøydd til det", svarte hadelendingen. "Når ein ikkje får vere i fred for kleggen, så lyt ein viske han av seg."

"Ja eg skal viske deg, enten du så er fanden sjølv eller mor hans!" sa ein av køyrarane, han kom inn att saman med artilleristen, blodig fjeset. Han prøvde å drive til hadelendingen med eit stykke av ei stong til å stramme lass med, men hadelendingen bøygde hendig unna for slaget, slo att døra og reiv stonga ut av handa på køyraren.

"Du er nok ein hardhaus, men no skal vi prøve skallen din", sa han. I det same tok han karen i akslene og køyrde han mot døra med slik kraft at han med eit brøl fór ut gjennom dørskiva, som blei splintra i mange stykke.

"Jammen trur eg det er sjølve fanden, for då eg braut på han var det som eg braut på ein badstu-vegg!" sa artilleristen; han tok til beins ut gjennom kjøkkenet. [35]

Ord

1. plankekøyrarar (her): fraktefolk som køyrde bord (fjøler, skore tremateriale med tjukn opp til 38 mm og breidd minst 95 mm) og uøvla trelast (plank) frå romeriksbygdene til hovudstaden. Og plank er skoren, uhøvla trelast, skurlast av plankar.
2. kneiper: her stod kipper; det er primitive serveringsstadar, tarvelege skjenkestadar også kalla buler.
3. kalkegut: arbeidskar som driv med kalking og måling.
4. - som gir fiffkavaleren: som framstår som fiffkavaleren; den fint kledte herren.
5. toskillingsvise: folkeleg vise seld i laussal.
6. puddersukker (her): snø som liknar farin, strøsukker.
7. Borrebekken: skjenkestad i Austre Aker.
8. tine: oval eller rund treeske med berehandtak i lokket.
9. sval: gang, utbygg (helst av bord (tremateriale)) på sida av eller rundt (eldre) hus,
10. klunkeflaske: timeglas-forma brennevinsflaske.
11. halvpel: om lag 1.25 dl. Pel: om lag 2,5 dl.
12. kjole (her): knelang jakke eller (over)frakk for menn (særleg til vinterbruk) (Norsk Ordbok).
13. bordskrivar: ein som kvitterer for leverte plankelass.
14. tylft: mengd på tolv; tolv stykke; same som dusin.
15. kversill: Infeksjonssjukdom i halsen på hestar.
16. kverke: Det same som kversill.
17. knippe: kronisk betennelse i haseleddet på hest.
18. skukustol: tobeint fjøl til å skake lin.
19. Meyer: Jacob Meyer (1745–1801), som dreiv stort i trelast og likte travsport. [Jf. Store norske leksikon, s.v. "Jacob Meyer"]
20. bakhun: kantbord.
21. labola: eit slags femkort med trumf.
22. beis: høgste trumf.
23. skjelm: prettemakar, skøyar.
24. trumf: farge i kortspel som "stikk" (overgår, slår) kort av andre fargar.
25. trompmarjas: kongen og dama i trumfen.
26. nasegris: skjellsord om ein med svær nase.
27. fodrial: forvansking av futteral, som er hylster. Det danske Foderal kjem frå det tyske Futteral, som kjem frå det mellomalderlatinske fotrale, som er avleidd av fotrum, 'skjede, hylster' [Den danske ordbog].
28. artillerist: soldat i artilleriet, som er ei våpengrein der dei bruker artilleri – som er grovkalibra skytevåpen, til dømes kanonar.
29. Svarteboka: Også kalla Cyprianus, er ei bok med medisinske råd og magiske formular i europeisk tradisjon. I slike bøker står mellom anna oppskrifter på korleis ein skal få kvinner til å bli forelska i seg med meir. [Wikipedia, s.v. "Svarteboka"]
30. høyre gjete: få vite (noko) (om nokon), høyre omtalt.
31. eftan: siste halvdelen av dagen; ettermiddag (og kveld).
32. sprunge: brest, rivne, sprekk.
33. kortleik: Kortstokk, eit sett (på 52) spelkort.
34. merraflåar: eigentleg: rakkar som slaktar hestar; i overført tyding: hesteplagar; kjeltring.